De Bond van Fabrikanten van Betonproducten inNederland (BFBN) ziet sinds een kleine drie jaar eengroeiende belangstelling ontstaan voor de toepas-singvanzichtbarebetonnengevelelementen.Cijfersheeft de bond niet beschikbaar, maar de aanvraagvoor zichtbeton bij producenten van betonelemen-ten neemt substantieel toe, zo stelt directeur TonPielkenrood van de bond. `Deze kentering wordt ge?-nitieerd vanuit de architectuur aan de hand van aan-sprekendeprojectenvanbekendearchitectenalsAbeBonnema en Charles Vandenhove. Architectenwillen weer andere materialen in het zicht en rakensteeds beter op de hoogte van de kwaliteitssprong dieis gemaakt in de fabricage van betonelementen. Defabrikanten zijn nu in staat prachtig beton af televeren, in mooie kleuren en met een hoge dicht-heid; soms gepolijst. Het aanbrengen van coatingsgebeurt nauwelijks meer omdat dit met de huidigekwaliteit beton van hoge dichtheden niet nodig is.We zijn wat dat betreft duidelijk een stap verder danin de jaren zeventig. Als ik bijvoorbeeld kijk naar hetin die periode gebouwde Bleulandziekenhuis inGouda-gesitueerdtegenoverdekantorenvanBeton-vereniging en CUR ? dan kan ik me voorstellen datmen zegt: "dat ziet er niet uit". Gelukkig komen ersteeds meer andere voorbeelden die tot de verbeel-ding spreken en waarbij creatief gebruik is gemaaktvan de mogelijkheden van prefabricage.De betonindustrie is ook flexibeler geworden.Vroeger was je gedwongen ten minste twintig ofdertig gevels tegelijk te bekleden, terwijl nu relatiefgemakkelijk enkele stuks worden gemaakt. Ook dekosten zijn omlaag gegaan. Bijvoorbeeld door kleurop een slimme manier toe te passen: het is tegen-woordig mogelijk een dunne laag gekleurd beton opeen verder grijze laag aan te brengen. Dat bespaartaanzienlijk.'A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 36Frans OremusIn de jaren zestig en zeventig beleefde geprefabriceerdbeton als gevelbekleding van zowel woningen als gebou-wen een glorietijd. Vanaf de jaren tachtig werd de beton-nen gevel verdrongen door andere materialen. Mededoor productinnovatie lijkt de toepassing van zichtbetonin gevels sinds kort weer opgang te doen, zij het nog in beperkte mate. Om teachterhalen waarom het gebruik van prefab gevelelementen nog slechts eenaarzelende rentree laat zien, vroeg Cement een aantal architecten, ontwikke-laars en vakspecialisten om hun mening.1 | Architectonisch beton uit de jaren `70: toepassing van dragen-de gevelelementen kantoor Sijthof pers Rijswijk foto: CementPREFAB BETONGEVELKEERT TERUG INNIEUW JASJE2 | Kantoorgebouw WE (vroeger hij en zij) in Utrecht eind jaren '80, prefab elementenarchitect: Wentink Baarn foto: Arthur Martin, BaarnL e v e r t i j d e nArchitectenbureau Toon van Aken in Eindhovenpast nog nauwelijks zichtbaar beton toe in gevelsvanwege prijs en levertijden. Architect Henri Wij-enberg van dit bureau is er duidelijk over: `Ik vindde toepassing van prefab zichtbeton voor sommigeprojecten erg mooi, maar hier in Nederland gebrui-ken we het niet. In Belgi? wel. Onlangs heb ik inAntwerpen een woningbouwproject neergezet metzwart en geel gekleurde prefab elementen (foto 3).De doorslag gaf dat het gemakkelijk te verkrijgenwas. In Nederland daarentegen zijn de levertijdengewoon te lang voor het huidige, steeds sneller wor-dende bouwproces.'Een belangrijk ander obstakel in de keuze voorprefab gevels vormt volgens Wijenberg de voorkeurvan de projectontwikkelaar. `Het is niet zo dat pro-jectontwikkelaars dwingend materialen voorschrij-ven, maar toch laat het gemiddelde eisenpakket vande belegger meestal geen ruimte voor een dergelijketoepassing omdat het te duur wordt gevonden. Hetimago speelt eveneens een rol. In kringen van beleg-gers en projectontwikkelaars wordt beton op de bui-tengevel vaak als armoedig ervaren. Men kiest dansneller voor natuur- of baksteen. Beton kampt in ditopzicht met hetzelfde euvel als hout. Ook voor ditmateriaal zijn veel ontwikkelaars huiverig, vaak uitonbekendheid met het product.Als architect ervaar ik dit soms als een gemis. Vooralin woningen vind ik de toepassing van prefab zicht-beton namelijk erg mooi. Laatst heb ik een kleinwoningbouwproject met zichtbeton mogen maken,maar de ontwikkelaar wilde niet verder gaan danslechts een gedeelte van de gevel. De reden hiervoorwas dat het om zwart beton ging, waarbij de fabri-kant niet de homogeniteit van de kleur over grotereoppervlakten kon waarborgen. Vandaar dat gekozenis voor relatief kleine geveldelen.Dat het gebruik van prefab beton in gevels mooi kanzijn is voor architecten denk ik geen onderwerp vandiscussie. Architecten als Wiel Arets (hoogbouwZuidereiland, Amsterdam) en Rem Koolhaas (kan-toorgebouwmetreli?fbetonindegevel,gemaaktmetrubber mallen, Lille) laten zien wat de mogelijkhe-den van vandaag zijn. Ook Japanse architecten zijnver in zowel verwerking als kleurtechniek. In Neder-land hebben we wat dat betreft nog een inhaalslag temaken. Die slag zal sneller worden gemaakt als delevertijden korter worden en het goedkoper wordtom de expressiemogelijkheden ? die de krachtvormen van prefab zichtbeton ? optimaal te benut-ten.'P l a n n i n g e n m a a t w e r kIn commentaar hierop onderkent ook Pielkenroodvan de BFBN dat de levertijden voor prefab gevel-elementenlangzijn.`Datishetgevolgvandehuidigepiekproductie voor de utiliteitsbouw. De fabrikantenhebben hun handen vol aan orders voor tal vanprefab elementen in de u-bouw. Toch is er nog weldegelijk ruimte voor maatwerk. Maar een architectdie om vijf voor twaalf bij een leverancier komt omop de kortst mogelijke termijn zijn ontwerp gereali-seerd te zien, kan teleurgesteld worden. Voor ditsoort maatwerk moet je voor kwaliteit gaan en datkosttijd.Dearchitectmoetdatopnemeninzijnplan-ning.'B e e l d h o u w e n m e t b e t o nEen architectenbureau dat dit heeft begrepen is Dam& Partners Architecten in Amsterdam. DirecteurA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 3 73 | Woningen in Antwerpen,architect HenriWeijenberg(Toon van Aken)foto: H.Timmermans,AntwerpenDiederik Dam (zoon van Cees Dam, red.) legt uit:`Wij zijn al heel wat jaren bezig met het gebruik vanprefab beton in gevels. Ik noem de Optiebeurs inAmsterdam en het kantoorgebouw Rijnsweerd inUtrecht (foto 4). In het voormalige VNU-gebouw inAmsterdam Zuidoost zijn gevelelementen toegepastmet bloemmotieven en goudmoza?ek. Bij de tweewoontorens aan de boulevard in Scheveningen(project Leonardo Davinci) en het hoofdkantoor vanDebitel in Hoofddorp is eveneens prefab betoningezet. Wij zien het al jaren als een materiaal metgrote toekomst. De kracht ervan zit in de combina-tie van industri?le toepasbaarheid en ambachtelijkeuitstraling. Wij gebruiken het vrijwel altijd met alsdoel een gebouw een sculpturaal uiterlijk te geven.Er is zoveel mogelijk. Naast de vari?teiten in reli?fzijn er de behandelmethoden ? bijvoorbeeld met eengraniettoeslag en daarna zandstralen ? waardoor jeeen gebouwschil kan cre?ren die door een beeld-houwer gemaakt lijkt.Onze ervaringen met betonproducenten zijn goed.Natuurlijk moet je op tijd zijn. We laten meestal zelfsproefmallen maken waaraan we nog wijzigingenkunnen doorvoeren voordat de eigenlijke productievan start gaat.'B o u w t e a m sDat projectontwikkelaars onwillig zouden staantegenover het gebruik van prefab gevelelementen isvolgens ontwikkelaar HBG Vastgoed niet aan deorde. `Projectontwikkelaars volgen de trends van demarkt', zo stelt Cor Notenboom, hoofd bouwkundevanIngenieursbureauHBG.Erismomenteelsprakevan een revival van schoon beton, zowel prefab alsin situ. Onder aanvoering van architecten als Kool-haas, Vandenhove en vooraanstaande Japanse ont-werpers zie je dat ook de meer gemiddelde bureausbeton herontdekken als een mooi en puur materiaal,dat door de huidige mogelijkheden in kleur entextuur in architectonische waarde is gestegen. Mijnervaring is dat de ontwikkelaar vooral is ge?nteres-seerd in de vierkante-meterprijs van een gevel, maardat hij de architect vrij laat in de materiaalkeuze. Deontwikkelaar die prefab gevels bij voorbaat verwerptop grond van prijs of vermeende uitstraling, heeft teweinig kennis van zaken. In die zin bestaan er denkik verschillen tussen de pure ontwikkelaar en de ont-wikkelaar die ook een bouwpoot en misschien zelfseen betonproducent binnen zijn gelederen heeft.De know how bij een ontwikkelaar/bouwer is groter.Hij is beter in staat zelf berekeningen te maken envoor- en nadelen van te kiezen materialen tegenelkaar af te zetten. Ik heb zelfs meegemaakt dat juistde bouwer prefab in plaats van baksteen adviseerdevoor een buitengevel, namelijk bij een kantoorpandin Brainpark (Rotterdam): de architect (DiederikDam) en ontwikkelaar (Blauwhoed) kozen voor bak-steen, maar de bouwpoot van HBG, die de bouw voorzijn rekening nam, adviseerde prefab gevelelemen-ten met baksteenstructuur (foto 5) vanwege debredere penanten en hogere luchtdichtheid. Ik wilhiermee zeggen dat in een goed bouwteam beslis-singen worden genomen op basis van kennis.'D o g m a ' sOok directeur Jan Dekkers van IBC Betonbouwis van mening dat er in een kundig bouwteamgeen vooroordelen meer bestaan ten opzichte vanzichtbare prefab geveldelen. IBC Betonbouw levertA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 384 | KantoorgebouwRijnsweerd roodgekleur-de gevelelementen,architect Cees Damfoto: Ger van der Vlugt5 | Kantoor BlauwhoedBrainpark Rotterdam,architect Diederik Damfoto: Koelen, Amsterdambetondelen aan de `eigen' bouwer en ontwikkelaar(Koninklijke IBC) maar ook aan derden. `In onzegroep wordt de prijs/kwaliteitverhouding van prefabgevels als goed ervaren. Er gaat niks boven cement-gebonden materialen. Ook de markt komt tot ditinzicht na een periode van aluminium vliesgevels engevels uit allerlei andere materialen. We gaan in datopzicht duidelijk weer terug naar de basis. Natuur-lijk kennen wij ook de traditionele projecten. Daarinworden we vaak te laat ingeschakeld in het bouw-proces en stuiten we op dogma's over prefab betonals zou het te duur zijn, een grauwige uitstralinghebben en moeilijk te onderhouden zijn. Wat ons alsbouwer en ontwikkelaar interesseert is de combina-tie van de binnen- en de buitengevel in zowel fysischals arbeidstechnisch opzicht. Met dat laatste bedoelik dat we door het nijpende tekort aan bouwperso-neel steeds vaker kiezen voor geprefabriceerd sand-wichbeton omdat het allemaal kant en klaar uit defabriek komt: ??n bouwdeel met spouwblad en bui-tengevel, waarin zelfs het glas al is aangebracht. Datscheelt handen op de bouwplaats.'Een voorbeeld van deze bouwmethode is te vindenin de vier woontorens aan de Erasmusweg in DenHaag (foto 6).S l e u t e l e n a a n p r o d u c tArchitect Jan Brouwer van XX Architecten in Delftzegt `niet honderd procent positief' te staan tegen-over prefab gevelelementen. `Over de esthetischemogelijkheden van zichtbeton ben ik zeer positief.Met name de vormvrijheid is een verdienste van ditmateriaal. Als nadeel ervaar ik de zwaarte ervan,omdat dit de mogelijkheden voor een milieuvrien-delijk ontwerp in de weg staat. Gevelbekleding die2,5 ton per kuub weegt is met de huidige mogelijk-heden in de installatietechniek een te zware buiten-schil voor een gebouw. Met veel lichtere materialenis een betere of gelijke Energieprestatieco?ffici?nt(EPC) te behalen. Wil beton echt iets gaan beteke-nen voor de buitenschil van gebouwen en woningen,dan denk ik dat er aan het product gesleuteld moetworden.Debetonindustrieleuntnuteveelopdecon-structieve aspecten van het materiaal, terwijl dat voorde buitengevel niet nodig is. Er zou meer gekekenmoeten worden naar de mogelijkheid om dunnereelemententefabricerendoordehuidigestalenwape-ning te vervangen door glasvezel of kunststof. Hetonderzoek naar deze techniek is min of meer in deijskast gezet, maar zou wat mij betreft weer opge-pakt mogen worden. Dit, gekoppeld aan een beterekennisoverdracht van de industrie aan architecten,zou naar mijn idee de kansen voor het gebruik vanprefab beton in gevels aanzienlijk vergroten.' sA c c e n t ` S c h o o n P r e f a b B e t o n 'In dit inleidende artikel zijn aspecten aangeroerd diein dit nummer van Cement nader worden besproken.In het katern Architectuur & ontwerp aandacht voorde expertise van de prefab-industrie, ongewone pro-jecten van Zwitserse architecten en ervaringen metzwart beton.In het katern Constructie & uitvoering een artikelover het gevelontwerp, belicht door twee partnersaan ??n project: architect en prefab-leverancier.Wat wil de ene partij en hoe geeft de ander daaropantwoord. Vanuit Belgi? een artikel over verschil-lende oppervlaktebewerkingen van gevelelementen:architectonisch beton ten voeten uit. Al eerder is inCement gepubliceerd over de bruggen in Leidschen-veen. Nu is de productie gestart met het ontwikkelenen produceren van de mal voor de brugelementen.In het katern Onderzoek & technologie allereerst deervaringenmetarchitectonischbeton.Gesteldwordtdat de aandacht niet alleen moet uitgaan naar hetproduct en de samenstellende grondstoffen, maarook de engineering en de projectbegeleiding mogenniet stiefmoederlijk worden bedeeld.Bij gekleurd beton wil nog wel eens het fenomeenkalkuitslag optreden. De maatregelen om dat te ver-mijden worden besproken.T e r m i n o l o g i e / b e n a m i n g e nSchoon beton is de term die we gebruiken voor inhet werk gestort beton waaraan vooraf bepaaldeesthetische eisen zijn gesteld. De term zichtbeton isminder in gebruik.Voor geprefabriceerd schoon beton (elementen)kent en gebruikt de praktijk ? zowel architecten alsfabrikanten ? de term architectonisch beton. Ook determ prefab zichtbeton wordt wel gebruikt.Aanvankelijk waren we van plan alleen de benamingschoon prefab beton te gebruiken. Gaandeweg sloegde twijfel toe. Schoon prefab beton is nu eenmaalgeen aantrekkelijke benaming en de praktijk han-teert deze term nauwelijks. Vandaar dat we veelal debenaming architectonisch beton hanteren.RedactieA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 3 96 | Woningbouw aan deErasmusweg in DenHaag, architect Kloet enVan de Mernefoto: Henk van der Veen