Maarschalkerwaart, Pompstation FikkersdriesABT Adviesbureau voor Bouwtechniek BV,ArnhemIn CEMENT 1979 nr. 11 werd bekendgemaaktdat bij de toekenning van de NederlandseBetonprijs 1979 een eervolle vermelding isgegeven aan het pompstation 'Fikkersdries'te Driel. Zowel de constructie als devormgeving van dit project zijn het waarduitgebreider voor 't voetlicht te komen.Het architectonisch ontwerp is gemaaktdoorarchitectenbureau Brouwer en Deurvorst teOosterbeek. De bouwkundige werken zijnuitgevoerd door Visser & Smit BV tePapendrecht. Het Adviesbureau voorBouwtechniek BV te Arnhem isverantwoordelijk voor het ontwerp van debetonconstructies.GeschiedenisDe Over-Betuwe (met uitzondering van Eist) beschikte in 1945 nog niet over leidingwater. Na deoorlog is er een aanvang mee gemaakt kernen in dit gebied van leidingwater te voorzien.Hiervoorzijn in de periode 1948 tot 1952een aantal pompstationnetjes gebouwd. In totaal zijn ernegen zg. provisoria in de Over-Betuwe aangelegd, met de bedoeling deze later te vervangendoor een groot definitief pompstation.In 1959 is een geo-hydrologisch onderzoek gestart nabij Driel, in de gemeente Heteren, met debedoeling de plaats voor het definitievepompstation te bepalen. Het resultaat van ditonderzoekleidde tot de aankoop van de hofstede 'Fikkersdries' met ca. 9 ha grond. Aan deze hofstedeontleent het pompstation zijn naam (tig. 1).Geo-hydrologische situatieHet Betuwe-gebied bestaat geologisch gezien uiteen30 m dikzandpakketopeen dieptevan ca.40 tot 70 m onder het maaiveld. Boven dit zandpakket bevindt zich een ca. 15 m dikke kleilaag.Hetwater dat op Fikkersdries aan de bodemwordt onttrokken is voornamelijk afkomstig van deVeluwe. De 15 m dikke kleilaag vormt de afscheiding tussen het Veluwe-wateren het grondwa-ter boven de kleilaag. Het Veluwe-water, gewonnen uit de watervoerende zandlaag, is vanuitstekende kwaliteit met een gering ijzergehalte en een lage hardheid. Het grondwater bovende kleilaag is belangrijk minder gunstig.Het waterwinterrein is ca. 80 ha groot en heeft een capaciteit van 20 miljoen m3 per jaar. Er kanook waterboven de kleilaag worden onttrokken dat dan versneden wordt met het Veluwe-water.Het filtratieproces zal dan daaraan moeten worden aangepast.Een produktie van 20 miljoen m3waterper jaar kan voorzien in de behoefte van hetverzorgings-gebied, bestaande uit de Over-Betuwe, het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen.Fikkersdries is hiermee een van de grootste grondwaterpompstations van Nederland.Cement XXXII (1980) m.3 140waterlevering2Schema van het waterwinproces1Situatie pompstation met verzorgingsgebied?..:.:::::':verklarIngvoorzieningsgebiedpompstationtransportJelding 700mm van Driel naar BeuningenpompstationreinwaterreservoirwatertorenPOMPPUT FILTER DVERSTDRTTCREN REINWATERRESERvctR POMPENHAL VERBRUIKERVOORZlENINGSGE6lEOHet watetwinproces (fig. 2)In de watervoerende zandlaag zijn kunststofbuizen aangebracht, voorzien van smalle spleten,waardoor het water wel, maar het zand niet in de buis kan doordringen. Onderwaterpompenbrengen het water omhoog naar de zuiveringsinstallatie, die uit vijf stalen filterketels bestaat.Buitenlucht wordt aangezogen door middel van venturiebuizen; de zuurstof zorgt ervoor, datde ijzer- en mangaanverbindingen worden omgezet in grote bruine vlokken. Deze vlokkenblijven achter in het filterbed van fijn grind. Het aldus gezuiverde water stroomt via eenoverstorttoren naar de reinwaterkelder (opslagreservoir). Vanuit het reservoir, met een inhoudvan 3000 m3 , wordt het drinkwater door middel van pompen het leidingnet ingebracht.Het pompstationHet complex bestaat uit een reinwater reservoir, een serie van vijf filterketels, filtergebouw,overstorttoren, pompenhal, entree, voorlichtingsruimte, kantooraccommodatieenwerkplaats,kantine, was- en kleedvertrekken.Aanvankelijk werd met een provisorium, afkomstig uit Epe gewerkt. In eerste fase is hetreinwaterreservoir meteen inhoud van 3000m3 gebouwd en in 1972in gebruik genomen; directdaarop aansluitend is de tweede fase in uitvoering gestart. Een grondwaterpompstation wordtgekenmerkt dooreen complex leidingenstelsel metafsluiters, pompopstellingen en de filterke-tels; samenvattend: een werktuigkundige aangelegenheid met een sterk proza?sche inslag.Het architectenbureau Brouwer en Deurvorst te Oosterbeek kreeg de opdracht een in hetlandschap passende behuizing voor dit werktuigkundig gebeuren te ontwerpen. Hierbij zijopgemerkt dat de opdrachtgever, NVWaterleiding MaatschappijGelderland te Velp, veel ruimteheeft gegeven voor de vormgeving van het gebouwencomplex en in het bijzonder de inpassingdaarvan in de natuurlijke omgeving.Uit de aard van het gegeven neemt het reinwaterreservoir een centrale plaats in, extra totuitdrukking gebracht door de filterring. De stalen filterketels zijn concentrisch (in een kwa-drant), enigszins teruggetreden, letterlijk passend opgenomen in een betonnen omgang,rakend aan het reservoir (fig. 3).3BouwdelenschemaENTREEZs5...Cement XXXII (1980) nr. 3 1414-5Plaatsing van de filterketels; alleen hetgedeelte dat aansluiting heeft met deleidingen is in binnenconditie gebracht6Aanzicht zuidzijdeIn de ruimte onder de filterketels is het leidingenstelsel ondergebracht. Het gedeelte van destalen filterketels, dat aansluiting met de leidingen heeft is in binnenconditie gebracht; hetoverige gedeelte staat in de open lucht (foto 4-5). De stalen ketels worden door stalen portalenondersteund. Aan de stalen tanks zijn hiervoor oplegstukken gelast, die de oplegreactiesinleiden in de tankwand. De in de buitenlucht staande oplegconstructie laat dit duidelijk totuitdrukking komen.Op enige afstand, oostelijk van het reservoir zijn de pompenhal en de technische ruimtengesitueerd. De daklijst van de pompenruimte ligt hoger dan die van de technische ruimte. Hetterreingedeelte tussen reservoiren pompenruimte wordt ingenomen dooreen bouwmassa, dieals voorzetting van hettiltergebouwdegebouwdelen met elkaarverbindt. Hetdakniveau vanhetentreegedeelte is enigszins lager gehouden. Het resultaat is, dat het gebouwencomplex eenvisuele eenheid is geworden (foto 6), die gezien vanuit het aan de noordzijde gelegenweidege-bied harmonisch aansluit bij de omringende bebossing.Vanuit het zuiden bereikt men het station via een rondlopende bestrating, die raakt aan eencirkelvormig plein voor de ingang, gelegen tussen reservoir en pompenhal. De bestrating looptdoor langsde pompenhal en technische ruimten en eindigt in een halfcirkelvormig terras aan denoordkant.Cement XXXII (1980) nr. 3 142EVEN LAAG ONEVEN LAAG7Details dak-wand-vloer aansluitingenMateriaalkeuze en constructieHet rein waterreservoirBehalve het reservoir voor 'Fikkersdries' moesten op nog twee andere plaatsen reinwaterkel-ders worden gebouwd met eveneens een inhoud van 3000 m3? Als constructiemateriaal zijnzowel staal als beton uitvoerig bestudeerd en metelkaarvergeleken, waarbij het repetitie-effectmede een mi heeft gespeeld. De bouwkosten en het onderhoud hebben als belangrijksteargumenten de keuze van voorgespannen beton bepaald [1].De architect heeft dit gegeven overgenomen en in de verschijningsvorm van het pompstationhet constructiemateriaal consequent latenzien.ln 'schoon beton' zijn uitgevoerdhet reservoir,de filteromgang en de overstorttoren, zowel binnen als buiten.Het reservoir heeft een middellijn van 26,50 men een hoogte van 6,00 m.Gekozen is voorconstructie, waarbij het dak niet op de wand, maar alleen op kolommen rust.De bodem, het dakende kolommen zijn van gewapend beton. De wand bestaat uit een in twee richtingenvoorgespannen cilinderschaal. Details van de aansluitingen bodem-wand en dak-wand zijnweergegeven in figuur 7. Aangezien het reservoir onbekleed blijft, is rekening gehouden metoptredende temperatuurspanningen, veroorzaakt door wisselende zonnestand, wisselendewaterstand in het reservoir en de gedeeltelijke afscherming van het reservoir door de aanslul-tende gebouwen. Daarenboven is de cilinderwand berekend op ringtrekkrachten, veroorzaaktdoor de waterdruk.De wanddikte bedraagt 0,27 m.De horizontale voorspankabels (systeem Freyssinet) zijn over 1800gespannen in even enoneven lagen, eindigend in vier zg. voorspan-penanten, die buiten de cilinderwand uitkomen(fig. B).Deze penanten zijn in doorsnede zodanig aangepast, datvieropen hemelwaterafvoerenvoor het reservoirdak zijn ontstaan.De verticale kabels zijn aan de onderzijde voorzien van een blinde verankering en zijn aan debovenzijde aangespannen (fig. 9).10:- D:9Verticale voorspanning, met blindeverankeringBHorizontale voorspanning overLU VE AN INDe funderingHet gehele gebouwencomplex is op staal gefundeerd. Hiervoor is het nodig geweest dat eendiepe grondverbetertng werd uitgevoerd. Aangezien in de eerste bouwfasealleenhet reinwater-reservoir is uitgevoerd, is een dilatatievoeg ontstaan met de aansluitende gebouwdelen.De overige gebouwdelenHet filtergebouw is uitgevoerd in ter plaatse gestort gewapend beton, dat ook in de gevel in hetzicht is gelaten. De gevel is voorzien van een glasstrook die doorloopt in de aan de noordzijdegelegen kantoor- en vergaderruimte.Voor de hallen van het pompengebouw en de technische ruimten is als draagconstructiegekozen voor een gewapend betonskelet. De gevels van deze gebouwen zijn bekleed metpretab-betonplaten.In deentreevaltonmiddellijk deoverstorttoren op. Dezetoren isin 'schoon beton' uitgevoerdengestort in een bekisting van verticale delen van ongelijke dikte. Tegen de wand van de toren iseen doorzichtig voorlichtingsmodel van het waterwinproces aangebracht.literatuur1. Simhoffer,J.H., H.VaessenenA.van Doesburg, 'Betonnen waterreservoirs'; Cement 1972nr.9,blz.339-343.Cement XXXII (1980) 3 143