C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gO ndergronds bou wencement 2005 830Voordat werd besloten tot hetbouwen van de ILT, is een uitge-breide studie gedaan naar de teverwachten energiebehoefte inhet gebied. Aan de hand daarvanis een Masterplan voor de kabel-en leidingtrac?s ontwikkeld. HetMasterplan is erop gericht dat hetgebied waar de tunnels voor snel-weg, trein en metro moetenworden gebouwd, wordt vrijge-maakt van grote hoeveelhedendoorgaande kabels en leidingen.Het resultaat was een strategiewaarbij rond het gebied eenhoofdring voor energie en nuts-voorzieningen wordt aangelegd,van waaruit het gebied kan wor-den beleverd.Het gebied direct ten zuiden vanhet (toekomstig ondergronds) sta-tion Amsterdam Zuid/WTC wordtals eerste ontwikkeld met circa 550000 m2bruto vloeroppervlakte(BVO). De enige ontsluiting van ditgebiedsdeel is via de 500 m langeMahlerlaan, waaronder ook dehoofdring voor energie en nuts-voorzieningen is geprojecteerd. Hetis dit gedeelte waarvoor een ILT isontworpen. De ILT ligt dus onderde Mahlerlaan en steekt door mid-del van mantelbuizen aan de uit-einden de kruisende Beethovenlaanen Buitenveldertselaan over.O n t w e r p p r o c e sVoor het ontwerp en de realisatiewas een periode van twee jaarbeschikbaar. In eerste instantieheeft de gemeente Amsterdam alsinitiatiefnemer het basisontwerpgemaakt. Gaandeweg werd duide-lijk dat een intensieve samenwer-king met netbeheerders vankabels en leidingen en ontwikke-laars een belangrijke succesfactoris. Er werd tegelijkertijd in werk-groepen aan verschillende dos-siers gewerkt, respectievelijk tech-nisch, financieel-juridisch, risico,beheer en kosten.Een stuurgroep van gemeente ennetbeheerders zorgde voor hetonderlinge verband tussen dedossiers. De inzichten in het enedossier waren van grote invloedop het werk in het andere dossier.T e c h n i s c h o n t w e r pHet ontwerp van een ILT begonmet een onderzoek naar welkprogramma aan kabels en leidin-gen erin moest worden onderge-bracht. Om dit te bepalen was ineerste instantie een visie op deeindsituatie nodig: welke kabelsen leidingen wel en welke niet inde tunnel kunnen worden onder-gebracht, waarbij de onderlingebe?nvloeding tussen kabels enleidingen werd meegenomen.Uiteindelijk leidde het onderzoektot een concreet inzicht in deruimtebehoefte in de te ontwer-pen ILT: een soort Profiel vanVrije Ruimte (PVR) (fig. 2). In hetgeval van de ILT Mahlerlaan werdgeconcludeerd dat de volgendekabels en leidingen erin moestenworden ondergebracht:? 14 x 10kV, elektriciteit;? 80 x ?40, telecom;? 1 x ?200, drinkwater;? 1 x ?500, schoon-hemelwateraf-voer;Integrale Leidingen Tunnel (ILT) MahlerlaanPoldertunnel in de polderdrs. F. Taselaar, Ingenieursbureau Amsterdamir. C.A.M.Hompe, Ontwikkelingsbedrijf Gemeente Amsterdaming. J.J. Baars, Tebodin Consultants & EngineersHet kabel- en leidingvraagstuk in de Zuidas wordt gekenmerkt door een aan-tal specifieke aspecten van het projectgebied. De aanleg van tunnels voorsnelweg, trein en metro onder ongeveer een kwart van het gebied, het onder-gronds parkeren (ook voor fietsers) en de aanwezigheid van veel groen enwater maken dat de ondergrondse ruimte schaars is. De ongekend hogebouwdichtheid vereist bijzondere aandacht voor de bereikbaarheid van hetgebied, van de gebouwen over straat en van de gebouwen voor energie ennutsvoorzieningen. Tegelijkertijd stelt de internationale ambitie van hetgebied zeer hoge eisen aan de kwaliteit van het maaiveld.Om de bereikbaarheid van het gebied te waarborgen, de beschikbare onder-grondse ruimte optimaal te benutten en de kwaliteit van het maaiveld tebeschermen, is besloten te investeren in een Integrale Leidingentunnel (ILT) op??n van de meest centrale punten in de Zuidas: de Mahlerlaan (fig. 1). In deILT worden de kabels en leidingen gebundeld aangelegd; bij nieuwe aanleghoeft de straat niet te worden opengebroken.1 |Locatie van de ILTC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gO ndergrond s bou wencement 2005 8 31? 1 x ?300, persriool;? 1 x ?150, 100 mbar gas;? 1 x ?200, 1 bar gas;? 2 x ?460, stadsverwarming;? 2 x ?900, districtkoeling.Op basis van dit programma werdeen tunnelconstructie ontworpen,waarin het kabel- en leidingwerkbinnen aanvaardbare risico's konworden aangebracht en ge?xploi-teerd. Een tunnel die betreedbaarmoest zijn en waarin het kabel- enleidingwerk ook later, tijdens deexploitatie, moest kunnen wordenaangebracht of vervangen. Boven-dien moesten vanuit de ILT ookde gebouwen aan de Mahlerlaankunnen worden aangesloten.Allereerst verscheen een op palengefundeerde betonnen koker meteen smalle, hoge doorsnede op detekentafel. Hierin was al het lei-dingwerk langs de wanden opge-hangen, met in het midden eenlooppad van 0,8 m breedte. Bijnader inzien bleek een bredeondiepe ontgraving goedkoperdan een smalle diepe, omdat hier-mee het gebruik van onderwater-beton en trekpalen kon wordenvoorkomen. Het tweede conceptwerd zodoende een betonnenkoker op palen met een brede,platte doorsnede en met eenpalenrij in het midden om het dakte ondersteunen. De ILT kreeghierdoor een andere configuratie,die ook vanuit de risicoanalysegunstiger bleek. De tunnel had nutwee gescheiden kanalen waarinhet kabel- en leidingwerk datelkaar negatief be?nvloedt vanelkaar kon worden gescheiden.De ILT had een binnenmaat van6,50 x 2,30 m2(b x h). Oorspronke-lijk was hierbij voorzien in 25%reservecapaciteit. Echter, nog voorhet bestek gereed was, was dereservecapaciteit al gereserveerdvoor het leidingwerk van eennieuw netwerk voor districtkoeling.Gaande het ontwerpproces werdhet principe van de geslotenbetonnen koker op palen vervan-gen door een constructie van per-manente damwanden met eenbetondak en een open vloer: eenpoldertunnel. Belangrijkste rede-nen hiervoor waren de snellerebouwtijd en de lagere bouwkos-ten. Bovendien bleek dat hiermeeook nog een risicoaspect kon wor-den opgelost, namelijk de drink-waterleiding kon nu traditioneelin de volle grond onder de vloervan de tunnel worden gelegd.Hierdoor werd het risico van tem-peratuurverhoging en daarmeebesmetting van het drinkwaterverkleind. Uitgebreid grondonder-zoek wees uit dat een poldercon-structie binnen de aanvaardbarenormen van duurzaam bouwen,met een minimum waterbezwaar,haalbaar was. Dit werd vooralmogelijk door de lage waterspan-ning in het eerste watervoerendepakket ter plaatse, als gevolg vande bemaling van de Haarlemmer-meer, en de aanwezigheid van eenongestoord en afsluitend Holo-ceen grondpakket erboven.A a n s l u i t i n g e nDe aansluiting van de gebouwenin de Mahlerlaan, maakte hetnoodzakelijk dat aftakkingen vande kabels en leidingen zijwaartsde ILT moesten kunnen verlaten.Aangezien al het kabel- en leidin-genwerk langs de zijwanden wasopgehangen en de looppaden vrijmoesten blijven, moest dit boven-langs gebeuren. Om dit mogelijkte maken werd het profiel van deILT, daar waar de aansluitingenmoesten komen, met 0,8 m ver-hoogd. Ter plaatse van het ver-hoogde gedeelte werd de ILT met230017053650855650028504601200500350685MahlerzijdeGershwinzijdesteun#450damwandenverhardingdamwandenbetonmaaiveldopneembareelektriciteittelecomstadsverwarmingdistrictskoelingwatertelecomtelecomgaspersrioolHW-afvoer2 |Dwarsdoorsnede van deILT, inclusief kabels enleidingenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gO ndergronds bou wencement 2005 8323 |De `hamerkop': voor deaansluiting op het in devolle grond liggendekabel- en leidingwerkwerden de uiteinden vande ILT verbreedstarre, stalen mantelbuizen metde gebouwblokken verbonden.Consequentie van deze oplossingwas wel dat met de bouwendepartijen, ontwikkelaars en archi-tecten, vooraf de plaats van dehuisaansluiting voor energie ennutsvoorzieningen moest wordenafgestemd. Dit in tegenstelling totde bestaande praktijk, waarbij pasvlak voor de oplevering de diverseaansluitingen worden gereali-seerd. Consequentie was boven-dien dat een gebouwblok maar op??n of hooguit twee locaties aan-sluitingen kreeg. Een belangrijkdeel van de distributie van energieen nutsvoorzieningen moest dusbinnen de gebouwblokken plaats-hebben.Aan de uiteinden van de ILTmoest het kabel- en leidingwerkaansluiten op het traditioneel, inde volle grond liggende, kabel- enleidingwerk. Dit betekende dathet verticaal gestapelde pakketaan kabels en leidingen aan deuiteinden moest worden uitge-vlochten tot een breed, horizon-taal naast elkaar liggend pakket.Hiervoor werd de ILT aan de uit-einden verbreed van 6,5 m tot 14m: de zogenoemde `hamerkop-pen' (foto 3). Het leidingverloop indeze `hamerkoppen' bleek eeningewikkelde puzzel gezien deruimte die nodig was voor expan-sie van de leidingen, ophangpun-ten en palen ter ondersteuningvan het dak. Vanuit de `hamerkop-pen' werden de kabels en leidin-gen via starre, stalen mantelbui-zen naar de overzijde van de krui-sende Beethovenstraat enBuitenveldertselaan gebracht.Vanaf deze overzijden werden dekabels en leidingen aangeslotenop de traditioneel aangelegdenetwerken. Met name deze aan-sluitgebieden hebben bijzondereaandacht gevraagd, zowel quaruimte als qua uitvoering.L o c a t i e b e p a l i n gNadat de afmetingen van de ILTwaren vastgelegd, moest nog wor-den bepaald waar de tunnel hetbeste onder het straatprofiel zoupassen. Er waren in principe drieopties: onder de rijbaan, ondereen 6 m brede bomenstrook ofonder het trottoir en fietspad aande zuidzijde.Ligging onder de rijbaan wasongunstig omdat de toegangen envluchtuitgangen dan in de rijbaanzouden uitkomen en bovendienmoest de ruimte onder de rijbaanworden vrijgehouden voor eeneventuele bus- of trambaan. Lig-ging aan de zuidzijde onder hettrottoir zou betekenen dat de ILTstrak langs de gevels van de nog tebouwen panden zou komen. Ditzou betekenen dat de ILT eenbelemmering voor de bouwfasevoor deze kavels zou vormen.Ligging onder de bomenstrookhad als voordeel dat de onder-grondse ruimte onder de bomenwerd benut en de toegang envluchtwegen eenvoudig tussen debomen een plaats konden krijgen.Wanneer de ILT voldoende diepzou worden aangelegd, kon hetgrondwater er overheen afstromenen konden de bomen voldoendewortelruimte krijgen. Beslotenwerd de ILT onder de bomen-strook aan te leggen en te ontwer-pen met 1,20 m gronddekking. Bijde vaststelling van het alignementC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gO ndergrond s bou wencement 2005 8 33van de ILT onder de bomenstrookbleek een warmte-/koudebron van??n van de gebouwen aan deMahlerlaan in het trac? te staan.Omdat verplaatsing moeilijk bleek,is besloten ook de bron te integre-ren in de tunnelconstructie.R i s i c o a n a l y s e sGelijktijdig met de ontwikkelingvan het technisch ontwerp werdenrisicoanalyses gemaakt voor zowelde bouwfase als de exploitatiefase.Voor wat betreft de exploitatiefasespeelden zaken als de interne enexterne veiligheid, leveringszeker-heid van netwerken, arbeidsom-standigheden en beschermingtegen de toegang door onbevoeg-den een belangrijke rol. Het bleekdat in kwalitatieve zin de risico-analyse goed te maken was, maarom de risico's goed te kwalifice-ren er veel gegevens ontbraken.Dit werd vooral veroorzaakt doorhet feit dat de ILT in deze soortin Nederland vrijwel niet voor-komt en informatie uit het bui-tenland moeilijk te verkrijgen is.Uiteindelijk werd op basis van`expert judgement' besloten eenreeks maatregelen te nemen omde vermeende risico's te verklei-nen. Deze maatregelen bestondenin eerste instantie uit een slimmeindeling van de tunnel, zodatkabels en leidingen elkaar zo minmogelijk zouden be?nvloeden. Deelektriciteit, stadsverwarming entelecom werden in ??n tunnelbuisgecombineerd; de districtskoe-ling, gas, drinkwater en persrioolin de andere. Zodoende werdengas en elektra van elkaar geschei-den, en werden districtskoelingen drinkwater gescheiden van dewarmtegevende kabels en leidin-gen van elektra en stadsverwar-ming (foto 4).Voorts werd besloten een aantalaanvullende veiligheidsmaatregelente nemen, een scala aan signale-ringssystemen te installeren en een24-uursbewaking in te stellen eneen uitgebreid gebruikersprotocolen calamiteitenplan te schrijven.Om de aanvullende veiligheidsin-stallaties en signaleringssystemenaan te sturen werd de ILT uitge-breid met een aparte technischeruimte, die tegelijkertijd als toe-gang tot een van de tunnelbuizendient. Later werd besloten omsamen met de bouw van dezetechnische ruimte ook de bouwvan een rioolgemaal mee tenemen, zodat dit ook ge?ntegreerdwerd in de ILT. nProjectgegevensopdrachtgever:Ontwikkelingsbedrijf GemeenteAmsterdamontwerp:Ingenieursbureau AmsterdamTebodin Consultants & Engineersaannemer ruwbouw ILT:Heijmansaannemer kabels en leidingen inde tunnel:Nacapaannemer technische installaties:GTI4a-b | De tunnel met tweegescheiden kanalen,waarin het kabel- enleidingwerk datelkaar negatief be?n-vloedt van elkaar isgescheiden