C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 346De KMS is een onderwijsinstel-ling op universitair niveau. Deschool, gesticht in 1834, was tot1874 gehuisvest in de Naamse-straat in het centrum van Brussel;daarna verhuisde ze vanwegeplaatsgebrek naar de Abdij vanTer Kameren aan de toenmaligerand van de stad. In 1908-1909werden de huidige gebouwen aande Renaissancelaan in gebruikgenomen (foto 1).Om aan veranderende maat-schappelijkebehoeftentevoldoen,zijn gaandeweg verschillende ver-bouwingenuitgevoerd.Doordezeaanpassingen raakten de belang-rijkste functies van de school(internaatenacademischefunctie)over het terrein verspreid en hieren daar zelfs met elkaar ver-mengd. Na de renovatie zullendeze functies weer van elkaargescheidenzijnenzaldeschooldevolgende faciliteiten herbergen:? internaat voor 900 personen;? restaurant voor 800 personen;? parkeergelegenheid met 600plaatsen, waarvan 400 onder-gronds;? conferentiegebouw met eengrote zaal (300 personen) eneen symposiumzaal(50 personen);? sportaccommodatie met een25 m zwembad;? academisch complex, met aan-gepaste laboratoria en leszalen;? dienstencomplex.De renovatie wordt gespreid overeen periode van tien jaar. In 1994zijn de werkzaamheden begon-nen, in 2003 zullen ze zijn afge-rond. Ze worden volgens eenstrikt scenario uitgevoerd. Despreidingintijdisenerzijdsnodigom de school te kunnen latendoorfunctioneren en anderzijdsom rekening te houden met bud-gettaire beperkingen.S p o r t z a a l o n d e r g r o n d sHet terrein van de KMS, dat mid-denin de stad ligt, beschikt nietover grote open binnenruimten.Daarom is bij de uitwerking vanhet concept getracht een grotereopenheid te cre?ren door:? de omheiningsmuren te ver-vangen door decoratievehekken;? de oppervlakte die door degebouwen in beslag wordtgenomen, tot een minimumte beperken;? het grootste gebouw, hetsportcomplex, ondergronds tesitueren.Door de sportzaal (48 x 30 m2) enhet zwembad (16 x 25 m2) onder-gronds te brengen, konden an-dere functies in de vrijgekomenruimte worden ondergebracht,gedeeltelijk in te renoveren ge-bouwen en gedeeltelijk in nieuw-bouw. De nieuwe gebouwen zijnlangs de buitenrand van het ter-rein geprojecteerd, opdat op hetOndergrondse ruimtegeeft lucht aan renovatiekapitein ir. J. D'Hondt, 1ste Regionale Directie Militaire Gebouwenprof.dr.ir. J. Vantomme, Koninklijke Militaire School, Leerstoel BouwkundeAan de Koninklijke Militaire School (KMS) in Brussel krijgen kandidaat-officie-ren van de Belgische Krijgsmacht hun basisvorming. De school bevindt zich almeer dan negentig jaar op dezelfde locatie. Hoewel de school regelmatig ver-bouwd is, werd eind jaren zeventig duidelijk dat ze niet langer voldeed aan degestelde eisen. Daarom werden in het begin van de jaren tachtig twee optiesbestudeerd: een nieuwe school bouwen op een terrein in de BrusselseAgglomeratie of renovatie van het bestaande complex. Het werd het laatste.Om meer ruimte te cre?ren is onder meer de sportaccommodatie onder-gronds gebouwd.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 3 47binnenterrein meer ruimte be-schikbaar zou komen voor groen-zones (fig. 2).De ondergrondse oplossing booddeontwerpersdegelegenheideenspectaculaire compositie aan tebieden, met meer dan 10 m hoog-teverschil tussen het hoogste enhet laagste punt bij een grootstediagonaal van 100 m.Het complex bestaat uit eengebouw PRIL (Parking, Restau-rant, Infirmerie en Logement)met een gebogen en een rechtgedeelte (van niveau -3 tot enmet niveau +5; niveau +6 is eentechnische verdieping), en eencomplex SPORT dat zich onder-gronds bevindt (niveaus -3 en -4)in de `schoot' van het gebogengedeelte van het gebouw PRIL.Het gebouw PRIL bevat drieondergrondse parkeerlagen, eengelijkvloerse verdieping met deverschillende restaurants, cafeta-ria en brede galerij, en vijf verdie-pingen met volledig uitgerusteeenpersoonskamers voor de leer-lingen. Het sportcomplex bevat inhoofdzaak een omnisportzaal eneen 25 m zwembad met bijho-rende douches en kleedruimtes.B o u w p u tDe bouw startte op 1 juli 1996 metdeafbraakvandeoudegebouwen.De bouwput werd om verschil-lende redenen in fasen gegraven:contractueel kon de uitvoeringvan het sportcomplex pas viermaanden na die van het gebouwPRIL starten en bovendien moesthet gebouw PRIL in verschillendefasen worden afgewerkt en opge-leverd. Voorts heeft de montagevan de dakbalken van het sport-complex grote invloed gehad ophet verloop van de uitvoering.TaludverstevigingAangeziendebouwplaatsmidden-in de stad ligt, kon de bouwputniet met taluds worden uitge-voerd. Er moest een taludverste-viging worden toegepast dietevens kon dienen als funderingvan het gebouw PRIL.Gekozen werd voor een continuewand met tangente schroefboor-palen ? 630 mm (foto 3), gewa-pend met stalen profielen HEA450 of IPE 360 (foto 4), aangezetop ongeveer 15 m minus straat-niveau. De grondankers werdendoor de ringbalk geboord die depaalkoppen verbindt (foto 5).Deze ankers bevinden zich aan destraatzijdeterhoogtevandevloer-plaat op niveau -1, zodat in ??nkeer tot op de voorziene diepteArchitec tuur wedstrijdIn 1991 werd voor de aanpassing van de KMS een architectuurwedstrijduitgeschreven. De opdracht was een ontwerp te maken waarin allegenoemde faciliteiten een plaats dienden te krijgen.Maar er waren meer eisen:? de nieuwbouw diende te worden ge?ntegreerd in de bestaande,monumentale gebouwen;? tijdens de uitvoering moest de school kunnen blijven functioneren;? het ontwerp mocht niet leiden tot overschrijding van het budget;? het ontwerp diende de nodige verbeeldingskracht en creativiteit tebevatten.Van de negen bureaus die deelnamen aan de wedstrijd kwam Studie-bureau Tractebel Development N.V. samen met de architectenassociatieAR.TE (Assar N.V., Teams N.V.), als winnaar uit de bus. Zij steldenvoor:? de architectuur van het complex tot ??n geheel te maken,, met eenduidelijke samenhang van de oude en de nieuwe gebouwen;? ook de omgevingskwaliteit van het complex te verbeteren, waardoorhet totale complex uitstraling krijgt en niet alleen het prestigieuzeacademische gedeelte;? bepaalde oude gebouwen in ere te herstellen om daarmee niet alleeneen traditie voort te zetten, maar ook te benadrukken hoezeer hetverleden de aanbrenger is van oplossingen en lessen;? het terrein open te stellen voor mensen van buiten de academie, omzo duidelijk te maken dat het leger zich wil inzetten voor bevolking?n overheid;? helderheid te brengen in het complex door de academische enondersteunende functies, de functies van het dagelijks leven en decommandofuncties, onder te brengen in vier specifieke zones.Het ontwerp beantwoordde niet alleen aan het programma van eisen,maar kwam tevens tegemoet aan de doelstelling van de opdrachtgever eenbeleid van openheid te voeren.2 | Overzicht van het project, met in blauw de nieuwbouw en in bruin de ondergrondsenieuwbouwLeonardo da VincistraatKortenbachlaanPRILSPORTNoyerstraatHobbemastraatRenaissancelaanC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 348kon worden gegraven (foto 6).De ankers aan de straatzijdevan het gebouw waren voorlopigegroutankers, die ontspannenwerden nadat de gebouwbelas-ting op de palen voldoende wasvoor de grondkering. De ankersaan de grondkerende zijden vande sporthal werden uitgevoerd alsdefinitieve voorgespannen grout-ankers.Vermitshetsportcomplexaan de andere zijde aansluit ophet gebouw PRIL, had men ookvoor een alternatieve oplossingkunnen kiezen: de horizontalekrachten uit de gronddrukkentegen de sportzaal, via de keldervan het gebouw PRIL afvoerennaar de straatzijde. Dit was echterpraktisch niet uitvoerbaar, omdatde dakplaat van het volledigesportcomplex (sporthal en zwem-bad) in dat geval ??n stijve hori-zontaleschijfzoumoetenvormen,die alle krachten zou moetenopvangen. Mede omdat geenrisico werd genomen met deafdichting van een dergelijk com-plex dak, werd gekozen voor hetaanbrengen van een verticalevoeg in de dakplaat ter plaatse vande begrenzing van de sportzaal,en daardoor ook voor de veranke-ring van de twee grondkerendewanden van de sportzaal metdefinitieve voorgespannen grout-ankers.D a k c o n s t r u c t i eDe dakplaat van het sportcomplexis berekend op een belasting dievarieert tussen 15 en 20 kN/m2,vanwege een aan te leggen tuin ophet dak. De voorgespannen dak-platen worden gedragen doorvoorgespannen betonnen balkenmet een overspanning van 38 m(sportzaal) en 21 ? 27 m (zwem-bad) (fig. 7).De twaalf balken van de sportzaalsteunen aan ??n zijde op uitspa-ringen in de ringbalk boven depalenwand (met de definitievegrondankers) en aan de anderezijde op 9 m hoge kolommen, dieop hun beurt zijn gefundeerd opvalse putten (foto 8). De achtbalken van het zwembad steunenaan beide zijden op kolommen,die aan de bovenzijde zijn ver-bonden door balken.MontageDoor de ligging van het sport-complex achter het gebouw PRIL,moest de ruwbouw in een zovroeg mogelijk stadium plaats-hebben omdat de voorgespannenliggers over de weg werden aan-gevoerd. De liggers voor hetzwembad konden alleen gemon-teerdwordenalsdekraanmidden-3 | Taludversteviging doormiddel van een continuewand met tangenteschroefboorpalen? 630 mm4 | De schroefboorpalenzijn gewapend metstalen profielen HEA 450of IPE 360. De injectie-buis is op het profielbevestigd5 | Taludversteviging doormiddel van voorlopigegroutankers onder deopenbare wegC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 3 49in de nog niet uitgegraven sport-hal zou worden opgericht. Alsgevolg hiervan moest de sportzaallater `in stross' worden uitgegra-ven (foto 9).Hoewel de balken van het zwem-bad niet de zwaarste waren,moesten zij wel over de grootsteafstandenwordengemonteerd:van40 ton op 38 m tot 35 ton op 54 m.De balken werden aangevoerdovereenhellingvan10%(foto10).De afgraving van deze helling ende aansluitende ruwbouw voorhet gebouw PRIL in die zone,konden pas beginnen nadat debalken waren aangebracht. Dezevertraging was lange tijd duidelijkzichtbaar op de planning en op dewerf.De verbindingszone tussen dedaken van de sportzaal en hetzwembad is op traditionele wijzeuitgevoerd vanwege het ontbre-ken van steunpunten en door degrote plaatdikte.In de loop van mei 1999 is hetsportcomplex door de KMS ingebruik genomen en in oktoberhet volledige gebouw PRIL. s8| Understeuning van de balken van de sportzaal op 9 m hoge kolommen,op hun beurt gefundeerd op valse putten. Rechts op de foto op deachtergrond de kolommen met ringbalk en dakbalken van het zwembad9 | UDe dakbalken van de sportzaal en het zwembad zijn geplaatst.De sportzaal moet nog `in stross' worden uitgegraven. Op de achter-grond het gebouw PRIL in aanbouw10 | De noodzaak van de toegangshelling tot de werf betekende uitstel vande ruwbouw van het rechte gedeelte van het gebouw PRIL6 | Uitgegraven bouwput; links is reeds begonnen met de opbouw van de ondergrondseniveaus van het kromme gedeelte van het gebouw PRIL; in het midden is de zwemkomvoorzien7 | Balkenlegplan van het sportcomplex