Naar ge?ndustrialiseerd bouwen (I)DERDE C.I.B.-CONGRES, KOPENHAGEN, 23-28 AUGUSTUS 1965U.D.C. 061.3 ,,1965" (489):69congres over bouwen (Denemarken)A. De ver(lnderende structuurVoorzitter: J. van Et tin g e r (Nederland)Rapporteur: V. Ce r v en k a (Tsjecho-Slowakije)De maatschappij heeft in de laatste tientallen jaren aanzienlijkeveranderingen ondergaan, ten gevolge van de ingrijpende, tech-nische ontwikkeling die er heeft plaats gevonden.De van oorsprong nogal ambachtelijk ingestelde bouwnijverheid zalmet deze, ook hoor rakende technische ontwikkeling ernstig rekeningfolo: alelier Bachebillijk; de hoge kosten per eenheid en de lange levensduur van heteindprodukt zijn er onder meer oorzaak van dat sterke fluctuatiesin de vraag niet tijdig door het produktie-apparaat opgevangenkunnen worden.Indien de industrialisatie in de bouw goede kansen wil krijgen, zaleen aantal voorwaarden vervuld moeten worden, waarvan prof.M y r d a I er enkele noemde:Inde eerste plaats dient er een garantie voOr continu?teit te bestaan,waarin, voor zover het de woningbouw betreft, de overheid v??rdient te gaan. Men kon niet verwachten dot de industrie overgaat totkapitaalintensieve produktiemethoden als bij voorbeeld de overheidde woningbouw behandelt als een regulator van de nationale eco-nomie.De tweede voorwaarde is: typebeperking en standaardisatie. Jaar-lijks worden duizenden woningen gebouwd, alle met woonkamers,slaapkamers, keukens en dergelijke van 'bijna' dezelfde afmetingen.Deze in wezen geringe variaties maken vervaardiging volgens in-dustri?le methoden onmogelijk.Volgens prof M y r d a I worden deze variaties voor het overgrotedeel niet bepaald door de wensen van de gebruiker, moor zij ont-staan veelal door de idee?n van architecten, constructeurs enwoningbouworganisaties.Meer research is nodig om te onderzoeken op welk gebied stan-daardisatie mogelijk en gewenst is; geen enkele industrie van massa-produkten heeft zich kunnen ontwikkelen zonder standaardisatie vanhaar produkten. Dit onderzoek is te meer nodig, omdat men ookniet moet overdrijven; een te ver doorgevoerde standaardisatie konleiden tot disharmonie tussen de karakteristieke eigenschappen vanbepaalde bouwmaterialen en de fundioneleeisen die eraan gesteldworden, terwijl ook het gevaar van eentonigheid in de architectuurniet uit het oog verloren mag worden. Belangrijk is dat alle bij debouw betrokkenen er van overtuigd raken dat er radicale maatre-gelen nodig zijn om te komen tot de noodzakelijke sneUe opvoe"ring van de bouwproduktie. Een intensieve internationale samen-werking is gewenst bij het oplossen van de te overwinnen obstakelsen dit niet uitsluitend of in hoofdzaak op technisch gebied, daardeze obstakels juist meer gelegen zijn op het gebied van economie,organisatie en politiek.Er zal niet getracht worden de inholJd van de 170 ingediende 'papers'weer te geven, noch de talloze sprekers op de voet te volgen, die inde vier volle zittingsdagen voor het voetlicht traden, in gelijktijdig intwee collegezalen van het H. C. 0rstedlnstituut gehouden zittingen.Ten einde een algehele spraakverwarring over het complexe con-gresthema te voorkomen had men een onderverdeling gemaakt in10 onderwerpen die in de diverse zittingen afzonderlijk aan de ordewerden gesteld. Deze onderwerpen zullen hierna achtereenvolgensin het kort worden belicht.de voorzitter van het C.I.B.,P. C. Arc t a n der, tijdensde opening van-het congreshet H. C. 0rsted Instituut, waar het congres gehouden werdfolo: alelier BacheInleidingBij het 3e congres van het C.LB. dat van 23 -28 augustus te Kopen-hagen werd gehouden, bleek dot deze internationale organisatieop het gebied van het bouwen, is uitgegroeid tot een wereldom-vattend lichaam. Een organisatie die bovendien weet hoe eenmodern internationaal congres moet worden opgezet.Het C.LB. is een nog vrij jonge organisatie die hoor ontstaan d?nktaan de initiatieven die na de 2e wereldoorlog ontstonden binnenhet 'housingsub-committee' van de Europese commissie van deVerenigde Noties. Deze commissie hield zich bezig met politieke,economisch? en sociale aspecten van het bouwen.De behoefte tot meer internationale samenwerking op technischniveau, leidde in 1949 tot de oprichting van het C.LD.B.Een viertal jaren loter werd aan deze organisatie een bredere basisgegeven door haar te doen overgaan in het C.LB., dat zich tot doelstelt het bevorderen en ontwikkelen van internationalesamenwer-king op het gebied van de research, studie en documentatie van hetbouwen: Hierbij rekent zij niet uitsluitend technische, maar ook so-ciaal-economische problemen tot hoor gebied.Tot de voor dit doel aan te wenden middelen behoort het organi-seren van congressen (om de 3 jaar) en symposia, alsmede het vor"men van werkcommissies die diverse problemen op internationaalniveau bestuderen.Na de voorgaande congressen te Rotterdam (1959) en Combridge(1962) was het derde congres te Kopenhagen gewijd aan het onder"werp 'Naar Industrieel Bouwen'; voorwaar een zeer actueel gege-ven, waar de ca. 700 deelnemers uit 28 landen dan ook niet ge"makkelijk over uitgepraat raakten.In de openingszitting, die onder leiding stond van de permanentesecretaris van het C.LB., onze landgenoot de heer J. de Ge u s,werd onder meer het woord gevoerd door de Deense minister vanvolkshuisvesting, de heer K. A n d re sen, de voorzitter van hetC.LB., research-directeur van het Deense Nationale Instituut voorBouwresearch, de heer P. C. Arc ton der, en de Zweedse prof.G. My rd 0 LHet was vooral deze laatste spreker die duidelijk aangaf welke fac-toren er de oorzaak van waren dot de ontwikkeling van de bouw-industrie sterk ten achter is gebleven bij andere industrie?n, waar"door de capaciteit in nagenoeg alle landen ter wereld onvoldoen-de is om in de stijgende behoefte te voorzien. Bij de toenemendewelvaart, voelt de mens zich niet langer tevreden met een eenvou-digdak boven zijn hoofd, hij vraagt een goed uitgeruste en ruimewoning, waarin zijn gezin zich kon ontwikkelen, hij vraagt scholenvoor een behoorlijke opvoeding van zijn kinderen, ziekenhuizen,musea, theaters en goed geoutilleerde kantoren.Deze toename van de behoefte goot veel sneller dan de middelentot produktieverhoging in de bouwnijverheid toelaten.Dikwijls wordt de automobielindustrie als voorbeeld gesteld vaneen snelle volledige industrialisatie en mechanisatie en vraagt menzich of waarom een dergelijke ontwikkeling ook in de bouwindus-trie niet zou kunnen plaatsvinden. Deze vergelijking is niet geheelCemenl XVII (1965) Nr. 9 583het Gladsaxe project in Kopenhagen, een fraai voorbeeld van ge-indvstrialiseerde woningbouw1010: Heslbechmoeten houden en er op ingesteld moeten zijn prodtJktie-technischen organisatorisch mee te groeien.De voorzitter benadrukte eveneens het belang van een op continu?teitgericht beleid van de overheid. In de planning dient men uit te gaanvan projecten die een grote serie"produktie van woningen mogelijkmaken, terwijl reeds ruim van tevoren voor het bouwrijp maken vande grond gezorgd moet worden.Voor de za noodzakelijke ontwikkeling van het industrieel bouwenis een goede co?rdinotie tussen alle belanghebbende groepen vanhet eerste belang.Op horizontaal niveau bestaan er gewoonlijk zeer hechte banden,zowel politiek als vaktechnisch gezien. Aannemers, fobrikonten, ge-meentelijke instanties zijn in hun eigen groep onderling vaak hechtverbonden; van een verticale binding, van integratie van de diverseniveaus, is gewbonlijkgeen sproke.Voor de oplossing van de enorme woningproblemen is een natio-nole en een internationole co?rdinatie tussen alle bij de woning"bauw betrokken niveous noodzokelijk.De rapporteur V. eer ven k 0, verbonden aon het 'Researchin-stituut voor de bauwen de architectutJr' van zijn land, concludeerdein zijn inleiding, dat er niet alleen een groter oantal woningen nodigis, maar dat er bovendien een dringende behoefte is Oan een beterewoning, aan betere algemene voorzieningen in de steden, zoalsbetere transportmogelijkheden, betere energie" en drinkwatervoor-ziening. De snelle groei van de bevolking doet de vraag naar dezevoorzieningen alleen maar toenemen.Hoewel vele ondere industrie?n reeds een volledige automatiseringhebben ingevoerd, wordt het ombachtelijke in de' bouwnijverheidslechts langzaam vervongen daar industri?le methoden. Toch is eenindustrialisotie van de bouwnijverheid op het zelfde niveau als an-dere moderne industrie?n de enige oplossing voor de enorme huis-vestingsproblemen.Bij dit alles moet de huidige stand van zaken in de bouwnijverheidin aanmerking worden genomen. De industrie baseert haar produk"tie nog steeds op individuele bestellingen, er wordt niet geprodu-ceerd voor het opbouwen van een voorraod. De industrie zal zichechter in de naaste toekomst moeten richten op een produktie vol-gens het 'open systeem', dat wil zeggen dat de produktie gericht isop een afzet op de markt en niet op een speciaal bouwwerk. Depi-incipi?le kwestie betreffende een apen of een gesloten systeemwerd een der basisonderwerpen v?n dit congres, niet in het minstcioor de uitvoerige disctJssie hierover in groep B (blz. 585).Het ftJl1damentele verschil ttJssen traditioneel botJwen en indtJstrieelbotJwen is, dot de opdrochtgever, de orchitect, de fobrikont van debouwmaterialen en de aannemer bij industrieel bOtJwen reeds drie-vier jaar" voordat de werkelijke uitvoering begint, een onderzoek in-stellen naar alle details van het aan te vangen project.Zodra bekend is uit welke elementen de woningen zullen wardensamengesteld, kan warden onderzocht op welke wijze eenecono-mische produktie kon worden gerealiseerd en kunnen de te gebrui-ken mochines warden gekozen.De ontwikkeling van het industrieel bauwen mookthet nodig dotaak de beroepsopleidingen zich aan de nieuwe sittJatie aanpassen.Er zol echter steeds een graat aantal ombachtelijk ingestelde vok-mensen nodig zijn voor het tJitvoeren van kleine werken, reporoties,en dergelijke.Enige algemene oanbevelingen in het olgemeen rapport woren:? de fobrikanten moeten zich in hun produktie richten op het 'apensysteem', waarbij een grotere specialisotie noodzakelijk is;? de hoofdoonnemer kaapt de benodigde onderdelen von gespe-cialiseerde fobrieken en beperkt zijn eigen aandeel in de prodtJktietot die onderdelen welke door de moeilijke vorm niet in mossa ge-maokt kunnen warden; .? speciaal werk, zools het moken van funderingen, moet wardenuitbesteed oan daarin gespecioliseerde onderaonnemers;? de overheid heeft een taak in het scheppen van de mogelijkhedenvaar industrieel bauwen; ander meer daar leiding te geven oon hetformuleren van de functionele eisen, die oon een woning gesteldmoeten warden.Een aantol van de genoemde oanbevelingen kon van levensbelangworden voor de betonwarenindtJstrie wonneer de bouwnijverheidzich qua structuur wijzigt, anoloog de op dit congres aangegevenwijze.ook in Nederland draagt de ge?ndustrialiseerde woningbouw belangrijk bi; aan verbetering van produkt en produktiviteit.584 Cemenl XVlI (1965) Nr. 9B. Produktie-methodenVoorzitter: J. P. Ma z ure (Nederland)Rapporteur: G. BI ach ? re (Frankrijk)Van de 37 rapporten die over dit onderwerp waren uitgebracht,handelt het overgrote deel over de wijze waarop in diverse landenop vele manieren aan de industrialisatie van het bouwen wordt ge-werkt. Hierbij kan vastgesteld worden dat in het merendeel van degetoonde voorbeelden uitgegaan wordt van het materiaal beton, indiverse vormen zoals gewapend, voorgespannen en licht beton,voor kolommen, balken, vloer- en wandelementen, enzovoort.Vele op zichzelf interessante voorbeelden tonen dat door prefa-bricage en mechanisatie economische voordelen behaald werden,doch vooral dat ondanks toenemende schaarste aan vakbekwamearbeidskrachten de gewenste produktie gehandhaafd of zelfs ver-hoogd kon worden.ProLM a z ure trachtte een directe lijn in de discussie te brengendoor over dit onderwerp, drie p'roblemen aan de orde te stellen nl.:a. Open or c10sed systemsb. Adaptability versus economyc. Trends and expectations of technological highly industrializedbuildingsAI spoedig bleek de discussie zich nagenoeg geheel te bewegenom het eerstgenoemde punt. Onder open systemen wordt verstaan:de ge?ndustrialiseerde produktie van onderdelen of elementen dievolgens catalogi vrij' op de markt verkrijgbaar zijn. Deze onderdelenmoeten dus toe te passen zijn in de meeste op een bepaald momentgangbare systemen, pismede in semi-traditionele bouwmethoden.Onder gesloten systemen worden verstaan: de serieproduktie vanalle onderdelen die nodig zijn voor enkele bepaalde bouwsyste-men. De rapporteur BI ach ? r e zag de grootste toekomst weggelegdvoor het open systeem, ol]1dat dit kan leiden tot produktie met eenmaximale seriegrootte.Alle onderdelen van gebouwen, zoals vloeren, kolommen, wand-elementen, trappen en dergelijke, dienen met ruime keus in variatiebeschikbaar te zijl1' De architect en de constructeur kunnen met be-hulp van deze onderdelen het ontwerp maken en zij zullen op dezewijze vrijer zijn in hun vormgeving dan bij het gesloten systeem.Anderzijds werd naar voren gebracht dat het gesloten systeem invele landen reeds een feit is. Wanneer een directe behoefte bestaataan een hoge produktie van woongebouwen is er maor ??n weg, nLhet gesloten systeem, waardoor men zich volledig kan werpen opde fabricage van een beperkt aantal gebouwtypen, die bij groteaontallen het gesloten systeem volledig rechtvaardigen. Ook stem-men uit Oosteuropese landen bleken in deze richting te gaan.Voorstanders van het open systeem wezen op de gewenste flexibili-teit die ook in de woningbouw niet vergeten mag worden.De wenser. van de bewoner veranderen namelijk tamelijk snel, voor-al bij een opgaande conjunctuur. Onder meer de Nederlandse prof.Van den Broe k Wees op dit facet en waarschuwde ervoordot de menselijke factor niet verwaarloosd mag worden en dat deaanvaardbaarheid van de woon- en werkruimte niet mag wijkenvoor de economie.Qe gebruiker moet in de gelegenheid zijn om, naar gelang zijnlevensomstandigheden, wijzigingen in zijn woonruimte aan te kun-nen brengen (verplaatsbare binnenwanden).Als conclusie kon vastgesteld worden dat in de nabije toekomst deindustrialisatie von het gesloten bouwsysteem verder zal voortgaanen geperfectioneerd zal worden. Als in een zekere behoefte een-maal is voorzien, zal in de verdere toekomst het open systeem uit-groeien, mede dank zij de opgedane ervaringen met het geslotensysteem.De ontwikkeling van het open systeem zol afhankelijk zijn van eenstandaardisatie van onderdelen, hetgeen weer zeer nauw samen-hangt met de modulaire co?rdinatie, een probleem dat onder Caon de orde komt.C. Modulaire' standaardisatieVoorzitter: G. H ier hol t z (Frankrijk)Ropporteur: R. F. Leg g e t (Canada)De begrippen modulaire co?rdinatie en stondaardisatie zijn in hetbovenstaande hoofd in ??n woord samengebracht, hetgeen de lots-verbondenheid van beide begrippen nog eens extra accentueert.CernenI XVII (1965) Nr. 9Internationool is een moduulmaot van 10 cm, resp. 4", algemeenaanvaard. In onS land worden algemene regels gegeven in NEN5700 en de terminologie in NEN 5701. De Amerikaan A. Fa rw eliBe m is heeft door de publikatie van een studie over het rationeelontwerpen van huizen in de jaren dertig, waarin hij het vereenvou-digen van de dimensionering door het algemeen aanvaarden voneen eenheidsmoduul van 4" voorstelde, de basis voor de modulaireco?rd:natlegelegd.De ropporteur R. F. Le g g et, de komende C.I.B._voorzitter voorde periode 1965 - 1968, noemde het toepassen van modulaire co?rdi-natie niets minder dan 'gezond verstand in het bouwen'.Moduloireco?rdinatie is geen nieuw begrip. Bij de bouw van hetorsenaal von Piraeus in 328 voor Christus werd reeds een vastemoduul aangehouden. Ook, de Engelsman P a x ton schijnt bij hetontwerpen van het Crystal Palace in London een vaste moduul-maat te hebben aangehouden; hij maakte bovendien gebruik vangeprefabriceerde elemenJen.Het is eigenlijk een ontmoedigende ervaring te moeten vaststellendat we het onderwerp modulaire co?rdinatie op dit congres be-spreken, omdat het mogelijk een bijdrage kan zijn tot de ontwikke-ling van het industrieel bouwen, terwijl pioniers reeds lang geledeneen vaste moduulmaat toepasten uit zuiver praktische overwegin-gen.De rapporteur besluit met de conclusie, dat de theorie algemeenbekend en aanvaard is, maar dat de toepassing in de praktijk veelte wensen over laat.Deze C.I.B.-werkgroep, tevens 'International Modular Group', heeft.veel werk verricht op het gebied van het ontwikkelen en introduce-ren van het modulaire systeem. De voorzitter van deze groep, deZweed L. Berg va 11, noemt modulaire co?rdinatie een absolutenoodzaak voor de ontwikkeling van het industrieel bouwen op groteschaol. Ook voor de ontwikkelingslanden, waar de bouwnijverheidveelal nog nauwelijks industrieel is, is de modulaire co?rdinatie vangroot belang. Een toepassing reeds bij de stort van een bouwin-dustrie zal een enorme vereenvoudiging van de diverse afmetingenkunnen veroorzaken., In zowel Frankrijk als Denemarken heeft meneen moduul van 30 cm voor de grotere elementen aangenomen.Uit de diverse bijdragen aan de discussie wordt duidelijk, dat hetbegrip modulaire co?rdinatie in vele landen het papieren stodiumreeds lang ontgroeid is, hetgeen met betrekking tot ons land nauwe-lijksgezegd kan worden.In het algemeen wordt geconcludeerd, dat modlJlaire co?rdinatieniet beperkt behoeft te blijven tot grote elementen. Ook bij kleinereeenheden werpt het systeem zijn nut af, alleen bestaat het gevaar,dat men ter wille Van de moduul de economie uit het oog verliest.De overheid is in de meeste landen een der grootstl'l opdrachtgeversin de bouwnijverheid. Het aanvaarden van het mod;lJlaire systeemdoor de overheid van ieder land en het opnemen erv?n in de voor-schriften zou een enorme stimulans betekenen.D. VoorschriftenVoorzitter: S. A Ib i n u s (Denemarken)Rapporteur: J. Na d al (Spanje)Zoals op alle gebieden van het maatschappelijk leven zijn ook inde bouwnijverheid voorschriften noodzakelijk. Aanvankelijk dienendals bescherming van maatschappij en individu tegen uitwassen entegen de gevaren van onverantwoordelijk bouwen, worden voor-schriften tegenwoordig hoe langer hoe meer gerekend tot een nood-zakelijke kanalisering van de stroom van technische mogelijkhedenen wel in een dusdanige vorm dat voldaan wordt aan zekere mini-male eisen von doelmatigheid en veiligheid.Mits opgesteld door deskundigen die zich van hun verantwoorde-lijkheid bewust zijn, worden voorschriften aanvaard als een nuttigeleidraad voor de ontwerper, terwijl zij tevens dienen als basis vanovereenkomst tussen de opdrachtgever en zijn adviseurs (architec-ten en constructeurs) en voor degenen die het werk uitvoeren (aan-nemers en fabrikanten).De twaalf rapporten over dit onderwerp ingediend, belichten dediverse facetten en gaan niet verder dan beschouwingen; ook dediscussies kwamen niet verder.585De Fransman BI ach ? re hield een pleidooi om de voorschriften tebaseren op 'exigences humaines' die hij weer specificeerde infysiologische, psychologische, sociologische en economische be-hoeften. Internationaal en zelfs nationaal zullen de op te stelleneisen verschillen, afhankelijk van klimatologische en sociologischeomstandigheden. Het complex van voorschriften dat von deze basis-voorschriften uitgaat kan dan ook moeilijk voor internationale nor-malisatie in aanmerking komen. De grondprincipes zelf echter,waarop deze voorschriften zijn gebouwd, kunnen wel degelijk in-ternationaal geldend zijn.Naast deze basisvoorschriften is er een complex van voorschriftendie betrekking hebben op de veiligheid van gebouwen, dus op sterkte"en stijfheidseisen. Deze lenen zich beter voor internationale co?rdi-natie. Dit is zelfs gewenst, omdat hierdoor in de toekomst de mo-gelijkheid geopend wordt tot levering van gestandaardiseerde pro"dukten, bijv. op de gehele Europese markt, hetwelk zeer stimulerendzou kunnen werken op de industrialisatie.Op het gebiea van gewapend en voorgespannen beton zijn in dezereeds grote vorderingen gemaakt.De secretaris van de C.E.B. (Comit? Europ?en du B?ton) Y. S a i I-I a r d rapporteerde hierover en wees op de waarde van de Re-commandations Pratiques' die het C.E.B. in 1964 heeft gepubliceerd enwaarin fundamentele begrippen en de essenti?le kennis van -de he-dendaagse betonwetenschap zijn neergelegd. S a i I I a r d wees op