Molukse kerk te's-Hertogenboschir.J.P.Thole Het beeld van een kerkAtelier voor Architectuur en Stedebouw(AAS) BV, ZaltbommelIn het najaar van 1979 werd door de Rijksgebouwendienst opdracht gegeven voor de bouwvan een Molukse kerk in de Ploossche Hof te 's-Hertogenbosch-Noord, een uitbreidingswijkuit de jaren 70. De kerk is gesitueerd in het centrumgebied van deze woonwijk, in denabijheid van winkels en scholen.In de Ploossche Hof wonen veel Molukse gezinnen die overwegend afkomstig zijn uit hetwoonoord Lunetten in Vught. De kerk zal als nieuw centrum voor de Molukse gemeenschapin 's-Hertogenbosch-Noord dienst gaan doen. Het kerkgebouw moet ruimte bieden aanongeveer 130 personen, wat tot uitdrukking komt in een 'eenvoudig' niet-complex program-ma van eisen, met een relatief klein vloeroppervlak van ca. 300 m2 in totaal, waarvan dekerkzaal ca. 160 m2 beslaat. Verder zijn ondergebracht in het gebouw de consistoriekamer,een jongeren-Ivergaderruimte en diverse bijkomende ruimten.Ontwerp-thema'sEen van de belangrijkste problemen bij het ontwerpen van gebouwen is het probleem vanhet beeld, de vorm, als herkenbare symbolische drager van de functie die het gebouwherbergt.Hoe ziet een kerk er uit en met name in Nederland waar het beeld van de kerk als gebouwvoor de eredienst is veranderd in een gebouw dat voor vele doeleinden geschikt is ~ eenzogenaamd multi-functioneel neutraal verzamelgebouw ~ waar men alles en niets vindt.Vanuit de Molukse opvatting is een kerk louteren alleen een bijzondere, gewijde plaatstenbehoeve van de eredienst en de daarmee samenhangende activiteiten. In feite zouden elkgebouwen elke ruimte als 'kerk' gebruikt kunnen worden, mits deze voldoende symboli-sche, verwijzende kwaliteiten bezitten die individueel of als kerkgemeenschap gezien enbegrepen kunnen worden. Een ieder moet zich zijn 'kerk' kunnen vormen.1Plattegrond1= voorplein, 2 = centrale hal,3= kerkzaal, 4 = omloop/binnengalerij,5= nimbar (kansel), 6= transitorium,7= consistorie, 8= voorzieningen entechnische ruimten, 9= keuken,10= vergaderruimte, 11= buitenplek,12= patio, 13= omloop/buitengalerij,14= secundaire entreeCement XXXIV (1982) nr. 5 3102Bovenaanzicht kerkgebouw in voltooidetoestandSkelet van kerkzaal en omloop tijdens devorstperiode begin dit jaar; eendoorzichtige constructiefoto: CementCement XXXIV (1982) nr. 5De symbolische verwijzingen naar de kerk zijn dan ook niet gezocht in de in principebekende en vertrouwde (archetypische) beelden van een kerk, die grotendeels versletenzijn. Gezocht is naar andere elementen die met elkaar dit gebouw als kerk lateninterpreteren.In het volgende worden de vierbelangrijkste elementen nader genoemd.1. De vierkantvorm als autonome, zelfstandige en duidelijke (oer)-hoofdvorm.Het vierkant als basis van het kruis en de daarmee samenhangende vierdeling, waarbinnende cirkelvorm (ter plaatse van de hal en de erkers) de plek en de ontmoeting markeert.2. De as: voorplein ---7 centrale hal ---7 kerkzaal ---7 nimbar (preekstoel), als diagonaal door hetvierkant lopend, min of meer vanzelfsprekend als diagonale as op de bocht in de straat diehet gebouw aan twee zijden omgeeft. De as wordt ruimtelijk ondersteund door een symme-trische opbouw van kolommen, wanden, toegangen enz.311-=~~~'~i ~ ~i--~~_,::,:,:-_l_LlJ-U'=" ~uJ-J.J--=- n =lejlII =3Opengewerkte schets van kerkzaal met deaangrenzende omloop, de 'schil'3. De 'schil' - de open galrij/omloop, uitgevoerd in geprefabriceerde betonelementen, die dediverse binnen- en buitenruimten omringt en begrenst. De schil dient als een moderneversie van de sakrale galerij metkolommen, kruisribben en koepels, de schil als belangrijk~ste beelddrager van deze kerk.De schil vervult de rol van 'afstandhouder' tussen het sakraleen het profane. Tevens wordenhiermee binnen- en buitenruimten gecre?erd behorend bij de diverse kerkruimten. De schilis een 'open muur' om de kerkruimten, geplaatst op de erfscheiding, met elkaar een vierkantgebied - in dit geval gebouw - omsluitend.4. De 'kerkzaal' met omloop. De kerkzaal is een ruimte, verticaal bepaald door de dubbelekolomopstelling en in het dak door koepelvormige kassettes van 2,50 x 2,50 m. Het koepel-dak verwijst naar het sakrale, de tempel, moskee of kathedraal, debol, cirkel op plek.Langs de kerkzaalloopt de schil, maar dan als verhoogde omloop, als langsbeuk, voorzienvan een betonnen dak, puien en de 'bakjes' die als zitplaatsen voor de ouderlingen dienstdoen. De omloop is als toevoeging van de kerkzaal bedoeld: een route en verbinding tussenpreekstoel en consistoriekamer, als zitplek voor ouderlingen, als muziekplaats en plaatsvoor het doopvont.MateriaalkeuzeKerkzaal en schil (omloop) worden gekenmerkt door geprefabriceerde betonelementenvoor kolommen, balken en koepelvormige kassettes in het dak van de kerkzaal. De kruis-stukken in het dak alsmede de kolomkoppen zijn in het werk gestort. Door middel vanvoorspanning is de dakconstructie voldoende stijfheid gegeven.De overige ruimten zijn opgetrokken uit een zandgelige kalkzandsteen (Maasformaat) meteen ter plaatse gestort betondak.Kerkzaal en schil gezien van de hoek waarde kansel zal worden geplaatst en gezienvanuit de toekomstige entreefoto's: B. de LaatIVlijmenCement XXXIV (1982) nr. 5 312Kerkzaal tijdens de bouw, zonder en metwand-invullingen; de lichtspleten tussen dekolommen zetten zich voort in het dakfoto's: Cement en B. de Laat4Plattegrond en dwarsdoorsnede overkerkzaalTwee bovenaanzichten waarvan de laatstede stand per medio april laat zienfoto's: R. van WendeldeJoodeen B. de LaatCement XXXIV (1982) nr. 5Vermeldenswaard is dat tijdens de uitvoering het stellen en monteren van de prefab-elementen van zowel de kerkzaal als de schil, betrekkelijk eenvoudig is verlopen.Het ontwerp- en constructiewerk kenmerkte zich overigens door een moeilijkheidsgraad diede omvang van het werk niet doet vermoeden. Voor het ontwerpen van het prefab-gedeelteis uitgegaan van een heldere maatvoering en de spelregels voor de betonpuzzel warenduidelijk uiteengezet. Het was teleurstellend te moeten ervaren dat de Nederlandse beton-warenfabrikant kennelijk huivert of schrikt voor een prefab-constructie als hier besproken.In de prijsvorming is nadrukkelijk gebleken dat de fabrikant?f geen heil (brood) ziet in dezemoeilijkheidsgraad met kennelijk te kleine aantallen elementen, ?f zich op zodanige wijzeindekt dat ongeloofwaardige prijzen worden afgegeven. De niet in geprefabriceerd betongespecialiseerde bouwkundige aannemer moet zich dan verlaten op de informatie en offer-tes van de betonwarenindustrie en dat blijkt een hachelijke zaak.In het land der blinden is ??noog koning en betonfabriek Perinin Eindhoven had er gelukkigeen goed oog voor.313C.A.M.vermei;Constructiebureau A.F.M.Verbossen BV,'s-HertogenboschHet kerkgebouw kent drie in constructiefopzicht aparte onderdelen, die elk op zichen los van elkaar staan. Het zijn:1. de schil;2. de kerkzaal;3. de overige ruimten.Alle onderdelen zijn op staal gefundeerd.Uitsluitend ten behoeve van de technischeinstallaties zijn kruipruimten en -gangenaangebracht. Voor een groot gedeelte ishiervoor de zgn. binnenomloopgebruikt.De schilDoor de architect werd gekozen voor eengalerij-achtige open constructie, bij voor-keur van steenachtig materiaal. De keuzeviel op een geprefabriceerde betoncon-structie, bestaande uit balken en kolom-men. Omdat het hier een zelfstandige con-structie betreft, moeten de verbindingenvoldoende stijfheid bezitten om destabili-teit te waarborgen. De omloop is aan weeren wind blootgesteld en daarom zijn verbin-dingen in staal vermeden.De kolommen zijn in de fabriek voorzien vaneen stalen voetplaat en in het werk op bou-ten gesteld. Na het plaatsen zijn de voet-plaatconstructies ingebetonneerd (fig. 1).Tijdens de uitvoering bleek deze verbindinggoed te voldoen en kon een hoge montage-snelheid worden bereikt. De tussenbalkendie geen constructieve functie bezitten, zijndoor middel van verborgen nokken vrij op-gelegd (fig. 2). De maximale lengte van eengalerij bedraagt 26 meter.Bij een beschouwing op temperatuur bleekdat de temperatuurspanningen het grootsteaandeel in de wapening opeisten. De detail-lering van de diverse verbindingen waarvande figuren 1en 2 enkele voorbeelden geven,diende door de beperktbeschikbare ruimteuiterst zorgvuldig te worden uitgezocht. El-ke uitstekende staaf werd afzonderlijk in demaatvoering vermeld.De constructieve opzet~l:I/rZijaanzichtschilmet daarachter de kerkzaalfoto: R. van Wendel de JoodeCement XXXIV (1982) nr. 5I.'-....1-2Verbindingsdetails van de kolommen enbalken in de schil314De dakconstructie kende een aantal varian-ten in hout en staal terwijl ook een ter plaat-se gestort en een geprefabriceerdebetonligger-structuur zijn bestudeerd.Vanuit een consequente vierkant-toepassing is gekozen voor een geprefabri-ceerd kassettedak, in twee richtingen over-spannend (fig. 3 en 4). De kassette kreegdaarbij een koepelvorm, speciaal vanwegede architectonische betekenis. De koepel-kassettes zijn door middel van kruisstukkengekoppeld en op afstand gehouden. Er ont-staat dan weer een 0,30 m brede open strookvoor de toetreding van daglicht.Met behulp van voorspankabels zijn alleonderdelen in twee richtingen aan elkaar1~2700 2700IIEen zorgvuldige uitvoering in de fabriekheeft er in niet geringe mate toe bijgedragendat de montage ongestoord verliep.De kerkzaalDe opzet toont een vierkante plattegrondvan 12 x 12 m, met een vrije hoogte van 6,50meter. Zoals vermeld staat de kerkzaal inconstructief opzicht los, met een vierzijdigekolomopsteHing en een dakconstructie dienaar vier zijden verdeelt. De kolommen zijndubbel uitgevoerd, als geprefabriceerdeelementen meteen tussenruimte van 0,30 m.Voor de daglicht-toetreding worden dezetussenruimten benut, terwijl de geveIpane-len aan de kolommen worden bevestigd.De centrale ruimte wordt geaccentueerddoor een lantaarnfoto's:CementInterieur kerkzaal; duidelijk tekenen delichtopeningen tussen de kassettes zich affoto: B. de LaatCement XXXIV (1982) nr. 5 3156Koepelelement (kassette)ooBIlIJi\,1 0 0-t-. --'- .~ ~I N NII/////''---1-----//A,,,A I ! g30 ~ ~~: .I"h'5"tOi!}1050 10502400BHet kerkgebouw zal midden 1982 wordenopgeleverd.constructeur: Constructiebureau Verbos-sen, 's-Hertogenboschaannemer: Smit' Bouwbedrijf Someren BVprefab~beton: Gebr. P. & G. ~erin, Eindho-venOpdrachtgever: Rijksgebouwendienst,directie Noord-Brabant en Limburg,'s-Hertogenboscharchitect: AAS BV Zaltbommel, ir.J.P.Tholeen ir.I.H.MatulessyDe overige ruimtenDe bijkomende ruimten zijn losgehoudenvankerkzaal en omloop. De ronde vorm vande koepels komt bij entrees en voorhal weerterug in de vorm van ter plaatse gestorteonderdelen.Na het aanbrengen van de zachtstaaIwape-ning en het doorvoeren van de voorspanka-bels is de bekisting aangebracht en zijn detussenkruizen en kolomkoppen gebeton-neerd. Na verharding werden de kabels vol-gens een vooraf bepaald schemagespannen.De koepelementen zijn constructief 1 meterhoog (fig. 6). De koepel is een bolsegmentwaarvan het middelpunt onder het elementligt. Dit is gedaan om het lossen uit de mal tevergemakkelijken. De kassettes zijn gestortover een betonnen mal. Door de elmenten temaken met portlandcement klasse C waar-mee een snelle aanvangssterkte wordt be-reikt (ontkisten binnen 24 uur) en waarbijeen hoge warmte-ontwikkeling optreedtmet een bijbehorende uitzetting, kon pro-bleemloos worden gewerkt. Het lossen naeen etmaal verliep zonder moeilijkheden,totdat een element een lang weekend in demal had overgestaan. Door de afkoeling washet element om de betonnen mal heen ge-krompen en was zelfs met geweld niet telossen.De afwerking van het beton in de kerk iseenvoudig gehouden. Het beton zoals datglad en strak uit de bekisting is gekomen isbepalend voor het 'gezicht'.5Detail spanverankeringgespannen, waarmee een stabiele 'tafel-constructie' is verkregen. Aanvankelijk washet de bedoeling ook de kruisstukkenteprefabriceren. De daarmee samenhangendeeisen die gesteld moesten worden aanprefab-onderdelen en voegverbindingenwaren van dien aard dat het eenvoudiger(goedkoper) was deze kruisstukken alsme-de de kolomkoppen in het werk te storten.Toegepast werd het zgn. YMA-systeem. Perelement werden 6 kabels in twee richtingengebruikt. De kabels bestonden uit 7-draadsstrengen (fig. 5) (A = 100 mm2 ) FeP 1860. Inde elementen werden geribde stalen man-tel buizen ingestort. Na het monteren van deelementen zijn de mantelbuizen doorge-koppeld en waterdicht verbonden.4Onderaanzicht dak met verankerings-? punten van de voorspanelementenCement XXXIV (1982) nr. 5 316