Muurplastieken in beton*Het probleem van een juiste afwerking van betonconstructiesheeft de architecten van de laatste decennia steeds ge?ntrigeerd.Lange tijd heeft men gemeend dit probleem geheel terzijde te kun-nen stellen, door de betonconstructie te bekleden met materialenals natuursteen, baksteen en dergelijke, daarbij het materiaal betonin esthetisch opzicht als onvolwaardig beschouwend.Een nadere beoordeling van het materiaal beton leert dat dezeopvatting op zijn zachtst gezegd enigszins eigenaardig aandoet.Door het simpele feit namelijk dat beton in eerste instantie plas-tisch is en na verharding de vorm en .oppervlaktextuur van de be-kisting weergeeft, biedt dit materiaal grote decoratieve mogelijk-heden. Daarnaast kan men het materiaal tijdens de verharding zo-danig behandelen, dat kleur, textuur en vorm van de toeslag-materialen naar voren komen en aldus eveneens meewerken aande decoratieve behandeling van het constructie-oppervlak. In ditlaatste geval zal men door tijdig ontkisten en het al dan niet plaat-selijk gebruik van vertragers, zorg moeten dragen voor een goedte bewerken betonoppervlak.Als men deze mogelijkheden van het beton in ogenschouw neemt,doet het vreemd aan dat de ontwikkeling van de verschillendefacetten van de oppervlakbehandeling zo langzaam heeft plaats-gevonden. F r a n k Lloyd W r i g h t paste reeds een vijftig-tal jaren geleden bewerkte platen toe bij een van zijn eerste ont-werpen. Eerst twintig jaar later kwam met de Franse architectA u g u s t e P e r r e t de grote stap voorwaarts. Zijn `NotreDame' te Le Raincy, waarin hij de geprefabriceerde opengewerktegevelelementen introduceerde (de claustra's), heeft terecht degrote bewondering van tijdgenoten en navolgers geoogst. NaP e r r e t is de afwerking van de betonconstructie eerst goed inde belangstelling komen te staan.De momenteel allerwege aanwezige geneigdheid zowel de con-structieve als de esthetische kant van het materiaal beton recht tedoen wedervaren, heeft ertoe geleid, dat in de laatste jaren veler-lei vormen van oppervlakbehandeling naar voren zijn gekomen.Naast een meer versierende oppervlakverdeling zoals momenteeldoor vele architecten zelf wordt ontworpen, kunnen de mogelijk-* Ontleend aan Concrete Quarterly, Nr. 57, april-juni 1963, `ConcreteMurals', door George Perkin.heden die het materiaal beton biedt naar de esthetische kant, tenvolle uitgenut worden door de creativiteit van de kunstenaar. Omdaarbij tot een harmonisch samengaan van architectuur en beei-dende kunst te geraken, zal de kunstenaar vanaf het begin bij deplanning moeten worden ingeschakeld. De helaas nog al dikwijlste constateren mentaliteit om `eens wat aan oppervlakbehandelingte gaan doen', zal juist hierom geheel dienen te verdwijnen.Een van de vormen van oppervlakbehandeling waarbij de archi-tect en kunstenaar nauw samen zullen moeten werken, is het aan-brengen van pl?stieken.Te veel wordt deze vorm van afwerking gezien als een toevoegingaan de eigenlijke architectuur. Te veel ook komt men in een ver-gevorderd Stadium van de bouw tot ontdekking, `dat een plastiekhet wel goed zou doen op een of andere kale gevel'. Het is danaan de kunstenaar om te zorgen dat het geheel harmonieert. Hoe-wel veel, in dit opzicht, zeer geslaagde voorbeelden zijn aan tewijzen, is dit begrijpelijkerwijs niet de juiste manier om te komentot een harmonie van architectuur en beeidende kunst.Een goede plastiek zal, om haar juiste functie in de architectuur tekunnen vervullen, ontworpen moeten worden door een kunste-naar die, zoals in vroegere eeuwen het geval is geweest, deel uit-maakt van het ontwerp-team van het bouwwerk. Alleen dan zal dekunstenaar in Staat zijn om de mogelijkheden van het beton vol-ledig uit te mitten en te komen tot een harmonisch geheel.Het is verheugend te constateren dat steeds meer instanties diezieh bezighouden met de bouw van openbare gebouwen, woon-huizen en dergelijke, de architectuur van hun bouwwerken ver-rijken door kunstenaars aan te trekken voor hun bouwteams en al-dus vanaf de eerste schetstekening rekening houden met het toe-komstige decoratieve uiterlijk van het bouwwerk. De `LondonCounty Council' bij voorbeeld heeft enige jaren geleden een twee-tal ontwerpers van muurplastieken in dienst genomen, die in-tensief zijn ingeschakeld bij de voorbereiding en uitvoering vandiverse bouwplannen. Momenteel is de invloed van A n t o n yH o l l a w a y en W i l l i a m M i t c h e l l reeds duidelijk waarte nemen bij verschillende openbare gebouwen, scholen, flatge-bouwen en zelfs bij civieltechnische werken als de voetgangers-tunnel bij Hyde Park Corner en de Marble Arch, die beide doorM i t c h e l l `bewerkt' zijn.Foto 1. muurplastiek bij de ingangvan een nieuw kantoorgebouw inhet uitbreidingsplan `barfoiean' tefanden, ontwerp William mitchell.het plastiek is opgebouwd uit ge-prefabriceerde panelen die tegenpolyurethaan-mallen zijn gest?rt,die plaatselijk met een vertrager zijnbehandeM. bij de vervaardiging isnormaal portland cement toegepastfoto's:A'Court Photographs LtdSydneyNewberyLondon County CouncilHenk SnoekColin WestwoodPublicity Designs Ltd.726 CementXV(1963)Nr.12Het baanbrekende werk van de `London County Council' op ditterrein heeft er verder toe geleid, dat allerwege de belangstellingvoor deze vorm van decoratieve kunst is toegenomen. Veel talent-volle Engelse kunstenaars zijn als gevolg hiervan in Staat gesteldhun ideeen in beton uit te beeiden.In dit verband is het interessant eens nader in te gaan op hetwerk en de werkwijze van deze en andere Britse kunstenaars.De ontwerpen van H o 11 a w a y kenmerken zieh door sterk ver-eenvoudigde vormen die scherp in het beton zijn uitgespaard. Zijnontwerpen die een sterk abstract karakter bezitten, zijn evenwich-tig opgebouwd en tonen het grote gevoel van deze kunstenaarvoor compositie en verhoudingen.De ontwerpen van M i t c h e l l zijn van een zelfde, min of meer,robuuste kracht, maar tonen tevens zijn voorliefde voor het reliefen de beeldhouwkunst. Kennelijk is hij sterk geinspireerd door derelie'f-kunst uit de oud-Egyptische tempelgebouwen. Hij is vanmening dat men de dikte van de muur tot uiting moet latenkomen; de decoratie wordt niet als een `huid' over de construetiegespannen, maar behoort onderdeel te zijn van de construetiezelf! Bij een beschouwing van zijn werk wordt deze idee duidelijk:de wanden worden drie-dimensionaal; de aard en textuur van hetbeton komen volledig tot uiting. M i t c h e l l zelf ziet als eeneerste voorwaarde voor de ontwerper om te komen tot goedebetonplastieken, dat deze een gedegen inzicht heeft in het materi-aal beton en weet hoe het in de praktijk vervaardigd kan worden,terwijl hij zeer nauw moet samenwerken met architect, aannemeren de man op het werk, bij het totstandkomen van zijn ontwerp.Bij de vervaardiging van hun plastieken maken de beide ontwer-pers gebruik van dezelfde technieken. Bij de eenvoudige ontwer-pen is het mogelijk, de mallen te vervaardigen van al dan nietregelmatig gevormde stukjes hout. Bij plastieken die meer gedetail-leerd zijn, zal men zijn toevlucht moeten nemen tot materialen diegemakkelijker in de gewenste vorm gebracht kunnen worden.Hiertoe wordt onder meer gebruikgemaakt van boetseerklei dieop de bekisting wordt aangebracht. Een beter materiaal is hetpolystyreen dat zeer goed te bewerken is en ook in wanden toe-gepast kan worden omdat het niet zoals klei uitzakt.Polystyreen en in meerdere mate het ook gebruikte polyurethaan,? dat een fijnere struetuur bezit, hebben het voordeel dat zij zeer ge-makkelijk met een scherp voorwerp bewerkt kunnen worden.Men kan deze materialen ook met een soldeerbout modelleren,aangezien de hitte van de bout de beide polyesters doet smelten.Daarbij zal men minder scherpe overgangen krijgen dan wanneermen de vereiste vormen in de polystyreen-platen uitsnijdt.Foto 2. oppervlakiebehandeling van een betonmuurin de ingangsportaal van een nieuw kantorencom-plex in de Victoria street 1-19 te fanden, ontwerpWilliam mitchell. de muur is ter plaatse in gedeeltengest?rt tegen polyurethaan-mallen. het beton bevatwit-cement, lee more-zand en witte vuursteen-biggels en is bewerkt met punt- en bouchardehamerfoto 3 en 4. decoratieve scheidingswand tegenoverde liftinstallatie van een flatgebouw aan de eugeniaroad te bermondsey, ontworpen door antony hal-loway. de wand is aan beide zijden op gelijke wijzebehandeld en ter plaatse gest?rt, zie uitvoerings-foto. de mallen zijn van polystyreen vervaardigd;in de gaten is 25 mm dik, gekleurd glas aangebrachtCement XV (1963) Nr. 12 727foto 5. plastiek op de zijwand van de gethsemane-kapel van de kathedraal van eoventry, onlwerpsteven sykes. het plastiek, waarin aluminium ce-ment is gebruikt, is zeer fijn gedetailleerd en ge-deeite?jk uitgewassen waardoor piaatselijk eeneffen tin-gekleurd oppervlak is verkregen. het isgest?rt tegen een in de kist aangebrachte klei-malfoto 6, plastiek van beton in de waverly school teplumstead, ontwerp Steven sykes. als toeslagmate-riaal is gebroken mount-sorrel-graniet gebruikt.het gelaat is gest?rt in een klei-mal, waarbij fijntoeslagmateriaal is gebruikt; de omlijsting van haaris vervaardigd van gebroken granietbiggels (38mm), die met de hand in de kist zijn aangebrachtHet gebruik van deze polyesters biedt een uitgebreide reeks mo-gelijkheden. Zo kan men onregelmatig gevormde sparingen in dewand vormen, reliefs aanbrengen en zeer fijn gedetailleerde plas-tieken vervaardigen, waarbij de vormvastheid van het ontwerp,dankzij de goede eigenschappen van het hulpmateriaal, bijzondergroot is.Nadat de polystyreen- of polyurethaan-platen op de bekistingaangebracht zijn, brengt men de wapeningsstaven aan, waarna degehele bekisting wordt gesloten. Bij het st?rten dient men van-zelfsprekend bijzonder voorzichtig en met veel overleg te werken.Door daarbij de gehele bekisting of gedeelten ervan met een ver-trager te behandelen, heeft men de mogelijkheid, bij tijdig ontkis-ten van de construetie, de cementhuid op de behandelde plaatsenuit te wassen en de toeslagmaterialen naar voren te halen. Het ge-hele procede vereist uiteraard een nauwe samenwerking tussenkunstenaar en de uitvoerende arbeiders.De gebruikte polyesters zullen na het st?rten zeer goed aan hetbeton hechten, zodat het verwijderen van de vormen bij het ont-kisten niet zonder meer kan geschieden. Men zal deze vormenmoeten wegsnijden of wegbranden. Van deze goede hechtingfoto 7. plastiek in de directiekamer van het kantoorvan de beecham group, ontwerp steven sykes. biidit plastiek zijn dezelfde technieken aangewendals bij de plastieken in de gethsemane-kapel728 Cement XV (1963) Nr. 12Dto 8. decoratieve bebandeling vandewand in de hal van martin's bankte watford, ontwerp eric peskett.de panelen zijn gest?rt tegen rubber-vormen op formica, terwijl het be-ton is vervaardigd met aluminiumcement en liebte toeslagmaterialenSchool te Plumstead siert. Zijn bjnnenplastieken met hun rijkdomvan detail, werden zeer zorgvuldig vervaardigd en dikwijls ge-st?rt met aluminiumcement. Bij het genoemde plastiek in deWaverley School bij voorbeeld is het gelaat gest?rt in een klei-vorm, terwijl fijn granietsplit als toeslagmateriaal is gebruikt. Dehalo van haar is gevormd door de grote natuursteen-biggels zorg-vuldig in de bekisting te plaatsen en daarna het beton te st?rten.Het werk van de beeldhouwer Eric P e s k e t t iste vergelijkenmet dat van Syk es. Ofschoon even fijn van detail, onderscheidthet werk van P e s k e t t zieh door de abstrakte vormgeving,waardoor het meer het dement van decoratieve kunst in zichdraagt. Een van zijn ontwerpen is te vinden in de hal van deMartin's Bank te Watford. Het bestaat uit een Serie decoratievewandpanelen, die de zijwand van de hal vormen. De panelen zijnbekleed met Vierkante betonplaten die elk versierd zijn met eenabstract motief in relief. Voor de vervaardiging van de platenheeft P e s k e t t verschillende soorten cement gebruikt: donkercement voor schaduwpartijen, normaal grijs cement voor de lich-tere oppervlakken en aluminiumcement voor de gepolijste ge-deelten. Het geheel geeft een verrijking aan het interieur, terwijlde platen niet aandoen als toegevoegde dementen maar een in-tegraal deel van het interieur uitmaken.Naast de reeds genoemde plastieken die voor een speciaal bouw-werk zijn ontworpen, hebben F r a n c i s en D o r o t h y Carr`Kastone' betonreliefs ontworpen voor fabrieksmatige vervaardi-ging. Deze reliefs, 60 cm bij 90 cm en 10 cm of 15 cm dik, wordenvervaardigd door Kendell's Stone and Paving Company Ltd enzijn verkrijgbaar in een drietal dessins: `Circuit', `Collage' en`Erosion'. De panelen kunnen in elke stand op en naast elkaar ge-plaatst worden waardoor een decoratieve wand verkregen wordt.Zij worden zowel met donker, als met normaal en wit cement ver-vaardigd, terwijl ze, desgewenst ook geleverd kunnen worden metuitgewassen oppervlak en vervaardigd met gekleurde cementen.Het dessin `Circuit' is toegepast bij de nieuwe krachtcentrale inExeter en vertoont een aantal grillige lijnen, waarvan het lijkt als-of ze met de vinger in het nog niet geheel verharde beton zijngetrokken. Kr.foto 9. dessin `cireuit' van de `kastone'-betonreliefsontworpen door dorothy en francis carr, de pane-len kunnen zowel als buitenblad van een spouw-muur, als voor muurbekleding worden gebruiktCement XV (1963) Nr. 12 729wordt nogal eens gebruik gemaakt door de polyester-platen nieteerder te verwijderen dan wanneer de bouw bijna geheel gereedis, zodat de kans op, beschadigingen praktisch teniet wordt ge-daan.Een ontwerper van muurplastieken die ook zeer de aandacht ver-dient is S t e v e n Syk es, bekend door zijn Gethsemane-kapelin de kathedraal van Coventry. Bij diens werken worden wegeconfronteerd met plastieken die opvallen door hun verfijning engedetailleerdheid. Sykes heeft een groot gevoel voor religieuzekunst en zijn werken, enigszins byzantijns georienteerd, getuigenvan een fijne humor en een grote werkelijkheidszin. Hij werktveel in glas, klei en beton, waarbij hij in enkele gevallen komt toteen combinatie van deze drie materialen. Door het betonoppervlakplaatselijk uit te wassen is hij erin geslaagd een rijke afwisselingvan effecten te verkrijgen, zoals onder meer bij het serene gelaat,omringd door een halo van haar, dat een wand van de Waverley