A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pContrac t vor mingcement 2006 2 19dr.ir. A. van Beek, Rijkswaterstaat BouwdienstAls grote opdrachtgever in Nederland is Rijkswaterstaatde uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Verkeeren Waterstaat. Zij werkt aan de bescherming tegen over-stromingen, aan schoon en voldoende water voor allegebruikers. Bovendien bevordert zij vlotte en veilige door-stroming van het verkeer, zowel op het rijkswegennet alsop het netwerk van rijkswateren. Met het beheren vaneen uitgebreid en divers areaal is het belangrijk dat ditgestructureerd en effici?nt gebeurt.Een belangrijk onderdeel van het beheren van hetuitgebreide areaal van Rijkswaterstaat (tabel 1) ishet denken over de gehele levenscyclus van eenbepaald object. Door middel van asset managementworden de investeringen gekoppeld aan de bedrijfs-doelen van Rijkswaterstaat. Asset management isin het rapport PAS 55 [1] gedefinieerd als:`De systematische en geco?rdineerde activiteiten enervaringen waarmee een organisatie haar fysiekebedrijfsmiddelen optimaal beheert, evenals de daar-mee verbonden prestaties, risico's en uitgaven, gedu-rende de levensduur, met als doel het realiseren vanhet strategische bedrijfsplan en de doelstellingen vande organisatie.'De wegen, rivieren, kanalen en kunstwerken inNederland gaan vele jaren mee. Een viaduct wordttegenwoordig al ontworpen op een levensduur vanhonderd jaar. In dat tijdsbestek zal het viaduct wor-den gebruikt en onderhoud nodig zijn. Niet elkonderdeel van een viaduct zal namelijk honderdjaar meegaan. In figuur 1 wordt aangegeven hoe degemiddelde onderhoudskosten, gebaseerd op ken-getallen, van een brug verlopen. Tussen de 36 en 40jaar zijn de onderhoudskosten het hoogst, omdatdan vaak opleggingen moeten worden vervangen.De onderhoudskosten worden voor een groot deelbepaald door het ontwerp en de uitvoering. Door,bijvoorbeeld, de voegen anders uit te voeren, zoalsvoegloos bouwen, of een goede verhardingsbeheer-sing waardoor scheuren worden voorkomen, wor-den de onderhoudskosten aanzienlijk lager. Destichtingskosten worden echter aanzienlijk hoger.Het zal dus een afweging worden tussen twee kos-tenposten die in tijd moeten worden uitgezet.Het uitzetten van kosten in tijd, Life Cycle CostManagement, is een techniek die nog in de ontwik-kelingsfase zit, maar reeds op vele fronten in eenhoog tempo verder wordt ontwikkeld. In de periodevan bouw tot en met sloop wordt bedacht wat ermet een constructie gaat gebeuren en aan elke faseworden kosten gehangen. Door dit voor verschil-lende opties te doen kunnen keuzes wordengemaakt tussen constructietypen, materialen, uit-voeringswijzen en onderhoudsstrategie?n. Zo kaneen opdrachtgever een keuze maken uit aanbiedin-gen die voor hem het gunstigst zijn, niet alleen inde aanschaf maar ook in het gebruik.Systems Engineering maakt nieuwe wijze van specificeren mogelijkHET NIEUWEOPDRACHTGEVENleeftijd (jaar)kosten(K)1-5050100leuningopleggingbetonvoegoverganginspectievast onderhoudgeleiderailverharding1502002506-1011-1516-2021-2526-3031-3536-4041-4546-5051-5556-6061-6566-701 |Gemiddelde onderhouds-kosten aan een viaduct inde tijdTabel 1 | Areaal Rijkswaterstaat [1]hoofdwegennet 3250 kmautosnelweg ruim 2100 kmmet verkeerssignalering ca. 1000 kmtunnels 14verkeerscentrales 7DRIPs (dynamische route-informatiepanelen) 91TDI's (toerit-doseerinstallaties) 51spits-/plusstroken 11ecoducten 5water (inclusief Nederlands deel Noordzee) ruim 63 000 km2oevers 3000 kmsluizen 150stuwen 17bruggen 274bodem vaargeul 3200 km2stormvloedkeringen 3A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pContrac t vor mingcement 2006 220C o n t r a c t v o r m e nOm het areaal op orde te houden investeert Rijks-waterstaat jaarlijks rond 5 miljard [2]. Het groot-ste deel van dit geld wordt door de markt omgezetin het onderhouden en aanleggen van wegen, dij-ken, bruggen, viaducten enz. Het aandeel voor demarkt wordt steeds groter, doordat Rijkswaterstaateen steeds kleinere overheidsorganisatie wordt. Hetcredo is dan ook: `de markt tenzij'. Voor het uitvoe-ren van dit credo wordt steeds meer gebruikge-maakt van nieuwe contractvormen.Belangrijk hierin is het hogere abstractieniveauwaarin de opdrachtgever zijn opdrachten formu-leert. Van de opdrachtnemer wordt vervolgens ver-wacht dat hij deze eisen verder uitwerkt en uitein-delijk met de oplossing komt. De inkoopstrategievan Rijkswaterstaat kent hiervoor diverse contract-vormen.Voor het vast onderhoud zijn er bijvoorbeeld deprestatiebestekken, waarbij een contract wordtopgesteld aan de hand van direct meetbare eisen,zoals voor het maaien van het gras. Voor het varia-bel onderhoud, zoals het onderhoud aan wegen enbruggen, wordt gebruikgemaakt van engineering-en constructcontracten; het ontwerp is reedsgebouwd en de bestaande functionaliteit wordt instand gehouden. De opdrachtnemer bedenkt aan dehand van de functionele eisen de oplossingen envoert die uit. Voor het aanleggen van nieuwe infra-structuur wordt onder meer gebruikgemaakt vanDesign & Constructcontracten (D&C). Hierbij kande markt op drie markante momenten wordeningeschakeld (fig. 2):? type 1: bij de definitiefase; nog voor de trajectno-ta/MER krijgt de marktpartij een opdracht;? type 2: na afronding van de trajectnota wordt eenmarktpartij voor het (ontwerp-)trac?besluit inge-schakeld;? type 3: na het (ontwerp-)trac?besluit. Het defini-tieve ontwerp is dan al door de opdrachtgevergemaakt.Bij type 1 en 2 is sprake van vervlechting tussen hetbesluitvormingsproces en het aanbestedingsproces.In al deze vormen ligt de uitvoering geheel bij deopdrachtnemer.Naast dit onderscheid in aanleg en onderhoudkomen er ook steeds meer contracten op de marktwaarbij beide ge?ntegreerd zijn, bijvoorbeeld Design,Build, Finance and Maintain (DBFM). Contractenwaarbij de opdrachtnemer niet alleen verantwoorde-lijk is voor het ontwerp en de aanleg, maar ook voorhet laten functioneren van het gebouwde voor meer-dere jaren, bijvoorbeeld bij de A59 [3].S y s t e m s E n g i n e e r i n gMet de contractvormen alleen krijgen we nog geennieuwe brug: er zal vanuit de functies, eisen en ver-volgens oplossingen uiteindelijk moeten wordengebouwd. De nieuwe contracten moeten wordengevuld met functionele eisen waaraan het te bouwenof te onderhouden object, het proces en de beheer-sing van de werkzaamheden moeten voldoen. Omeen standaard invulling te geven aan deze nieuwewijze van specificeren wordt gebruikgemaakt van hetprincipe van Systems Engineering (SE) [4]. Dit is eenbenadering van een ontwikkelings- of ontwerpprocesvanuit een expliciete, gestructureerde en systemati-sche werkwijze en omvat een totale projectaanpak. Erwordt uitgegaan van een scheiding tussen eisen enoplossingen. Enerzijds definieert SE de boom van(functionele) eisen (functieboom), en anderzijds deboom van oplossingen (objectenboom). Een interac-tief proces tussen de beide bomen bepaalt topdownde volledige eisenspecificatie met een duidelijke kop-peling tussen de functies en de oplossingen. Allefunctionele specificaties moeten uiteindelijk terug tevinden zijn in de objecten (fig. 3).Na dit theoretische stuk met veel Engelse termenvolgt meestal een vraag als: "Hoe krijgen we nu eenviaduct?" In het volgende voorbeeld wordt aangege-ven hoe met deze systematiek bij een viaduct wordtomgegaan. Bij de functionele top-eis om de capaci-teit uit te breiden van het wegennetwerk zullensoms andere wegen worden gekruist.Wie de keuze maakt voor de oplossingsrichting - deopdrachtgever of de opdrachtnemer - is afhankelijkvan de diepgang van de functionele eisen van deopdrachtgever. De opdrachtnemer werkt de eisenen oplossingen verder uit. De grens is dus afhanke-lijk van het contract en bepaalt hoe opdrachtgeveren opdrachtnemer met elkaar omgaan.verkenningstartnotitietrajectnota / MER(Ontwerp-)trac?besluitvervolg 1(verdere uitwerking)vervolg 2 (realisatie)ori?ntatiedefinitievoorlopig ontwerpdefinitief ontwerpdetail ontwerprealisatiehuidiggebruikD&C type 3type 2type 12 |Drie D&C-contracttypenin besluitvormingsproceseisen opties varianten ontwerpgroeiendeeisenboomgroeiendeobjectenboom3 |Ontwerpproces volgensSystems Engineering enfunctionele eisenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pContrac t vor mingcement 2006 2 21De opbouw van een functionele specificatie vooreen vaste brug of viaduct staat in tabel 2.Naast deze functionele eisen uit de eisenboomzijn er ook eisen die voortkomen uit de omgeving,zoals lokale afspraken met omwonenden en wet-telijke eisen, die als randvoorwaarden bij het ver-der uitwerken tot de uiteindelijke oplossing moe-ten worden meegenomen. Hoe de boom eruit zietis dus deels afhankelijk van de gekozen oplos-singsrichting (fig. 4).Met de eisen in de functieboom maakt Rijkswa-terstaat aan de opdrachtnemer duidelijk wat ervan hem verwacht wordt. Zo kan er met behulpvan de eisen `beschikbaarheid' (de tijd dat eenbrug functioneert) en `duurzaamheid' wordengestimuleerd dat onderhoud slim wordt uitge-voerd. Als de opdrachtnemer ook verantwoorde-lijk is voor het onderhoud, bijvoorbeeld in eenDBFM-contract, dan kan dit voor hem een prikkelzijn om hier slim over na te denken. Het uitvoe-ren van onderhoud heeft dus direct invloed op debeschikbaarheid. Voor de beschikbaarheid krijgthij betaald en het voorkomen van onderhoud kandus (veel) winst opleveren. De invulling van dezefunctionele eisen is echter de rol van de opdracht-nemer.C o n t r a c t b e h e e r s i n gNadat de opdrachtgever zijn functionele eisenheeft geformuleerd, zal de opdrachtnemer verdergaan met het uitwerken van de eisen en de oplos-singen om uiteindelijk een constructie te makendie voldoet aan de eisen in het contract. Zo wordter van de opdrachtnemer verwacht dat hij met eenplan komt waarin staat hoe hij aan deze eisen gaatvoldoen. Er mag tenslotte pas worden betaald alsis gebleken dat aan de eisen van het contract isvoldaan; de oplevering wordt hiermee meetbaargemaakt. De regiefunctie van de opdrachtgeverkomt hier duidelijk naar voren.Om het proces van het opstellen van eisen tot deuiteindelijke oplevering van bijvoorbeeld eennieuw stuk snelweg beheerst te laten verlopen,zal het contract alleen niet voldoende zijn. Aanbeide kanten, opdrachtgever en opdrachtnemer,zal het proces moeten worden bewaakt en eventu-eel bijgestuurd. Bij Rijkswaterstaat wordt gebruik-gemaakt van de zogeheten systeemgerichtecontractbeheersing. Dit is een wijze van contract-beheersing waarbij de opdrachtgever gebruik-maakt van de gegevens die voortkomen uit hetkwaliteitssysteem van de opdrachtnemer. Metbehulp van een combinatie van systeem-, proces-en producttoetsen stelt de opdrachtgever vast ofdie gegevens betrouwbaar zijn, het kwaliteitsplanwordt nageleefd en daarmee aan de eisen van hetcontract wordt voldaan (fig. 5).T e n s l o t t eAls opdrachtgever heeft Rijkswaterstaat met zijninkoopstrategie een nieuwe weg ingeslagen,waarmee zij het areaal op orde weet te houdenvoor de gebruikers. Deze nieuwe werkwijze heeftdirecte gevolgen voor de opdrachtnemers. Decontracten hebben een heel andere vorm gekre-gen, waardoor de onderlinge verhoudingen enverantwoordelijkheden zijn verschoven. Dat dezenieuwe werkwijze zich nu nog in een leerfasebevindt, mag duidelijk zijn, maar zij biedt zowelvoor opdrachtgever als opdrachtnemer veel nieu-we, uitdagende kansen. nL i t e r a t u u r1. Public Available Specification 55, Assetmanagement. 2005.2. Ondernemingsplan Rijkswaterstaat 20043. http://www.poortvandenbosch.nl4. http://www.incose.nlTabel 2 | Opbouw functionele specificatie voor vaste brug of viaductfunctionele eisen ? passeren over het object? passeren onder het objectexterne raakvlakeisen ? vaste brug/viaduct - watergang? vaste brug/viaduct - kabels en leidingeninterne raakvlakeisen ? vaste brug/viaduct - weg? vaste brug/viaduct ? dvm (dynamisch verkeersmanagement)randvoorwaarden ? objectgrenzenaspecteisen ? veiligheid ? uitvoering? beschikbaarheid en betrouwbaarheid ? beheer en onderhoud? vormgeving ? duurzaamheid? milieuhygi?ne ? sloophet object moet ongelijkvloers kruisen vanweg 1 en weg 2 mogelijk makenhet passeren van weg 2 over het objectmoet veilig, comfortabel en met de gewens-te snelheid 120 km/h mogelijk zijnhet verticale en horizontale alignement, hetprofiel van vrije ruimte tussen de voertuigkerin-gen, de dwarsverkanting en het dwarsprofiel(wegindeling) van de bovenkant van het objectmoet passen in het ontwerp van het trac?ge-deelte van weg 1 tussen km 3 en km 54 |Voorbeeld van het invul-len van de functieboomvan een viaductkwaliteitsplanprojectorganisatie& ondersteunendeprocessenwerkproceswerkproceswerkproceswerkprocesproductensysteemtoets procestoets producttoets5 |De verschillende toetsen