Dr.G. von SzadkowskiFarben Fabriken Bayer AG, Uerdingen Het kleuren van geprefabri-ceerde betonelementenNieuwe mogelijkheden voor een decoratieve vormgeving van de gevelU.D.C. 691.327:666.974.4Elementen van gekleurd betonDe voordelen van het kleuren van betonNaast de bekende toepassingen voor anor-ganische witte en bonte pigmenten bij hetkleuren van asbestcement, betonnen dak-pannen, kalkzandstenen, tuin- en trottoir-paden, betonstenen, stucadoor- en voeg-specie en van allerlei andere betonwaren,beschikt men thans over de mogelijkheidom gevelelementen van groot formaat tekleuren. Waar het tot op heden bij het kleu-ren van beton alleen om onderdelen gingvan min of meer klein formaat, zijn er in deafgelopen tijd nieuwe proc?d?s ontwikkelden beproefd, die het mogelijk maken zelfsgrote gevelornamenten homogeen, d.w.z.zonder dat er strepen of vlekken ontstaan,te kleuren. De voordelen van het op dezewijze kleuren van gevelornamenten liggenvoor de hand:Men kan de normale werkwijze bij het ma-ken van beton en bij het storten in de malaanhouden;Al naar gelang het element in een of meerlagen wordt uitgevoerd, kunnen afwerklagenvan willekeurige dikte worden gekleurd;De synthetische anorganische witte enbonte pigmenten veranderen niet wanneerze worden blootgesteld aan snelle verhar-ding door stoomtoevoer of bij het stortenin voorverwarmde mallen;Door het gebruik van de normale toeslag-stoffen en hulpstoffen voor het maken vanuitgewassen beton wordt de kleur niet ver-anderd.Behalve deze technische voordelen bij defabricage, die hoofdzakelijk de fabrikant in-teresseren, biedt het gebruik van gekleurdebetonwaren belangrijke voordelen bij hettransport, het hanteren en de montage: eengekleurd gevelelement is, nadat het devorm verlaat, werkelijk kant en klaar enbezit tijdens het transport, doordat het op-pervlak veel dieper is gekleurd, een gro-tere weerstand tegen transportschade vanallerlei soort. Ook bij het monteren van hetelement aan de gevel treden beschadigin-gen door botsen of door krassen veelminder vaak op. Al naar gelang de methodevan montage kan zelfs aanzienlijk op stei-gerkosten worden bespaard. Alleen al dezebeide laatstgenoemde punten hebben ertoegeleid, dat vooral bij zeer grote plaataf-metingen in de industri?le bouw reeds ge-kleurde gevelelementen zijn gebruikt. Lateroptredende vervuiling door voegkit, specievan ramen enz. kan gemakkelijk wordenverwijderd met behulp van -een zandstraal-compressor, waarbij geen gevaar bestaatdat de centimeter dikke gekleurde afwerk-laag wordt vernield of van kleur verandert.Door de mogelijkheid betonnen gevelvlak-ken te kleuren, zijn er niet alleen voor hetgladde, maar ook voor het gewassen betontalrijke nieuwe mogelijkheden ontstaan.Zonder te moeten grijpen naar dure be-kledingselementen, hebben opdrachtgeveren architect hier werkelijk talrijke en goed-kope mogelijkheden, in echte prefabricagedecoratieve gevelelementen te gebruiken,waarbij de optische totaalindruk bij des-kundige uitvoering in niets onder doet voordie van gevels die met aanzienlijke kostennaderhand werden bekleed.Het vervaardigen van gekleurde beton-mengselsOmdat de ervaring heeft geleerd dat nietalle pigmenten voor het kleuren van cementgeschikt zijn, zullen we hierna in het kortnogmaals ingaan op de eisen, die men moetstellen om weerbestendige en duurzamekleuren te krijgen.a. PigmentenEen van de voornaamste eisen is absolutealkali-echtheid, d.w.z. de kleurgevende fac-tor mag door het kalkgehalte van het cementook op langere duur niet worden be?nvloed.Pigmente.n voor het kleuren van cementmogen ook niet door invloed van het weer,dus door de blekende invloed van de zon,of het voortdurende afwisselen van slag-regens, warmte of vorst worden vernield ofuitgewassen. Dit betekent reeds eenstrenge selectie, omdat slechts weinigsoorten aan deze eisen voldoen. Zo leverende meeste organische pigmenten weliswaarbriljante sterke kleuren; ze zijn echter zoalsde ervaring heeft geleerd, voor het gebruikin combinatie met cement niet geschikt. Zezijn op de duur niet bestand tegen de ble-kende invloed van het zonlicht en helemaalniet tegen het alkaligehalte van het cement.Wie zulke organische pigmenten gebruiktom bouwmaterialen op cementbasis te kleu-ren, kan nooit verwachten tot duurzame re-sultaten te komen.Cement XXI (1969) nr. 12 576Deze feiten waren tot voor enige jaren overhet algemeen niet bekend en aan deze on-wetendheid is het toe te schrijven dat erin het verleden veelal zulke organische pig-menten voor bouwstoffen op cementbasiswerden gebruikt en mislukkingen niet te ver-mijden waren.De thans synthetisch vervaardigde anorga-nische bonte pigmenten van een hoge zui-verheid en gelijkmatigheid zijn bijzondergeschikt voor het kleuren van mineralebouwstoffen op cementbasis. Ze zijn abso-luut bestand tegen cement en kalk, ze zijnweerbestendig en bevatten ook geen be-standdelen die het verhardingsproces vanhet cement nadelig be?nvloeden. Zij staanin een rijke schakering ter beschikking. Voorhet rood, geel, bruin en zwart kleurenworden de overeenkomende ijzeroxydepig-menten gebruikt; voor het wit, titiaandioxydeen voor het groen chroomoxydegroen enchroomoxydehydraatgroen. Voor specialetoepassingen kunnen ook blauwe kleurstof-fen op mengkristalbasis worden gebruikt;vanwege de hoge prijs is het algemeen ge-bruik evenwel beperkt.De synthetische anorganische ijzeroxyde-en chroomoxydepigmenten kleuren zo sterk,dat ze reeds in geringe hoeveelheden deintensieve eigen kleur van portlandcementdekken. Een kleurpigment is een uiterst fijnpoeder, dat in zakken wordt verzonden.Daarbij is het, evenals bij het opslaan vancement, noodzakelijk om vocht te vermijden.Vochtig geworden pigment klontert gemak-kelijk en kan onder deze omstandighedenmoeilijk worden gemengd. In tegenstellingtot cement dat, zoals bekend, bij lang op-slaan een deel van zijn sterkte verliest,heeft het pigment ook wanneer het onbe-perkt wordt opgeslagen, in kleureigenschapniet te lijden.b. Het cementHet is bekend, dat de verschillende cement-types ook in kleur zeer verschillend kun-nen zijn. Ook al treden door het nauw-keurig controleren van de grondstofsamen-stelling en van het brandproces afwijkingenin kleur binnen het produktieproces vaneen fabriek nauwelijks op, toch wijken dekleurschakeringen van soorten cement vanverschillende fabrieken soms aanzienlijk vanelkaar af. Ook binnen een fabriek wordengeen garanties voor de kleur gegeven. Zeerkleine afwijkingen zijn daarom ook hier mo-gelijk. Omdat het cement het medium isdat moet worden gekleurd, ligt hier eenmogelijkheid tot kleurnuancering.Natuurlijk is ook wit cement uitstekend ge-schikt om te kleuren, vooral voor het ver-krijgen van zachte pasteltinten.c. De toeslagmaterialenZand en kiezel be?nvloeden natuurlijk, alnaar gelang hun eigen kleur, de schakeringvan het beton. Bij het maken van gewassenbeton vormt de eigen kleur van de toeslag-korrels een welkom contrast met het ge-kleurde speciebed. Hiermee kan men eengroot aantal aantrekkelijke combinatiemoge-lijkheden bereiken.Ook speelt dan de vraag van het plaatselijkaanwezig zijn van bepaalde steensoortenniet meer zo'n rol, omdat het praktisch altijdlukt een bepaalde kleur door dienovereen-komstig kleuren van het beton, te bereiken.Worden er daarentegen gevelvlakken ge-maakt, die aansluitend nog door zandstralenof boucharderen worden nabehandeld, danmoet de gebruikte steen het liefst zo minmogelijk van het gekleurde cement ver-schillen.Al deze vragen kunnen in de betonfabriekgemakkelijk door enige proeven vooraf, dieniet veel tijd eisen en niet bijzonder duurzijn, worden beantwoord. Uit deze proevenkomt de fabrikant precies te weten, welkecombinaties van zand, kiezel en pigmentjuist in zijn fabriek het best gekleurdeoppervlak opleveren.d. Water en verdichtingEen juiste waterdosering bij een beton-menginstallatie is natuurlijk van het groot-ste belang voor het vervaardigen van be-ton. Alleen daarom al zal men extra veelaandacht besteden aan een constante wa-tertoevoer tijdens verschillende mengfasen.Gekleurde betonmengsels met verschillendwatergehalte zijn na het drogen in kleurafwijkend; drogere mengsels kleuren don-kerder dan vochtige. Dit verschijnsel hangtvoornamelijk samen met de verhoogde po-reusheid van beton bij toenemen van hetwatergehalte en de daarmee gepaard gaandeneiging tot uitslaan. Natuurlijk kan door eengoede verdichting deze uitslag worden te-gengegaan, maar ook de verdichtingswijzeen de verdichtingstijd hebben een niet teverwaarlozen invloed op de kleur van heteindprodukt.Bij het maken van gekleurde betonproduk-ten dient men het gebruik van trilnaaldenzoveel mogelijk te vermijden, daar hiermeeimmers gelijkmatige verdichting van de af-werklaag niet mogelijk is.e. Bepaling van de kleurBij het maken van proefplaten om de kleurte kunnen beoordelen, blijkt de afmeting1 1 m in de praktijk het beste te voldoen.Het maken van de mallen brengt voor zulkeplaten geen problemen met zich mee en deverdere behandeling van de verse beton-specie in de mal, zoals verdichting eneventuele stoombehandeling, kan als nor-maal plaatshebben. Hierbij worden soort,hoeveelheid en korrelafmeting van degebruikte steensoort, waterdosering, pig-ment en cementhoeveelheid vastgesteld.Na de in de fabriek gebruikelijke verhar-dingstijd wordt ontkist, waarbij de kleureerst na 2-3 dagen wordt beoordeeld.Daarbij moet erop gelet worden, dat deplaat tijdens deze periode op dezelfde wijzebehandeld wordt als de gevelelementenlater in het produktieproces. Dit geldt vooralvoor de opslagplaats en de zich daar voor-doende temperatuurs- en vochtigheidsom-standigheden. Aan de hand van de bij deproefplaat bepaalde mengverhouding is hetvervolgens mogelijk om bij het produktie-proces de gewenste kleurnuance te hand-haven.f. Het toevoegen van pigmentenDe noodzakelijke hoeveelheid pigment wordtzoals gebruikelijk in gewichtspercentageaangegeven, berekend naar het gewicht vanhet droge cement. Het doseren kan op tweemanieren plaatshebben:1. Naar volumeBij het toevoegen naar volume wordt hetpigment toegevoegd via een maatvat, waar-van de capaciteit voor het betreffende typevan te voren door wegen is vastgesteld.Hierbij valt op te merken, dat de verschil-lende pigmenten voor een deel geheelandere Startgewichten kunnen hebben, zodatdeze doseringswijze allerminst nauwkeu-rig is. Zo zijn bij voorbeeld gelijke voluminarode en zwarte pigmenten in vergelijkingmet gele kleurstof zeer verschillend; degele kleurstof is nauwelijks veel volumi-neuzer dan de rode, de zwarte en de bruine.Afwijkingen in kleur zijn hiervan gemakkelijkhet gevolg, te meer daar ook de individuelefout van de man bij de " menginstallatietijdens de dosering volgens volume gevol-gen kan hebben.2 Naar gewichtDeze moeilijkheden worden geheel onder-vangen als men het pigment naar gewichts-delen toevoegt.Het gereedmaken van het pigment voor deafzonderlijke mengfasen kan op verschillen-de manieren plaatshebben, al naar gelanghet wegen van de bestanddelen volauto-matisch of nog met de hand gebeurt. Inhet eerste geval kan een hulparbeider debenodigde hoeveelheden voor verschillendedagen van tevoren in zakken afwegen;de machinist behoeft dan telkens slechts1 zak aan de mengmolen te doseren, ophet moment dat de trommel begint te lopen.Bevindt zich echter tijdens het proces nogeen man bij de menginstallatie, dan kan ookmet een handweegschaal het pigment vangeval tot geval afgewogen worden en directworden toegevoegd. In de praktijk bleek deeerste methode echter het beste te vol-doen.Voor fabrikanten, die veel met gekleurdebetonmassa's werken, bestaat de mogelijk-heid om het pigment volautomatisch af tewegen en te doseren, wat tegenwoordigdoor n?et al te dure en precies werkendeweeginstallaties gemakkelijk gerealiseerdkan worden. Voor het transport hiervankunnen transportschroeven of transportban-den dienst doen. Een pneumatisch transportmet samengeperste lucht en transport metbehulp van vibratiegoten ?s als gevolg vande verschillende vloei-eigenschappen vanpigmenten in vergelijking met andere poe-dervormige stortstoffen niet mogelijk.Het beste blijken kleine cementtransport-schroeven te voldoen, die de noodzakelijkehoeveelheid pigment in de weeginstallatiestorten. Dikwijls bestaat ook de wens hetpigment als suspensie aan het aanmaak-water toe te voegen, om daardoor nognauwkeuriger te kunnen doseren en hetwegen voor iedere mengfase apart te ver-mijden. Hierbij valt op te merken, dat ijzer-oxydepigmenten door hun hoog soortelijkgewicht hiervoor niet geschikt zijn, omdatCement XXI (1969) nr. 12 577deze zich reeds na korte tijd op de bodemafzetten.Als men evenwel via het aanmaakwaterwil doseren, kan men dit zonder meer doen,indien gezorgd wordt dat water en pigmentsteeds goed doorgeroerd zijn. Dit laatstekan bereikt worden met het doorblazen vanlucht, door te roeren met een rotor of temengen in een gesloten systeem.g. Het mengprocesDe meest doelmatige methode voor het ver-werken van het pigment blijkt te zijn dezedroog aan de mengmachine toe te voegenen samen met cement en toeslagmaterialente mengen. De mengtijd bedraagt al naar ge-lang de korrelgrootte van het gebruiktetoeslagmateriaal 30 sec. tot 1 minuut.Eerst dan wordt het aanmaakwater toege-voegd, waarna nog gedurende een minuutwordt nagemengd. Deze werkwijze komt ge-heel tegemoet aan alle gebruikelijke meng-problemen in de betonindustrie.De technologische eigenschappen van ge-kleurd betonDe hydratering van cement en de tijdsduurdaarvan, dus het verharden, wordt door hettoevoegen van anorganische bonte pigmen-ten niet be?nvloed. Als men er van uitgaat,dat over het algemeen 3-5 gewichtsprocent,berekend op droog cement, voldoende is omgoede kleuren te verkrijgen, dan komt dit bijbeton met een cementgehalte van 300 kgper m3neer op een hoeveelheid van 9-15 kgpigment.Deze geringe hoeveelheid betekent, bere-kend naar de totale hoeveelheid van hetdroge toeslagmateriaal, slechts 0,4 gewichts-procent. Het is duidelijk, dat de geringehoeveelheid pigment geen invloed heeft ophet bindproces van het cement. Betreffendedit onderzoek zijn overigens al meer proe-ven genomen.a. Uitslag en verkleuringBewust zijn hier deze beide woorden tegen-over elkaar gezet, hoewel er bij gebruikvan de bovengenoemde anorganische pig-menten geen verkleuring achteraf of verble-king kan optreden. Het is integendeel altijdde uitslag van gekleurde betonoppervlakkendie als verkleuren wordt aangezien.In feite is dus sprake van fijne kalkdeeltjes,die zich afzetten aan het oppervlak en overeen groot vlak gezien als een lichtendesluier schijnbaar de kleur verbleken. Bo-vendien-ziet men vaak over het hoofd, datde kleur van een gekleurde betonplaat inverse, dat wil zeggen in natte toestand veelkrachtiger en dieper aandoet dan als ergeen sprake is van kalkafzetting.Wanneer men uitgeslagen wandelementenmet de loep bekijkt, constateert men dattussen de kalkafzettingen de oorspronkelijkekleur zonder meer bewaard is gebleven.Door dergelijke oppervlakken af te nemenmet verdund zwavelzuur komt de oorspron-kelijke kleur weer volledig te voorschijn.Een doeltreffend middel dat eenvoudig aanhet beton wordt toegevoegd om dergelijkeafzettingen te voorkomen, is tot nu toe eenwensdroom van alle betonfabrikanten ge-Cement XXI (1969) nr. 12bleven. Men kan evenwel bij het in acht-nemen van enige richtlijnen veel doen omdit onaangename verschijnsel te voorkomen.Te snel uitdrogen van de elementen, vooralna stoomverharding, als gevolg van sterkewind of absorberende ondergrond, een teveelvuldig afwisselen van nat en droogtijdens de eerste dagen van de nabehan-deling, druppels en condenswater, het zijnallemaal factoren die kalkuitslag bijzonderbevorderen. Hierbij hoort ook het gebruikvan te veel aanmaakwater, wat men helaassteeds opnieuw constateert, omdat betondan nu eenmaal gemakkelijker te verwerkenis.Er zijn echter beslist betonfabrikanten diemet het zo gevreesde probleem van kalkaf-zetting geen moeilijkheden hebben.Hoe deze uitslag op gekleurde vlakken vooreen groot deel kan worden vermeden en alshet eenmaal is opgetreden, kan wordenverwijderd, wordt in het hoofdstuk 'Het ver-vaardigen van gekleurde gevelelementen'besproken.b. Vuil worden door ontkistingsoli?nEen ander ongewenst verschijnsel bij ge-kleurde betonvlakken, vooral met glad op-pervlak, is het optreden van donkere onge-lijkmatige vlekken, die vuil-opnemers bij uit-stek zijn en, zoals de ervaring leert, zichmaar moeilijk laten verwijderen.Dit verschijnsel vindt zijn oorzaak in hetfeit dat gedeelten van het oppervlak door-drenkt zijn met ontkistingsoli?n, emulsies ofandere losmiddelen.Bij een te rijkelijk gebruik van deze ont-kistingsmiddelen zal het overschot zich ophet beton afzetten, hetgeen tot de genoem-de vlekken leidt. Voor gekleurde beton-vlakken blijken ontkistingsmiddelen op was-basis (wit, in testbenzine opgelost en metde spuit zuinig erop gespoten) beter te vol-doen.Het is onzin, als men gelijkmatige, zuivergekleurde vlakken wil fabriceren, te willenbesparen op het ontkistingsmiddel en mine-rale olie of waterige emulsies daarvan tegebruiken. Ook niet vloeibare ontkistings-pasta's op wasbasis kunnen zeer goed wor-den gebruikt, indien men ervoor zorgt datzij er dun en gelijkmatig op worden uitge-smeerd, zodat achteraf geen penseelstrekenof strepen van lappen zichtbaar zijn.Ook blijkt een goede boenwas, dun uitge-smeerd, hier goed te voldoen.Tegenwoordig zijn eveneens ontkistingslak-ken op kunstharsbasis verkrijgbaar, die alsze eenmaal zijn aangebracht, het verschil-lende malen uithouden, voordat ze ver-nieuwd moeten worden.c Ongelijkmatige kleurenHet voorkomen van ongelijkmatigheden bijgekleurde vlakken kan verschillende oor-zaken hebben. Ten eerste kan de pigment-dosering over een lange tijd niet gelijkmatigzijn geweest, d.w.z. er zijn verschillendehoeveelheden pigmenten toegevoegd. Doorde grote kleurende werking van anorgani-sche pigmenten zijn reeds de weeg- enmeetfouten merkbaar. Ook moet men zichhouden aan de vastgestelde mengtijden.578Verschillen in waterdosering en mengtijdenkunnen al tot kleurafwijkingen van de ele-menten leiden.Als er volgens het positief proc?d? wordtgewerkt en het dan aan de bovenkant lig-gende gekleurde vlak na verdichting doorgladmaken of wrijven met troffel en spaanwordt afgewerkt, dan komen zoals bekend,de fijnste deeltjes van het beton, samenmet water, cement en kleurstof naar deoppervlakte en kunnen, daar dit nooit ge-lijkmatig gebeurt, op deze wijze vlekken enstrepen gaan vormen. Deze kleurverschillen,(meestal betreft het kalkuitslag ten gevolgevan een te vochtig oppervlak) kunnen nader-hand door zandstralen worden verwijderd.Op de techniek van het zandstralen vangekleurde betonvlakken wordt in het hiernavolgende nog uitvoerig ingegaan.Het vervaardigen van gekleurde gevel-elementena. Geprefabriceerde elementen van uitge-wassen betonHet grondprincipe bij de vervaardiging vangekleurde vlakken van uitgewassen betonis een discontinue korrelverdeling van degrootte 3-7 mm, ten einde het gekleurde ce-mentsteen zoveel mogelijk met het grove toe-slagmateriaal te laten contrasteren. De kor-relverdeling is dus afwijkend van het "klas-sieke gewassen beton', waarbij zoals be-kend steen aan steen het oppervlak dichtbedekt.Daarom is de benaming 'uitgewassen beton'voor deze soort betonsamenstelling wellichtonjuist en alleen van toepassing op de wijzevan vervaardigen en behandelen van ditbetontype. De korrelverdeling evenwel moetovereenkomstig het bovengenoemde wor-den veranderd.In het algemeen is voor het welslagen vande produktie niet van belang of volgenspositief of negatief proc?d? wordt gewerkt.Het positief proc?d? waarborgt een regel-matiger korrelverdeling, vooral bij de groveafmeting boven 30 mm, hetgeen het rus-tieke effect verhoogt. Het negatief pro-c?d? brengt minder werk met zich mee enlijkt door de ongelijkmatiger korrelverdelingnatuurlijker en levendiger.Bij het laatste proc?d? is de keuze van eengoede vertrager van belang, die gelijkmatigen dekkend in de mal gewreven moet wor-den. Het is gebleken dat men iets dieperdan normaal moet uitwassen om ook nogde licht- en schaduwwerking van het toe-slagmateriaal t.o.v. het gekleurde speciebedte laten uitkomen. Dit houdt in dat de ver-trager royaler moet worden uitgesmeerdofwel minder sterk verdund.Het vertragingsmiddel moet, voordat de be-tonspecie in de mal wordt gebracht, helemaa!opgedroogd zijn. Op deze manier wordtvermeden dat de nog vochtige laag door demechanische krachten bij het betonstortenof tijdens de verdichting wordt verbroken.Het onaangename verschijnsel van nestvor-ming kan hiervan het gevolg zijn, hetgeenin het bijzonder bij een discontinue korrel-verdeling zeer opvallend is.Verder kan het uitgewassen beton op denormale wijze worden gemaakt. Worden erheldere kwartssoorten als toeslagmateriaalgebruikt, dan is het aan te bevelen de pla-ten met zuur af te nemen, ten einde dekleursluier op het oppervlak van de kiezelshelemaal te verwijderen. Zoals gewoonlijkvindt het afzuren direct na het uitwassenplaats.Natuurlijk moet grondig met water wordennagespoeld. Een daarop volgende behande-ling met een washoudend impregneermiddel,dat zuinig met de spuit er op gespotenkan worden, beschermt het verse gewassenbeton tegen de invloeden van het weer enverleent het oppervlak een diepere kleur.Deze behandeling is evenwel niet noodza-kelijk.Wil men in plaats van een contrastwerkingtussen speciebed en toeslagmateriaal, dekleurwerking van het totale oppervlak ver-diepen, dan is dit te realiseren met zwartekleuren, in combinatie met gebroken basalten zwart marmer. Andere decoratiemoge-lijkheden zijn te verkrijgen door het opper-vlak een structuur te geven, met behulpvan in de mal geplaatste rubbermatten e.d.Om weerbestendige en duurzame kleuren,vooral in zwart, te verkrijgen moet bij eenkeuze rekening worden gehouden met hettype pigment, zodat de kleur ook na jarenniet door slagregens of vorst wordt aange-tast. Steeds maar weer gebruikt de niet-vakman, als hij deze feiten niet kent, zwartepigmenten die niet op basis van ijzeroxydezijn gemaakt, omdat deze een betere kleurgeven. Na enkele jaren blijkt dan dat hetoppervlak steeds lichter wordt, omdat dezetypes slechts in beperkte mate voor wer-kelijk duurzame kleuring geschikt zijn. Ge-vels met grote vlakken en betrekkelijk kleineraamopeningen, zoals in de industri?le bouwbij grote montagehallen steeds meer voor^komen, zien er bijzonder fraai uit door toe-passing van rijnkiezel in beton, dat metchroomoxydegroen is gekleurd.Een structuur met aan de oppervlakte vrij-gelegde toeslagkorrels is ook te realiserendoor de gekleurde betonvlakken op de dagna het ontkisten te zandstralen. Al naar ge-lang men sterker of lichter zandstraalt, kaner meer of minder van deze korrel wordenvrijgelegd. In het zo verkregen oppervlakkomen alleen de kiezels duidelijk naar vorenen er ontstaat optisch de indruk alsof dezeonregelmatig in het oppervlak gestrooid zijn.Alle hier gegeven aanwijzingen om gekleurduitgewassen beton te vervaardigen, haddenbetrekking op het negatieve proc?d?. Zoalsreeds vermeld, levert het positieve proc?d?in dit opzicht geen enkel probleem. Dezemethode voldoet altijd, wanneer men grotestenen, groter darf 40 mm, in het gewassenbeton wenst aan te treffen. De vertragerwordt dan niet in de bodem van de malgegoten, maar met de spuit op het verdichtebeton gebracht en al naar gelang de grootteen samenstelling, reeds na een paar uur ofeen etmaal uitgewassen. Ook hier geldt watbetreft nabehandeling door afzuren, het-zelfde. Eveneens kan hier de behandelingmet een impregneermiddel op wasbasissucces hebben. Het gekleurde beton wordtdoor de opgespoten vertrager niet in zijnkleur of andere eigenschappen veranderd.Ondanks zorgvuldige behandeling kan hetvoorkomen, dat bij verplaatsen, transportof montage van een gevelelement mecha-nische beschadigingen optreden. Als hetlukt de afgeslagen stukken te redden,dan is reparatie door lijmen met een kunst-harsmortel geen probleem. Als het ontbre-kende stuk niet meer aanwezig is, dan moetuit een mengsel van dezelfde samenstel-ling een gewassen betonplaat van passendeafmetingen worden gemaakt. De breukplaat-sen aan het element en aan de reparatie-plaat worden met een slijpschijf op maatgebracht en vervolgens met kunstharsmortelvastgelijmd. Het vervaardigen van eenmengsel in dezelfde kleur levert als mendezelfde mengsamenstelling aanhoudt geenmoeilijkheden op.Ook hier dient men de kleur eerst na eenpaar dagen te beoordelen, als het stuk vol-doende gedroogd is.b. Geprefabriceerde betonelementenEven gevarieerd als bij het gewassen betonzijn de mogelijkheden tot vormgeving bijgekleurd beton met een glad oppervlak.Enkele dagen oude, ontkiste elementen kun-nen door kalkuitslag, condenswatervlekken,resten van ontkistingsolie en dergelijke, ersoms onaantrekkelijk uitzien.Worden de platen bij montage van de ven-sters aan de gevel ook nog door specieverontreinigd of komt er bij het vullen vanvoegen kit naar buiten, zitten er voorts ophet gladde oppervlak krassen ten gevolgevan het transport of de montage, dan kanmen met de beste wil niet meer van eenaantrekkelijke gevelbekleding van gekleurdebetonelementen spreken. Al deze bescha-digingen en verontreinigingen kunnen ge-makkelijk en zonder extra kosten wordenverwijderd door het oppervlak voorzichtigte zandstralen. De kosten hiervan zijn lagerdan men gewoonlijk aanneemt.Het zandstralen kan desgewenst ook nog inde fabriek gebeuren, om de kalkuitslag teverwijderen die door lang opslaan kan zijnontstaan.Al naar gelang het tijdstip waarop men hetbeton zandstraalt, kan daarbij een anderestructuur ontstaan. Zandstraalt men het nogjonge beton na ongeveer 3-4 dagen, danvormen zich kleine gaten en kuiltjes dieonregelmatig over het hele oppervlak zijnverdeeld, zodat de indruk ontstaat van eenbimsbetonvlak.Zandstraalt men echter eerst na 14 dagen,bijv. v??r het transporteren van de ele-menten, dan zal het oppervlak hooguit destructuur van schuurpapier krijgen. In hetalgemeen geldt dat het oppervlak er minderdoor verandert naarmate de genoemde be-werking in een later stadium wordt toege-past.Natuurlijk kan het zandstralen ook aan degemonteerde gevel plaatshebben, als ertoch al voor het voegwerk e.d. een steigeropgesteld staat. Beschadigingen aan ramen,regenpijpen en andere elementen, die nietdoor de zandstraal mogen worden getrof-fen, zijn gemakkelijk te vermijden door dezeaf te dekken met houten of metalen scha-bionen.Juist bij grote woonunits, waar bepaaldeafmetingen aan de gevel steeds weer voor-komen, behoeft men slechts over een paarvan dergelijke schabionen te beschikken.Het zandstralen aan de gevel heeft hetvoordeel dat men alle tijdens de bouw nogoptredende verontreinigingen ook kan ver-wijderen.c. Ter plaatse gestort betonOp precies dezelfde wijze kan ook terplaatse gestort beton, bijv. een fundament,een steunmuur, betonnen wanden, brugpijlerse.d. naderhand worden gezandstraald.d. Gestructureerd betonDoor parallel lopende houten latten of rub-ber profielen in de mal te leggen kan meneen geribd betonoppervlak verkrijgen dat erin donkere kleuren zeer decoratief uitziet.Deze structuur wordt bij voorkeur gebruiktom grote gevelvlakken zonder ramen tebreken, voor trappehuizen, perrons en der-gelijke vlakken. Een variant hierop voor devormgeving van in het zicht blijvende be-tonvlakken, is het zogenaamde gestructu-reerd beton, waarvoor kleuren zich bijzondergoed lenen. Onder gestructureerd betonmoet men oppervlakken verstaan, die ver-kregen zijn met een extra profilering vande mal, bijv. met jute, metalen platen, tralie-roosters en andere hulpmiddelen. Ook ruwgezaagde triplexplaten, die in de laatste tijdgoedkoop uit Canada ge?mporteerd worden,zijn zeer geschikt voor de vormgeving vanbetonoppervlakken.Met een gestructureerd oppervlak streeftmen twee verschillende doeleinden na: aande ene kant wordt een decoratief elementtoegevoegd, aan de andere kant vallen dankzij dit element, de kleine foutjes in de af-werking, zoals luchtbellen, kalkuitslag endergelijke veel minder in het oog.Zulke oppervlakken behoeven ook nader-hand niet meer te worden gezandstraald.e. SierbetonEen andere variatie van een gestructureerdoppervlak is sierbeton. Hier worden grotevlakken door geometrische of abstracte pa-tronen onderbroken, die in hun basisvormsteeds opnieuw terugkomen. Door de pa-tronen onderling anders te rangschikkenzijn een groot aantal combinaties mogelijk.Sierbetonplaten past men toe bij entreehal-len, perrons, trappehuizen en sinds kortook bij de kerkenbouw. Ze worden ver-vaardigd in plastic of stalen mallen, alnaar gelang de gewenste dikte van hetelement.f. Elementen gemaakt in een zandbedEen nieuw proc?d? voor de vervaardigingvan geprefabriceerde betonelementen is hetgebruik van een zandbed. Als scheidings-laag tussen zandbed en het verse betondient een PVC-folie van 0,15 mm dikte.Als gevolg van het gewicht van de versebetonspecie en de frequentie van het tril-len, verschuift het zandbed op onregelma-Cement XXI (1969) nr. 12 579tige wijze, zodat een golvende structuurontstaat. Na het ontkisten verwijdert mende PVC-folie, die in omgekeerde liggingnog een keer kan worden gebruikt.Deze manier van bekisten is waarschijnlijkde goedkoopste om geprofileerde opper-vlakken te verkrijgen; de elementen krijgener een rustiek en massief karakter door.g. SchokbetonEen type beton, dat bij uitstek geschikt isom te kleuren en onberispelijke vlakkenoplevert, is schokbeton. De vlakken zijnzeer regelmatig van kleur en vertonen bijnanooit een kalkuitslag, aangezien het aan-deel water in een volgens de schokme-thode verdicht betonmengsel zeer gering is.Voorbeelden van geprefabriceerde beton-elementen van gekleurd schokbeton komennog maar sporadisch voor, bijv. in Neder-land.h. Vervaardiging volgens het positiefproc?d?Ook volgens het positief proc?d? kan ge-kleurd beton worden gemaakt. Hier wordtde gekleurde laag het laatst in de mal ge-bracht. Na het verdichten en afstrijkenbrengt men met een zachte bezem van haareen doorlopende streek in ??n richting aan.Bij deze laatste bewerking moet de bezemvan de ene kant van de mal naar de anderein ??n keer worden doorgetrokken. De be-doeling hiervan is, dat het oppervlak ge?ga-liseerd wordt en dat bijv. de door zettingnaar boven gekomen cementlijm gelijkmatigwordt uitgestreken. De betonsamenstellingdient ook zo droog mogelijk te zijn, om wa-teruitstoting of piasvorming op het betonte vermijden. Dit zou ongetwijfeld tot kalk-uitslag leiden, die naderhand in elk gevaldoor zandstralen verwijderd moet worden.Men kan echter, als men zich houdt aan dejuiste samenstelling van het mengsel, metde genoemde bezemtechniek heel goedegladde vlakken maken. Het recept van degekleurde afwerklaag is dan: Rijnzand 0-3mm (50%); bazalt 5-12 mm (50%); portland-cement (PZ 275) mengverhouding 1 :4;pigment 5,0% lichtblauw 100 en 0,2% zwartijzeroxyde; water-cementfactor 0,25-0,30.De lezer zal bij het bestuderen van ditrecept zeker de buitengewoon lage water-cementfactor opvallen. Dit is echter voor-waarde voor vlekvrije betonvlakken in posi-tief proc?d?. Als de platen liggend wordenvervaardigd, geschiedt de verdichting viahet oppervlak met een triltafel.Wanneer de water-cementfactor groter isdan 0,30, moet er in elk geval bij het gladmaken rekening worden gehouden met om-hoogkomen van cementlijm naar het opper-vlak. In dat geval kan zelfs met de bezem-techniek kalkuitslag niet meer worden ver-meden. De praktijk heeft evenwel geleerddat droge betonmengsels zeer goed met eentriltafel kunnen worden verdicht.BesluitIn deze bijdrage is getracht om aan te tonenhoe met betrekkelijk eenvoudige middelenen met gebruikmaking van synthetische an-organische pigmenten gevelelementen vangroot formaat gekleurd kunnen worden, enwelke variaties in vormen en oppervlak-structuren te verkrijgen zijn door de wijzevan nabehandeling.Met behulp van gekleurd beton kan voorbetrekkelijk lage kosten aan -gevelelementeneen decoratief aspect worden verleend,zodat het artikel niet alleen interessantzal zijn voor betonfabrieken, doch tevensvoor architecten die behalve ontwerpen ookhet kostenaspect onder ogen moeten zien.De torenstad Dendratom,toekomstvisie of nooit te realiseren fantasie?*De noodzaak van het zoeken naar nieuwewoonvormen en de technische mogelijkhe-den om zoiets te kunnen realiseren, lijkendikwijls hand in hand te gaan. Wat dat be-treft zal de futuristische stad Dendratomvoorlopig nog wel toekomstmuziek blijven.Dit plan is geheel gebaseerd op het ver?^voermiddel van de toekomst, het zgn. aero-mobiel dat zich op luchtkussens voortbe-weegt. Het normale stadsverkeer speelt zichdan niet meer op ??n of meerdere evenwij-"Gegevens ontleend aan DeutscheBauzeit-De op sparrebomen gelijkendestructuurAanzicht van de torenvoetdig aan elkaar liggende vlakken af, maardriedimensionaal.Dit is de grondgedachte van Dendratom,een boomstad waarvan de woningen alsnesten aan de takken hangen. Op elke wo-ning is ruimte voor het parkeren van devoertuigen. Via de takken die zijn uitge-voerd als brede parkachtige allees, komteen verbinding tot stand met de stam, waar-in gemeenschappelijke ruimten zoals thea-ters, kerken, zwembaden en die van hetstadsbestuur zijn ondergebracht.Technici willen altijd weten hoe men zoietsdenkt te realiseren, maar daar gaat het arti-kel verder niet op in.Cement XXI (1969) nr. 12 580