Excursie Betonverenigingnaar PolenCement XXXII (1980)nr. 12Van 20tot27 septemberjl. heefteengroep van27 Nederlanders een bezoek gebracht aanPolen. De organisatie van deze excursie wasin handen van de Betonvereniging. Als gast-heren in Polen traden opdePoolseverenigingvoor bouwingenieursen -technici, de PZITB,alsmede prot.dr.Hab.Lt.Ziellnskl van de Po-Iytechnika in Warschau.Laatstgenoemde is binnen onze betonwereldgeen onbekende. Bij een studentenuitwisse-ling in 1978, tussen Betondispuut en studen-ten van de hogescholen in Warschau en Wro-claw, stond de Poolse groep onder zijn lei-ding. Van het in dat jaargehouden bezoek aanPolen is verslag uitgebracht in Cement nr.van 1979. Het programma van de nu gehou-den excursie vermeldde enkele projecten dieook tijdens die eerdere excursie waren be-zocht.In hetcommunistische Polen isde invloed vande 'staat' op het maatschappelijke leven veelcentralistischer dan in een westers land alsNederland. Dat vindt ook zijn weerslag in debouwwereld waar alle activiteiten door ??ngrote staatsaannemingsmaatschappij -Bu-dopol worden uitgevoerd. Betwijfeld magwo rden of dit de kwal iteit van het bouwen tengoede komt. Enkele van de bezochte projec-ten versterkten dit gevoel van twijfel, of-schoon ook het tegendeel is gebleken bij deelektriciteitscentrale in Belgatow.De centralistische aanpak geldt ook voorhetwetenschappelijk onderzoek, waar het sys-teem mogelijk in het voordeel werkt, omdatdaarbij de research beter op de bouwproble-matiek kan worden afgestemd. In elk geval liethet bezoek aan het Instituut Cebet een goedeindruk na omtrent niveau en omvang van hetonderzoek.Merkwaardig voor ons is dat de verstrekteinformatie in Oosteuropese landen zo sterkgericht is op verwerkte hoeveelheden, gepro-duceerde aantallen enz., terwijl in het westenveelal de naduk ligt op uitgangspunten dieconstructie en bouwwijze bepalen.Op de bouwtentaanstelling Budexpo zijnonder meer te zien: witte geprefabriceerdeqevetetementen, dakconstructies metbetonnen spanten voor stallen en eenverbinding gevelplaat aan kolom794Het programma van de excursie vermelddeeen aantal technische en toeristische bezoe-ken, geconcentreerd in en rondom de stedenWarschau en Krakau. In het volgende zullende technische bezoeken nader worden be-handeld.BouwtentoonstellingBUDEXPODeze permanente tentoonstelling aande randvan Warschau, op een ruim 7 hagrootterrein,houdt het midden tussen een expositie voorbouwers en bewoners.Verschillende typen eengezinswoningenworden getoond, alsmede hoogbouwwonin-gen, bedrijfsgebouwen, stallen enz. Voor delaagbouwwoningen, meestal ??nverdie-pingshuizen, worden diverse materialen ge-bruikt. Zo werden geprefabriceerde (syporex)betonpanelen toegepast, verdiepinghoog en50 cm breed met verticalekltvoeqen. Dezepanelen waren ook in de plafonds verwerkt.Van de nieuwbouwin en rondom Warschau isbijna alles hoogbouw, waarvoor aanzienlijkehuren betaald moeten worden, ca. 20 Zl (ca.f 1,40) per m2. De gemiddelde flat bezit eenoppervlakte van 56 m2 en het gemiddeldeinkomen bedraagt 5300 ZI per maand (ca.f 370). Wonen is kostbaar in Polen.De tentoonstelling is niet alleen bedoeld alsexpositie, maar ook als middel tot educatie.Scholieren en studentenkunnen hier in con-tact komen met de bouwtechniek en de kwa-liteit van het getoonde vergelijken met deeigen omgeving.Uitbreidingsplan Ursynowin WarschauWarschau heeft een grote behoefte aannieuwe woningen en ??n van deze uitbrei-dingsplannen vormt de voorstadUrsynow,gelegen ten zuiden van de stad. De eerstewijken worden al bewoond. In 1985 moet ditplan zljn voltoold, er isdan plaats voor 150 000inwoners. De uitbreiding is bijna8 km lang en2 tot 3 km breed. In langsrichting loopt eenbrede autoweg door Ursynow. Het is de be-doeling om naast deze autoweg een metrolijnaan te leggen, maar financi?le problemenhebben de aanleg voor jaren vertraagd. Ditbetekent dat debewonerszijn aangewezen opde bus of eigen vervoer. De situatie wordt alszeer onbevredigend ervaren. Wanneer hetproject gereed is zal het moeilijk zijn om metde gebruikelijke vervoersmiddelen 20 000 fo-rensen per uur te vervoeren. Het eigen auto-bezit is in Polen nog klein. Verwacht wordt datUrsynow, in aanbouw zijnde voorstad vanWarschau, wordt gekenmerkt door de velehoogbouwhet inUrsynow zal gaan toenemen door hetontbreken van de metro. Er rijst dan wel eenander probleem. Bij het ontwerp van dezeuitbreiding is rekening gehouden met 250parkeerplaatsen op 1000 woningen. Een gro-ter autobezit zal een aanzienlijk deel van devrije ruimte tussen de flatgebouwen opeisen.Deflatgebouwen worden veelal samengestelduit grote elementen. Verschillende betonfa-brieken in en rondom Warschau leveren ze. Erworden 6 verschillende woningtypen ge-maakt, afhankelijk van de grootte. De lay-outvan de gebouwen, de hoogte en de ligging inhet totale plan varieert van wijk tot wijk, waar-bij wisselende resultaten zijn behaald. Dekwaliteit van de betonelementen loopt sterkuiteen; de meeste zijn slecht afgewerkt en hetuiterlijk ervan is vaak lelijk te noemen. Veelgevelelementen zijn met licht toeslagmate-riaal 'bezet', dat in de fabriek op het verdichtebeton wordt gestrooid en erin gewerkt. Kleur-verschillen en andere oppervlakgebrekendoen zich voor waarbij nog komt dat bescha-digde elementen - en dat zijn er veel - tochworden gebruikt. Van afkeuren en terugstu-ren is geen sprake.De afwerking van de omgeving is naar onzebegrippen tamelijk saai. Erwordt niet al teveelaan gedaan, behalve op ??n plaats waar eenhoge heuvel is opgeworpen voor het ski?n inde winter.Cement XXXII (1980) nr. 12De opzet van Ursynow is zodanig dat de Wij-ken worden gevormd door een aantal flatge-bouwen. Daartussen is een open ruimte meteen basisschool en andere openbare voorzie-ningen. Elk flatgebouw heeft een gemeen-schappelijke ruimte voor buurtbijeenkom-sten, recepties enz. In het totale plan zijn vierwinkelcentra gepland die, in de buurt van me-trostations komen te liggen, maar ook dezewinkels laten op zich wachten. Naast het hu-ren van een flatwoning bestaat ook de moge-lijkheid van huurkoop. Maar dan bedraagt demaandelijkse huurprijs40ZI/m2, wat het dub-bele is van huren. Na 30 jaar is de flatwoningeigendom.Overigens is de woonsituatie in Warschauslecht. Men kan zich vanaf 18 jaar laten in-schrijven voor een woning, maar wachttijdentot 10 jaarzijn eerder regel dan uitzondering.LOT-geboow in WarschauTegenover het Centraal Station in Warschauen schuin tegenover het grote paleis voorKunsten en Wetenschappen is in opdrachtvan de Poolse Luchtvaartmaatschappij LOTeen air-terminal in aanbouw. Met een vloerop-pervlak van meer dan 110000 m2 en 43 ver-diepingen zal dit een van de grootste gebou-wen in Europa worden. Het complex bestaatuit een hoogbouw, die 43 verdiepingen telt795Alle aangevoerde elementen wordengemonteerden tot 143 meter boven maaiveld zal oprijzenen een laagbouw van 5 verdiepingen, waar-van twee ondergronds.In de hoogbouw worden kantoren en een ho-tel gevestigd. Het hotel telt 200 bedden, ver-deeld over ??n- en tweepersoonskamers. Delaagbouw omvat een parkeergarage, winkel-galerijen, conferentiezalen enz.Eris een grote Engelse inbreng in dit project.Cementation International Ltd. is betrokkenbij het ontwerp, de constructie en de contro-le op de uitvoering van dit werk. Het gebouw,ontworpen door de architecten Szmigielski-Katten in samenwerking met Raglan Squireen Partners, maakt deel uit van het ontwikke-lingsplan van West Warschau.De hoogbouw wordt gemaakt met een gegle-den kern, buitenwerks 17 x 17 m. De buiten-afmetingen van het gebouw bedragen 36,80x 36,80 m. Het glijsysteem voor de kern isontwikkeld door de Zweedse firma AB Byg-ging uit Stockholm en maakt het mogelijk ombij een goed verlopende uitvoering de bekis-ting in voortdurende beweging te houden.Doordat de uitvoering van het glijwerk ver-zorgd diende te worden door Budimex(onderaannemer van het staatsbedrijf Bodu-pol) die daarin weinig ervaring had, slaagdemen er aanvankelijk niet in hetglijwerk con-tinu te laten verlopen.Toegevoegd werden een plastificerende eneen bindingsvertragende hulpstof, waarvande dosering voortdurend werd aangepast aanGlijden van de kernDe buitenwanden van de kern zijn 350 mmdik, de binnenwanden 250 mmo Per meterhoogte is 45 m3 beton nodig, in totaal3800 m3 . De vereiste betonkwaliteit was 8500 (500 kgfcm2 ) voor het niveau tot 29meterboven het maaiveld, daarboven 8350.De gebruikte uitgangsmengselszijn de vol-gende:Uitvoering verdiepingsv/oeren en monterenvan de geve/platenBetoncentra/e op het werkHet Lot-gebouw zal in hoogte de 'buurman'overtreffen, maar niet het door Rustendgeschonken pa/eis voor Kunsten enWetenschappende samenstelling van het mengsel. Hetwas debedoeling om 3 meter in 24 uur te glijden.Toevoeging van een vertragerwas noodzake-lijk om te voorkomen dat de betonspeciezichzou hechten aan de 1 meter hoge glijkist. Erwaren twee werkploegen voor het glijden, elkmet een werktijd van 12 uur. Iedere groepbestond uit 100man, met8 man personeel vanCementation voor toezicht en 2 man van 8yg-ging voor het bedienen van de vijzels. Debuitenkraan verzorgt de aanvoer van beton-specie, de binnenkraan brengt de wapeningen ander bijkomend materiaal omhoog. Deophet werk gemaakte betonspecie wordt mettruckmixers aangevoerd..Aanvankelijk verliep het glijwerk redelijk,maartoch langzamerdanverwacht,waardoorde hoeveelheid vertragende hulpstof diendete worden vergroot, tot een hoeveelheid Van0,32 liter per 50 kg cement. Na zes dagenglijden had men slechts 11,5 meter van dekern klaar. Na deze 'inloopperiode' behaaldemen een hoogte van 3,20 meterper24uur. Tentijde van het bezoek was men bezig met hetaanbrengen van de verdiepingsvloeren entussenwanden, die met behulp van systeem-bekistingen worden opgetrokken.8350400 kg192 liter736 kg176 kg1037 kg8500550 kg210 liter528 kg176kg1066 kgcementwaterzandgrind 10- 2grind 20-10Fundering van de torenDeze bestaat uit een vierkante plaat 44 x 44 m,met een dikte van 3,35 m. Voor het opnemenvan buigende momenten en dwarskrachtzijnin de zware plaatfundering 8 lagen kruisnet-ten 0 40 mm in de onderkant verwerkt en 6lagen kruisnetten in de bovenkant. Om hetstorten van de funderingsplaat in redelijkestorten te laten plaatshebben, is de plaat in 5secties verdeeld: een middenstuk van 20 x20 m, waarin 1500 m3 beton is verwerkt en 4secties van 12x32 m,elkmeteen inhoud van1000 m3 . Aanvankei ijk was men van plan meteen laagdikte te werken van 700 mm, maardaarvan is afgeweken doordat veel tijd verlo-renging met het aan- en afkoppelen van deleidingen bij het pompen van de betonspe-cie.Er kwamen andere problemen bij: grondstof-fen worden toegewezen maar het is niet ze-ker of er binnen het uitvoeringsprogrammavoldoende materiaal beschikbaar is. Somsworden vervangende materialen geleverd,waarop regelmatig mengselaanpassingengemaakt moeten worden.De kwaliteit van elke partij cement kan vari?-ren ten opzichte van de eerdere levering enuiterste waakzaamheid is dan ook geboden.Monsters van elke nieuwe levering wordenop de TH in Warschau onderzocht.De betonspecie wordt op het werk gemaaktin een dwangmenger. Een veldlaboratoriumis aanwezig.Cement XXXII(1980)nr. 12 796Constructief gezien rusten de vloeren op dekernen aan de gevelzijde op kolommen langsde rand. Deze kolommen zijn uitgevoerd alspendelkolommen, te zien aan de stortnadentussen kolom en onder- en bovenzijde van devloer.De gevel bestaat uit aluminium profielen, diemet speciale bevestigingspunten wordenaangebracht op de vloeren. Voor de hoekele-mentenis een speciaal montageset gemaakt(zie foto hiernaast).Een toelichtingEigenlijk was het de bedoeling om het LOT-gebouw eind van dit jaar op te leveren. Deopgelopen vertraging kan vooreengroot deelworden verklaard uit het feit dat dit gebouwniet in het 5-jaren plan valt en daardoor geenenkele prioriteit van de overheid geniet. Dathoudt onder meer in dat de staatsaannemerBudopol zijn vakmensen op andere werkenheeft ondergebracht. De levering van mate-rialen stagneert veelal. Tijdens ons bezoekviel het werk stil doordat het laatste cementwas verbruikt. Verder hoorden wij dat hetterugsturen van afgekeurde elementen nietbetekent dat er nieuwe en goede elementenworden geleverd. Dat gebeurt wel, maar pasna betaling van de afgekeurde elementen.Maquette ziekenhuis-complexVoor en achterzijde met uitspringende kernvan de verpleegtorenZiekenhuis in Nova Huta,KrakauRuimtegebrek in de bestaande ziekenhuizenin Krakau maakte de bouw van een nieuw zie-kenhuis noodzakelijk. Daarvoor is een terreinaan de rand van de stad gekozen in de wijkNova Huta. Het terrein bestrijkt een oppervlak-te van bijna 5000 m2.Het ziekenhuiscomplex omvat een verpleeg-toren van 18 verdiepingen, Waarvan 3 onderhet maaiveld. Rondom en achter deze hoog-bouw komen verschillende gebouwen waar-in operatiekamers, medische diensten, eenmortuarium en dergelijke worden onderge-bracht. Daarnaast wordt een aanzienlijk keu-kengebouw gerealiseerd. Alle gebouwenworden ondergronds met elkaar verbonden.In uitvoering zijn thans de hoogbouw en hetkeukengebouw. De hoogbouw wordt ge-maakt met tafel- en wandbekistingen. Dever-diepingshoogte bedraagt 3,30 meter, dewanden staan 7,20 meter hart op hart, dekamerdiepte is 6,50 meter. De 2e en 4e ver-dieping zijn hoger in verband met technischefuncties. Tussen twee rijen kamers ligt eengang van 4,20 meter, waarmee het gebouween totale breedte krijgt van 17,20 m. Delengte is 123 m. De centrale kern waarin lif-ten, trappehuis e.d. zijn ondergebracht, be-vindt zich in het midden van het gebouw en isgedeeltelijk aan de achterzijde uitgebouwd.De kern bestaat uit geprefabriceerde beton-elementen, waartegen in verband met de sta-biliteit een laag ter plaatse gestort beton isaangebracht. Tijdens de bouw loopt de kernsteeds ??n verdieping voor op de rest van hetgebouw.De verdiepingsvloeren zijn over de onderstevier lagen 240 mm dik, de daarboven gelegenvloeren zijn 200 mm dik. De wanden tussende kamers bezitten een dikte van 12 cm,scheidingswandjes zijn 6 cm dik.Voor de uitvoering zijn 30 tafel- en wandbe-kistingen aanwezig, die worden gesteld,waarna de wapening wordt aangebracht. Ditvoorbereiden voor een gehele verdieping,alsmede het storten ervan duurt precies 1maand. De betoncentrale op het werk heefteen capaciteit van maximaal 120 m3 per dag.Ook voor andere werken in de buurt wordthier de betonspecie vervaardigd.De kwal iteit van het betonwerk is naar Neder-landse maatstaven slecht: in de plafonds te-kent zich de wapening af, de vloeren verto-nen plastische krimpscheuren, maar 'erkomt nog een afwerklaag overheen,' werdverteld.Weinig dekking...Cement XXXII (1980) nr. 12 797Fabricage en opslag van de gevelelementen De gevelsOp de bagane grond van de hoogbouw waseen ruimte ingericht als werkplaats voor defabricage van de gevelelementen. Deze zijnverdiepingshoog en 1,27 meter breed.De elementen worden opgebouwd uit eenhouten lijst, omkaderd met een staalprofielen de ramen worden als losse dubbele ruitenerin aangebracht.De dichte gedeelten worden opgebouwd uiteen dubbele beplating waartussen een vul-ling van minerale wol. Die vulling is tamelijkvolumineus, waarmee men het geluid vanbuitenaf hoopt te beperken tot 30 dB(A).De ophanging van de gevelelementen wordtdoor middel van in de vloeren gestorte las-plaatjes buiten het gebouw gehouden. Veelaandacht zal nodig zijn om een goede aan-sluiting tussen vloer en gevel te bewerkstelli-gen. De vloeren worden overigens voorzienvan een 3 cm dikke isolatielaag waarop dedekvloer met de vloerbedekking wordt aan-gebracht.In de winter wordt zoveel mogelijk doorge-werkt. De betonspecie wordt verwarmd doorwarm aanmaakwater toe te passen en hettoeslagmateriaal met behulp van stoomlan-zen op temperatuur te brengen.Het is de bedoeling, dat het ziekenhuis in1985 in gebruik wordt genomen.Elekrriciteitscentrale in aanbouw; de fotorechts toont aanvoerwegen aangelegd Opinde grond gevormde palen, waartussen degrond is weggegravenElektriciteitscentrale BelgatowBelgatow is een kleine plaats ten noordwes-ten van Krakac gelegen, op bijna 200 km vanWarschau.Belangrijkste onderdeel van deze elektrici-teitscentrale is het ketelhuis, dat 740 m langis, 52 m breed en bijna 120 m hoog. In detoekomst zal de centraleworden gestooktmetCement XXXII(1980) nr. 12bruinkool, datIn de buurt in een open groevewordt gewonnen. Eerst moet wel een laagdekgrond van zo'n 60 m worden weggehaald,grond die na exploitatie weer wordt opge-bracht. De ontgraving gaat tot een diepte van250m.De capaciteit van de centrale zal 4300 MWbedragen, te leveren door12 generatoren van360 MW. Het ketelhuis bestaat uit een staal-constructie. De zes koeltorens zijn van betonen worden met behulp van een glijbekistinggemaakt. Ten tijde van het bezoek was er ??nvoltooid, de tweede iets verderdan halverwe-ge gevorderd en bij een derde waren deko-lommen in aanbouw.De torens zijn - als de meeste koeltorens -gigantisch in hun afmetingen: 130 m hoog,bovendiameter 60 rn, benedendiameter100 m. Het werk aan de koeltorensvordert 1 m798per dag, wat betekent dat in 6 maanden tijd ereen koeltoren staat. Overigens was de kwali-teit van het betonwerk op dit project uitste-kend.Tijdens de bouw werken 7000 mensen aandeze elektriciteitscentrale waarbij niet mee-geteld de mensen die in de groeve werken.Over vier jaar moet de centrale operationeelzijn. Eenenkel getal illustreert de omvang vandit werk: erzal ruim 1 miljoen m3 betonspeciemoeten worden verwerkt. Daartoe is op hetwerk een complete betonstraat met eengroot aantal betoncentrales aanwezig. Deproduktie bedraagt ca. 4500 m3 per dag.De centrale krijgt een gesloten koelsysteem,maarer zijn niettemin verschillende koelwa-terkanalen aangelegd naar de rivier de War-ta, omdat er naar verwachting bij volbedrijfeen verlies van 3 m3 per sec. op zal treden.Koeltoren in aanbouw met klimbekisting eerste serie elementen maakt, waarna de ma-chine naar het eigen bedrijf kan worden over-gebracht.Verschillende laboratoria zijn werkzaam omhet instituut bij te staan; er zijn laboratoriavoor technologie, mechanica, chemie en au-tomatisering. Eigenlijk fungeert Gebet alsschakel tussen wetenschap en praktijk. Zowordt bij het onderzoek 'zand en beton' mee-gewerkt door 11 hogescholen. Het probleemwordtzo evenredig mogelijkoverdeze institu-ten verdeeld, waarna de onderdelen wordenuitgewerkt, wat resulteert in een nieuw danwel aangepast voorschrift.Gebetwerktookaan normaliseringen vereen-voudiging van de voorschriften. In het insti-tuut worden voorlichtingsbijeenkomsten ge-houden, er worden films vertoond enz.FaelbetFaelbet is een betonelementenfabriek, dievooral ten behoeve van dewoningbouwwerk-zaam is. Allerlei elementen worden vervaar-digd, zoals gevelelementel1 in normaal gewa-pend beton, wandelementen, maar ook zgn.Spyrolvloeren, waarvoor Faelbet de Poolselicensie bezit.Het zijn de bekende voorgespannen koker-vloeren, die op de lange bank worden gefabri-ceerd. De hal, waarin deze vloerelementenworden gefabriceerd, is vrij nieuw en maakteen effici?nte indruk. Dit in tegenstelling totde andere hallen. Zo worden gevelelementengemaakt in sandwichconstructie met minera-le wol als isolatiemateriaal en verblndlnqsan-kers tussen de gevelschilIen, waarbij de uit-voering tamelijk primitief geschiedt. Er is weleen machine om de mal te vullen, maar ver-dichten en afwerken gebeurt nog met dehand. Daartoe zijn dan vier mensen aanwezig.Naderhand wordt het oppervlak ingestrooidmet witte steenslag om een aardige opper-vlakstructuur te verkrijgen. Maar dit gebeurtgeheel met de hand, tot en m?t het 'inbedden'van de steen. Dedetaillering van deelementenis soms zodanig dat een eenvoudige lossingvan het element bijna onmogelijk lijkt.Op het opslagterrein is het fabricagepro?bleem even vaakterug tevinden alserelemen-Produktie voorgespannen kokerplaten in deFaelbet-fabriekInstituut CebetGebet is een centrum waar research en ont-wikkelingswerk ten behoeve van de Poolsebetonindustrie wordt verricht. Hetwerk, dat intotaal door 700 man wordt uitgevoerd, richtzich op verschillende technische aspectenvan onder meer licht- en grindbeton, maarook op economische, alsmede op mechanisa-tie en automatisering van produktieproces-sen. Sedert 2 jaar zijn ter verbetering van dekwal iteit van geprefabriceerde betonelemen-ten nieuwe richtlijnen verstrekt doorc;le ver-antwoordelijke minister. Binnen Gebet hou-den 50 man zich met dit probleem bezig, spe-ciaal op het gebied van woningbouw. Zij zijnverdeeld in 7 groepen, die vooral de pro-duktcontrole ter hand hebben genomen.Het werk van Gebet past in het ontwikkelings?plan van Polen, waarbij 50% van het werkrechtstreeks op verzoek van de regeringwordt verricht, 30% betreft algemene thema'smaar ook op verzoek van het ministerie voorhet bouwwezen, terwijl 20% bestaat uitbranche-problemen. Hier komen de vragenuit de betonindustrie zelf.Voorbeeld van eentechnischprobleem: zand.Polen bezit veel zand, maar betrekkelijk wei-nig steenslag of grind. Het zandaandeel inbeton dient zo hoog mogelijk te worden ge-maakt, om betaalbaar te kunnen produceren.Verder ontwikkelt Gebet nieuwe produktie-technieken voor verschillende elementen ofdergelijke. Daarmee wordt een voldoend lan-ge tijd proefgedraaid om het produktieprocesgeheel te beheersen en instructie te geven.Als onderdeel van de Poolse betonindustrie,die 200 fabrieken telt die zich met de groteelementenbouw bezighouden, financiert Ge-bet via het ministerie de ontwikkeling Vanmachines voor deze industrie. In drie hallenwordt aan dergelijkeprojecten gewerkt.Veel aandacht wordt besteed aan de oplei-ding van de bedieningsmensen. Dezeinstruc-tie wordt zover doorgevoerd, dat Gebet deGement XXXII (1980) nr. 12 799Afwerken geve/element (foto Fae/bet), rechtseen gedeelte van het opslagterreinten worden gemaakt. Navraag naar de wisse-lende kwaliteit leverde een uitgebreidantwoord: de wisselende kwaliteit van degrondstoffen, de te behalen hoeveelheid pro-duktie (hangt samen met 5-jaren plan), ge-makzucht of ongemotiveerdheid van het pro-duktiepersoneel, dan wel onbegrip bij de lei-ding die denkt dat iedereen goed beton kanmaken en tot slot de slechte honorering vande bouwvakarbeiders. Inherent aan het sys-teem is ook dat niemand kan worden ontsla-gen, noch uit de leiding, noch uit de fabriek.Faelbet is de grootste fabriek op het gebiedvan de geprefabriceerde elementenbouw inPolen, en bestaat al 30 jaar. Er zijn 1800 perso-neelsleden werkzaam, die een jaarproduktieleveren van 400000 m3 beton. Dagelijkswordt 300 ton cement verbruikt.Het oudste produkt, dat nog altijd wordt ge-fabriceerd,zijn de gasbetonblokken met deafmetingen 24 x 24 x 59 cm. Naast de ver-schillende elementenproduktieplaatsen is ereen eigen wapeningshal, waar wapenings-korven e.d. worden geprefabriceerd.Langsprofiel Wis/a met bestaande enontworpen stuwenDe aanvoer van de grondstoffen geschiedt,wat het zand en de steenslag betreft, perschip, het cement wordt meestal per treinaangevoerd of met cemenUankauto's.De betonkwaliteit, die wordt nagestreefd, be-draagt voor het normale gewapend-beton200 kgf/cm2 en bij het voorgespannen beton450 kgf/cm2 met een spreiding van max. 7%.Kanalisatie van de WislaDe Wisla, de Warta en de Odra zijn de driebelangrijkste rivieren van Polen. AI ruim voorde Tweede Wereldoorlog bestonden er plan-nen om de Wisla geheel bevaarbaar te maken.Ten zuiden van Katowice, op de grens metTsjecho-Slowakije ontspringt de Wisla, looptlangs Krakau en Warschau en mondt ten oos-ten van Gdansk uit in de Oostzee. De rivierbezit een lengte van meer dan 1000 km. DeWisla en haar zijrivieren verzorgen de afwate-ring van 54% van de oppervlakte van Polen.Vanaf 1956 hebben de plannen tot kanalisatiesteeds definitiever vormen aangenomen,waarbij ook door de Verenigde Naties is mee-gewerkt in het onderzoek. Het definitieve ont-werp tot bevaarbaar maken van de gehele ri-vier ligt momenteel bij de regering. Tot opheden is nog geen toestemming gegeven omhet totale ontwerp voor uitvoering gereed temaken.De huidige toestand laat een rivier zien, diealleen door kleine schepen bevaren kan wor-den, terwijl het water zelf door lozingen vanstedelijk en industrieel afvalwaterzeer veront-reinigd is.Tussen 1975 en het jaar 2000 zal de behoefteaan schoon water worden verdrievoudigd,van 13 tot 39 miljard m3. Schoon water, ge-koppeld aan het bevaarbaar maken voortransport van steenkool uit het zuiden, a l smede energievoorziening en landbouw, zijnde hoofdpunten van hettotale Wisla-project.Voor de waterzuivering zullen 350 afval wa-terzuiveringsinrichtingen gebouwd moetenworden om 15 miljoen m3 afvalwater per dagte zuiveren. Voor kleinere gemeenten zullenca. 1000 zuiveringsinrichtingen gebouwdmoeten worden. Voor het bestrijden van deverzilting, die voornamelijk optreedt in bo-ven Silezi?, zullen 14 speciale waterzuive-ringsinrichtingen nodig zijn.Onderdeel van het project is ook de aanlegvan waterleidingen in dorpen. Nu bezitslechts 8% van de dorpen waterleiding, in detoekomst wordt dit 60%.De te verwachten groei van het Vervoer tewater (in 2000 110 miljoen ton over de Wisla)maakt de bouw van een aantal stuwdammenen schutsluizen noodzakelijk. Figuur 1 toontde Wisla in langsdoorsnede met daarin aan-gegeven de rivierpanden. De rivier is in driegedeelten gesplitst:deel 1 is 280 km lang en daarin komen 16stuwen, waarvan 3 al bestaand.deel2is 270 km lang en zal12 stuwen moetenkrijgendeel3is 391 km lang en daarin komen 6 grotestuwdammen, waarvan er2zijn gerealiseerd.Vooral in de bovenloop zullen de hoogte-(IJNoo900 941BOO700600x:ustuwen - bestaandte bouwendeel 2 midden-wisla300 400100 200odeel 150E(IJ200oo.c:Cement XXXII (1980) nr. 12 800Er is grote tegenstelling tussen het rijke verleden van Polen (zoals te zien aan deWawel-kathedraal in Krakau, gelegen naasthetvroegere koninklijkepaleis) en hetleven van alledag: lange rijen mensen voor sommige winkels en nauwelijks mechanisatie in de landbouw.Foto's de heer F.J.H.Vaes en de auteur_.-._.-.._._._._.-? ?, -,.......waterbekkenwaterleidingstuw1 = Silesian-kanaal2 = Lubelski-kanaal(Jlc0.a(Jl(Jl.aP.l.SpitsBesluitTechnische excursies hebben onder meer totdoel om kennis te nemen van ontwikkelingenin het vakgebied. Wat de betonbouw betreft isdat in ons land nog altijd mogelijk, waarbij debouw van de Stormvloedkering in de Ooster-schelde wel het sprekendste voorbeeld is.De excursie naar Polen heeft geen technischenouveaut?s opgeleverd, maar wel is een in-zicht verkregen in de bouwwereld van datland. Het politiek-economische systeem heeftdaarop een grote invloed. De overdracht vanhet theoretisch onderzoek naar de bouwprak-tijk van alledag laat te wensen over. Tijdensgesprekken daarover zei een van onze gasthe-ren dat wij door ons bezoek aan Polen mis-schien meer dan voorheen, de situatie in onsland moeten waarderen.verschillen tussen de rivierpanden wordenbeperkt tot maximaal 6 m,in verband metlandbouwkundige voorzieningen. In het mid-dengedeelte is het maximale verschil ca. 8 m,terwijl in de benedenloop het maximale ver-schil 15 m zal bedragen. Op de delen 1 en 2zal duwvaart van 2 bakken (elk 1750 ton) +duwschip mogelijk zijn na kanalisatie, opdeel 3 transporten met 4 bakken. De sluizenkrijgen afmetingen van 190 x 12 m, met eenminimumdiepte van 4 m in de delen 1 en 2. Inde benedenloop komen grotere sluizen: 420x 19 m. De Wisla zal na kanalisatie behorentot groep 4 van de internationale binnenland-se waterwegen (betreft de bevaarbaarheid)en zal 330 dagen per jaar in gebruik zijn.De waterwerken aan de Wisla strekken zichook uit tot werken aan de zijrivieren, alsmedehet graven van 2 kanalen ter lengte van100 km elk, om betere verbindingen met desteenkolenbekkens te verkijgen. Ook in denodige oevervoorzieningen zal moeten wor-den voorzien.Het is de bedoeling ombij de waterwerken 24waterenergiecentrales te bouwen. In totaalzullen deze centrales een capaciteit bezittenvan 1960 MW.Ten behoeve van landbouw zullen 14 water-bekkens worden gecre?erd voor melioratieen bevloeiing. De meeste zullen worden aan-gelegd op plaatsen waarzijrivieren in de Wis-la uitmonden. Ook zal de capaciteit van en-kele bestaande meren worden uitgebreid.Deze meren zullen ook een recreatieve func-tie krijgen.Nog onbekend is wanneer met het eigenlijkewerk begonnen zal worden. Men schat eenuitvoeringstijd nodig te hebben van 25 jaar,al is er onvoldoende potentieel aanwezig omde werken in eigen beheer uit te voeren. Ge-baseerd op het prijspeil van 1979 zullen dewerken 540 miljard Zloty (f 37,8 miljard) be-lopen. Dit betekent gedurende de uitvoe-ringstijd, dat het 5 tot 6% van de investerin-gen van het 5-jaren plan vergt.Aan de voorstudie wordt door verschillendewaterloopkundige laboratoria Polen ge-werkt, maar ook met buitenlandse laborato-ria worden contacten onderhouden.Geplande werken; de puntlijnen geven hetafwatering sgebied van de Wisla aanCement XXXII (1980) nr. 12 801