Enige ervaringen met het doorwerken in de winterU.D.e. 69.03,,324"bouwen in de winterGedurende de achter ons liggende vorstperiode zijn de werk-zaamheden op een aantal bouwwerken voortgezet, hetgeenonder meer is gestimuleerd door de zgn. doorwerktoeslag dieis opgenomen in de 'Verletbestrijdingsregeling 1963', van de'Stichting Verletbestrijding Bouwnijverheid'.Hoewel dit doorwerken vaak gepaard ging met een zeker pro-duktieverlies, is toch gebleken dat het onder bepaalde om-standigheden de moeite loont om de problemen die bij lageretemperaturen ontstaan, te bestuderen en op te lossen.Nieuwbouw De Nederlandsc:he Bank, AmsterdamHet nieuwe complex voor De Nederlandsche Bank {architect:prof. M.F. D u int i e r. crch. BNA; constructeur. Ingenieurs-en Architectenbureau G. J. en A. J. La n g hou t] verrijst aanhet Frederiksplein te Amsterdam. Rondom een 17 verdiepin-gen hoog kantoorgebouw is een laagbouw ontworpen, meteen vierkante plattegrond. In de noordvleugel worden de voorhet publiek bestemde ruimten ondergebracht; in de west- enoostvleugel komen onder meer garages, fietsenkelders en eenschietbaan voor het bewakingscorps. In de hoogbouw zullende directievertrekken en verdere kantoren worden onder-gebracht.Aangezien de bouw van het kluizencomplex zeer arbeidsinten-sief is en het gereedkomen ervan van groot belang voor deverdere bouw van de noordvleugel, heeft de aannemer, de N.V.Aann.-Mij. J. P. van Eesteren, aan het begin van de winter eenoverkapping over dit gedeelte aangebracht (foto 1).Deze overkapping, op het werk 'ijstent' genoemd, bestaat uitwanden van steigerwerk, afgedekt met dekzeilen, en een kapvan gebogen Vibro-spanten, waarover baddings, delen enplastic golfplaten zijn aangebracht.Door de toepassing van de plastic golfplaten worden in detent, wat verlichting betreft, als het ware buitencondities ge-schapen (foto 2), waardoor het werktempo niet wordt ver-'traagd. Dit in tegenstelling tot een overkapping van uitsluitenddekzeilen, waar het werk plaats moet vinden bij kunstverlich-ting.In de kap is een opening gelaten voor de aanvoer van de grotehoeveelheden wapening, die in de kluiswanden en -vloerenworden verwerkt. Door dit gat wordt veel warmte uit de dooreen viertal hete-luchtkoehels verwarmde ruimte weggezogen.Bij erge koude werd daarom eerst voldoende wapeningsstaalnaar binnen gebracht, waarna de opening afgesloten werd metdekzeilen.foto 1. overzicht bouwterrein De Nederlandsche BankOmdat er op dit gebied nog betrekkelijk weinig ervaringenzijn opgedaan, althans in ons land, hebben de aannemers inde regel eigen oplossingen gezocht die als het ware 'uitnodi-gen' tot een vergelijking.In onderstaand artikel volgt een globale bespreking van de er-varingen die op een aantal werken en op een beton mortel-bedrijf zijn opgedaan. Bij de opzet is gestreefd naar een zekerespreiding in de keuze van de bouwwerken.De bouw van een dergelijke overkapping heeft naast de be-scherming. tegen vorst, het voordeel dat zowellichtverlet alsregenverlet kan worden voorkomen. De tent die zeer goed vol-doet, heeft echter als nadeel, dat het werk op de omliggendevloeren stagneert, zolang de tent is opgesteld (dat is tot beginmaart).Het transport van de betonspecie naar het stort vindt plaatsmet een betonpomp. Aangezien op het werk de mogelijkheidom verwarmde betonspecie te maken niet aanwezig is, werdde specie geleverd door een betonmortelbedrijf. De verwarm-de betonspecie kwam op het werk aan met een temperatuur vanca. 18 oe. Tijdens het vervoer naar het werk (rijtijd ca. 30 min.),trad een temperatuurverlies op van rond 2 oe. De aangevoerdespecie werd in een niet-ge?soleerde silo gestort en van daaruitin de pomp gebracht. De afkoeling tijdens het pompen van despecie was aanzienlijk, namelijk ca. 7 0(, hetgeen grote beper-kingen oplegt aan het gebruik van een betonpomp bij vorst.In dit geval was deze afkoeling geen bezwaar, omdat door degrote afmetingen van de constructie voldoende warmte in hetverhardende beton werd ontwikkeld.Een probleem bij het pompen was het zo nu en dan verstoptraken van de leidingen ten gevolge van kluiten in de beton-specie. Deze kluiten ontstonden doordat de truck-mixers nietkonden worden schoongespoten, waardoor klonten oude spe-cie in de mixer achterbleven. Ter voorkoming van deze ver-stoppingen heeft men op de silo een draadnet met 5 cm maas-opening gelegd. Door de loshoogte van de mixer boven desilo te vergroten, sloegen de kluiten specie in de regel uitzichzelf stuk.Het zou echter aanbeveling verdienen dit 'kluitenprobleem'reeds op het betonmortelbedrijf op te lossen, mede omdatdoor de grote valhoogte en het 'zeven' van de specie de kansop ontmenging wordt vergroot.foto: fr. Rotgansfoto 2. interieur 'ijstent' met dagverlichtingfoto: K. Th. HoornWoningbouw, DelftIn het uitbreidingsplan Voorhof [l-Oost te Delft wordt door deN.V. Vlissingse Aannemingsmaatschappij (Vl.A.M.) een aantalhoogbouwflats gebouwd, die in totaal 984 woningen omvatten.Het project bevat 4 blokken von 16 woonlagen op 2 onderhuizenen3 blokken van 9 woonlagen op 1 onderhuisleeg. De flats zijnontworpen door het Architectenbureau Tol, No 0 r dh 0 e k& 0 e R u i ter en staan onder directie van het Waterbouw-kundig Bureau 0 e RIJ i ter & Va n der G r a a f.Omdat het gehele werk meerdere jaren zal duren, werd dezewinter doorgewerkt om nuttige ervaringen voor de komendejaren op te doen. De flats worden gebouwd volgens een verdoorgevoerd werkschema, zodat grote stagnaties door wisse-lende weersomstandigheden ongewenst zijn.Bij het intreden van de vorst werd gewerkt aan de eerste ver-dieping van het eerste flatgebouw. De betonspecie, geleverddoor een betonmortelbedrijf, had op het werk een tempera-tuur van ca. 16?C door het gebruik van verwarmd aanmaak-water en ijsvrije toeslagmaterialen. Aan de specie werd ca.1,50J0calciumchloride en voorts een luchtbelvormer toegevoegd.De specie werd direct vanuit de mixer in de kubel gelost of,indien dit niet mogelijk was, ineen verwarmde silo. De stalenwandbekisting op het werk is ge?sOleerd met 'polycel' schuim-plastic; de bovenkant van de gestorte wanden werd afgedektmet dekzeilen. De vloeren werden afgedekt met 'polycel' inplastic zakken, waarover een netwerk van touw gespannenwerd om het opwaaien van de afdekking te voorkomen. Deonder het stort liggende verdieping werd met zeilen 'dicht-gehangen' en door middel van hete lucht verwarmd tot een tem-peratuur van ? 15 oe.Voor het verkrijgen van zoveel mogelijk gegevens over desterkte-ontwikkeling van beton bij verharding bij lage tempera-turen, worden op het werk voortdurend metingen verricht.Regelmatig wordt de temperatuur in het beton gemeten endoor middel van proefkubussen en na het ontkisten met behulpvan een Schmidthamer wordt de sterkte-ontwikkeling van hetbeton nagegaan. De kubussen verharden onder dezelfde om-standigheden als de betreffende constructie. Omdat het onder-zoek nog in volle gang is, waren de verkregen resultaten nietvoor publikatie beschikbaar.De tot dusver opgedane ervaringen waren zeer gunstig, be-houdens een enkel onbelangrijk bevriezingsgeval van beton,veroorzaakt door het opwaaien van de afdekking.Uitbreiding Bouwcentrum, RotterdamDoor de stichtingen die verenigd zijn in de Stichting Bouw-centrum is opgericht de N.V. Bouw Internationaal Centrum. Deuitbreiding is bedoeld als kcntoorqebouw voor deze nieuweN.V. Dit kantoor, dat gebouwd wordt door de N.V. Aann.-Mij. J. P. van Eesteren en ontworpen is door het Architecten-bureau Bok s, E ij kei e n b oom en M i d del hoe k,wordt zes verdiepingen hoog en zal door een volgende uit-breidingsfase met het bestaande Bouwcentrumcomplex wordenverbonden.Bij dit project heeft men weliswaar veel voorzieningen voor'winterbouw' getroffen, maar deze behoefden bijna niet toe-gepast te worden: de vloeren zijn steeds in perioden van dooiCement XVI (1964) Nr. 2gestort; alleen enige wanden en kolommen zijn bij vorst uit-gevoerd.De kolommen werden tegen bevriezing beschermd door steen-woldekens aan de stalen bekisting te bevestigen en over hetgeheel dekzeilen te hangen. Tevens werd bij vorst verwarmdebetonspecie gestort, die op het werk zelf gemaakt werd. Hier-toe was een waterreservoir van 700 liter, ge?soleerd met hout,opgesteld. Het in het reservoir aanwezige water werd doorstoom, afkomstig van een heikar, in ongeveer 7 tot 10 minuten,verhit tot 80?C ? 90 oe. Hoewel op deze wijze geen grote vloe-ren zijn gestort, is men Van mening dat deze verwarmingscapa-citeit ook voor dat doel voldoende zou zijn geweest. Door detank voortdurend bij te vullen kan namelijk een vrij grote stort-snelheid bereikt worden.De toeslagmaterialen werden afgedekt met zeilen, wa?ronderworme lucht werd geblazen. Dewapening werd v??r het stortenmet warme lucht verwarmd en daardoor ijsvrij gemaakt. Ophet werk staat een verwarmde vlechtloods waar in de donkereochtenduren, bij regenen bij vorst, de wapening geprefabri-ceerd wordt.Bij het storten van vloeren tijdens vorst was voorzien in eenisolatie van rietmatten, waarover dekzeilen. De werkwijze zoudan als volgt zijn: bekistingsschotjes tegen inzakken plaatselijkop het beton, hierop baddings en daarop de rietmatten enz.Zoals reeds opgemerkt, heeft men deze isolotie niet behoeventoe te passen.Op dit werk is deze winter doorgewerkt om v??r de volgendewinter glasdicht te kunnen zijn.In totaal is men vier dagen met vorstverlet geweest bij weer-fase 4 en een laag sneeuw van enkele centimeters. De voor-sprong van twee weken op het werkschema is praktisch gehand-hoofd, zodat slechts van een gering produktieverlies sprake is.Van Brienenoordbrug en .aansluitende kunstwerken, nabijRotterdamIn de 'ruit' van rijkswegen die door de Rijkswaterstaat in samen-werking met de Gemeente Rotterdam om Rotterdam aangelegdwordt, nemen de brug over de Nieuwe Maas bij Van Brienen-oord en de daarop aansluitende kunstwerken ongeveer deplaats in van het zuid-oostelijke hoekpunt. De Van Brienenoord-brug, die gebouwd wordt door de combinatie van de N.V. Ned.Aann.-Mij v/h Fa. H. F. Boersma (NEDAM) en de H.B.M. Neder-land N.V., is gelegen in rijksweg 16 die het verkeer vanuitDordrecht langs Rotterdam, via rijksweg 3, naar Amsterdam zalvoeren.In de aftakking Dordrecht-Rotterdam is een viaduct in aan-bouw over rijksweg 16. Dit viaduct, een zgn. 'eenpoter', dat ge-bouwd wordt door het Aannemersbedrijf ir. A. F. U. KrikkeN.V., bestaat uit een 165 m lange, dubbele kokerligger die on-dersteund wordt door een drietal ronde kolommen. De over-spanningen zijn resp. 37,50 m: 2 X 45 m en 37,50 m. Deze groteoverspanningen zijn noodzakelijk, omdat rijksweg 16 de af-takking onder een vrij scherpe hoek (25?) kruist.(In een volgend nummer van 'Cement' zal nader op dit viaductworden ingegaan).In het kader van de 'Verletbestrijdingsregeling 1963' zijn aanwaterbouwkundige werken geen doorwerktoeslagen verleend,aangezien de gehele regeling rechtstreeks betrekking heeft opde woningbouw en overige bouwwerken. De subsidies zijn der-foto 3. tentconstructie om het viaduct over riiksweg 76foto: R.W.S.105fig.4. doorsnede kokerligger en tentconstructiefig. 5. temperatuurverloop in de meetpunten aangegeven infig. 4halve gekomen van het Ministerie van Volkshuisvesting enBouwnijverheid. Misschien kunnen in de komende jaren doorinschakeling van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat ookdeze categorie werken onder de verletbestrijdingsregeling val-len.Het is desondanks toch aantrekkelijk om na te gaan welke er-varingen zijn opgedaan bij het doorwerken tijdens lage tem-peraturen.Bij de Van Brienenoordbrug past men een nauw gesloten cyclusvan werkzaamheden toe: vervaardigen van de liggers enkolommoten. montage van deze elementen en het storten vande rijvloer. De vervaardiging van de geprefabriceerde elemen-ten ondervindt de minste last van de weersomstandigheden.Om het toeslagmateriaal vorstvrij te houden heeft men eenKantoorgebouw N.V. Levensverzekeringsmaatsc:happij 'Vita',?s?GravenhageHet toekomstige hoofdkantoor van de Nederlandse vestigingvan deze Zwitserse maatschappij is ontworpen door hetgedeelte van de opslag afgedekt met dekzeilen. Tussen hetmateriaal en deze zeilen is een ruimte van ongeveer 50 cmgelaten, waartussen hete lucht wordt geblazen. Het aanmaak-water wordt verwarmd tot ongeveer 45?C. De betonspecie dieop het werkterrein vervaardigd wordt, komt met een tempe-ratuur van ongeveer 11 oe in de stalen bekisting. Men heeft deproduktie van de liggers, normaal ??n per 2 dagen, tot de helftterug moeten brengen, omdat het injecteren van de voorspan-kabels bij lage temperaturen in een tent moet plaatsvinden,die gedurende twee dagen op 25 oe wordt gehouden. Normaalwordt deze tent alleen gebruikt om een al te plotselinge af-koeling van de liggers na het stomen te voorkomen. De lig-ger blijft dan 1 dag in deze tent. Het is dus mogelijk om deprefabricage, zij het in verminderd tempo, voort te zetten, ech-ter alleen als ook de montage voortgang vindt. Het opslaanvan de liggers, gewicht ca. 150 ton, is namelijk niet mogelijk,zodat wanneer de montage door de weersomstandigheden ge-staakt moet worden, ook de fabricage van de liggers stil moetworden gelegd.Bij de rijvloer was het aanbrengen van voorzieningen vrijmoeilijk en in elk geval zeer kostbaar. Men heeft volstaan methet afdekken van de Vers gestorte betonspecie met dekzeilen,die op baddings zijn gelegd. De betonspecie werd door eenbetonmortelbedrijf geleverd met een temperatuur van 10 oe endirect vanuit de mixer in de 'kubel' gebracht en in het werkgestort. In de betonspecie was de hoeveelheid aanmaakwaterzo klein mogelijk gehouden. Gezien de vrij eenvoudige voor-zieningen werd pas tot storten overgegaan, nadat via de weer-kamer van het K.N:M.1. een indruk van de te verwachten weer-fase was verkregen. Blijkens de opgedane ervaring is hetmoeilijk en nogal duur om bij dergelijke werken zodanige voor-zieningen aan te brengen dat het doorwerken bij vorst moge-lijk is. Wel is het met eenvoudige middelen mogelijk om bijkwakkelw?er zo lang mogelijk door te gaan, maar bij lang-durige en strengere vorst is verlet niet te voorkomen.Het viaduct over rijksweg 16is vrijwel geheel omgeven dooreen tent (foto 3), omdat bij uitstel van het storten van dekokerligger een aanzienlijke en ongewenste achterstand op hetwerkschema zou ontstaan.De zijkanten van de tent worden gevormd door dekzeilen, be-vestigd op een eenvoudige draagconstructie (fig. 4). Zoals opfoto 3 duidelijk is te zien heeft men de gehele tent als hetware verdeeld in twee afzonderlijke gedeelten waartussen eenrijstraat voor de betonmixers is uitgespaard. De aldus ontstaneruimten onder de bekisting werden met behulp van hete-lucht-kachels verwarmd. Na het storten is het beton als volgt af-gedekt: eerst een laag plastiefolie op baddings, daaroverhaaks op de vorige weer een reeks baddings, waarop dek-zeilen. In een continu-stort zijn in drie dagen ca. 1400 m3betonspecie gestort, eveneens geleverd door een betonmortel-bedrijf. Na 7 dagen heeft men een druksterkte van 250 kgf/cm2bereikt. De gehele voorspanning werd na 14 dagen verhardingaangebracht, waarna de kanalen direct zijn ge?njecteerd. Ditinjecteren is mogelijk geworden door de aanwezigheid van deverwarmde tent. In fig. 5 is grafisch aangegeven het tempera-tuurverloop tussen het beton en de afdekking, in de koker en inde ruimten onder de bekisting.2\1\:i I,\-, / \\ I::,.butten, verkJarin..- buiten:1---2 onder zeil, in koker\ ,\ \\ I \ \161514131211109876543210-2-3-6cs, -7-10foto 6. afdekking bovenzijde van het viaductfolo: R.W.S.foto 7. tent op bouwterrein Levensverz. Mij. 'Vita'folo: Slokvis106 Cernent XVI (1964) Nr. 2foto 8. interieur van de kunstmatig verlichte tentfoto: Stokvisarchitectenbureau BI an k esp oor en De V r i e s en wordtgebouwd door de N.V. GEBAM. Het kantoor, dat zes verdie-pingen hoog zal worden, is gelegen aan de Bezuidenhoutse-weg, hoek Emmopork, te 's-Gravenhage.Op dit werk heeft men voorzieningen getroffen met het doelhet vorstverlet deze winter zoveel mogelijk te beperken en hetgebouw daardoor v??r de volgende winter onder de kap tekrijgen.Aangezien men nog aan de fundering bezig is, heeft men zon-der al te veel moeilijkheden een eenvoudige overkapping kun-nen maken. Deze kap bestaat uit een houten frame, waaroverdekkleden zijn aangebracht. Uit financi?le en praktische over-wegingen heeft men slechts de helft van de bouwput over-dekt (foto 7). Bij temperaturen onder het vriespunt wordt in dedoor oliekachels verwarmde tent gewerkt; bij warmer weerworden de werkzaamheden naar het onoverdekte gedeelte ver-plaatst. Bij aanhoudende vorst zou men de kap na verloop vantijd verplaatst hebben naar het onoverdekte gedeelte.Deze overkapping die wat primitief aandoet, heeft redelijk vol-daan, al verheelt men zich niet dat. het werken ineen doorkunstlicht verlichte ruimte (foto 8) de werkprestatie aanzien-lijk drukt. Als een zeer goede oplossing ziet men een gepre-fabriceerde, gemakkelijk te plaatsen 'tent' met polyester golf-platen afgedekt -standaardafmeting bijv. 25 X 15 m- die in-dien nodig gemakkelijk uitgebreid kan worden. Het systeem omv??r de winter slechts een gedeelte van het bouwwerk teoverkappen, is namelijk zeer goed bevallen.Een lichtdoorlatende kapafdekking die elders zeer goed vol-daan heeft, bestaat uit een laag plasticfolie, tussen 2 lagenkippegaas.De betonspecie wordt geleverd door een betonmortelbedrijf.Tijdens vriezend weer was de temperatuur van de verwarmdebetonspecie ongeveer 12 oe. De aangevoerde specie werd di-reet verwerkt. Na het storten werd het beton afgedekt met dek-zeilen. De bekisting werd v??r het storten met stoom vorstvrijgemaakt.Door de bescheiden afmetingen van het bouwterrein heeftmen geen vlechtloods kunnen bouwen, met het gevolg dat al-leen de vlechters enige dagen waren 'uitgevroren'.Mede door de (nog) zachte winter heeft men goed kunnendoorwerken, al ligt het werktempo beduidend lager dan ondernormale omstandigheden.Flatgebouwen BeverwijkIn opdracht van 'Pro Omnibus' wordt thans in Beverwijk eendrietol flatgebouwen, elk 8 woonlagen bevattend, gebouwddoor Smits' Bouwbedrijf te Beverwijk. De door de orchitec-ten Bie e k eren S p r ui t ontworpen flatgebouwen die ge-legen zijn aan de Laan der Nederlanden, hoek PIesmanweg,te Beverwijk, zullen na het gereedkomen van de bouw totaal216 woningen bevatten.Bij het intreden van de vorst was de ruwbouw van de eersteflat gereed, de zesde woonlaag van de tweede flat in op-bouwen van de derde flat de kelderverdieping in uitvoering.Hoewel bij de voorbereiding van de bouw geen rekeningwas gehouden met de consequenties die het doorwerken inde winter onvermijdelijk zou meebrengen, werd het werk, nahet bekendmaken van de 'Verletbestriidingsregeling 1963',aan-gemeld bij de Stichting Verletbestrijding Bouwnijverheid.Door het gebruik van verwarmde betonspecie van een beton-mortelbedrijf en het doelmatig afdekken en beschermen vanhet vers gestorte beton kon worden doorgewerkt tot weerfase4 en bij windstil weer zelfs tot weerfase 5. Het doorwerken inde vorstperiode was voor de aannemer aantrekkelijk, omdathet personeel dat vrijkwam door de iets teruggelopen produk-tie (een onvermijdelijk verschijnsel bij lage temperaturen), konworden ingezet bij de afbouw van de eerste flat.De 12 cm dikke vloer van de zevende verdieping werd ge-stort met betonspecie met 350 kg hoogovencement per m3 (zet-maat la cm). Het temperatuurverlies tussen het betonmortel-bedrijf en het werk bedroeg ca. 2 ?C, de temperatuur daaldevan 14?C tot 12 ?C, rijtijd ca. 30 minuten; tijdens het transportop het werk en het verdichten daalde de temperatuur nog eensca. 3 oe. De betontemperatuur in het werk was dus gemiddeld9 oe. Dit vrij geringe warmteverlies was te danken aan de trans-portsnelheid op het werk, een goed samenspel tussen beton-mortelbedrijf en aannemer en het goed isoleren van de siloop het werk met steenwoldekens. Het transport op het werkvindt plaats met kubels. Onmiddellijk na het afwerken van devloer werden steenwoldekens aangebracht.Door het 'dichthangen' van de (lager gelegen) zesde verdie-fig. 9. temperatuurverloop in aangegeven meetpunten12B-cement 19.5 m 320 24---I huisIA-cement....---II.3_nerm--- vloer)2 1,5m---- boven maaiveld)_3_ 1 cm In beton__ cm In eeten secm in beton c.m.v plastIc woldekens._ca.. 1m vanaf de kant betonwaarnemIng? station Ijmuiden2020121--I-243.353431302.2.272.252423222120ts1617iets14ta121110.67e54321o-1-2-3-4-.12 16tijd In urenwoensdag vrijdag 13-12-'63 zaterdag %andag15 -12-'63 maandag 16-12-'63ge.stortCement XVI (1964) Nr. 2 107ping met dekzeilen en het verwarmen van de ruimte met drieoliekachels kon het beton gedurende een aantal dogen op ruim10 oe worden gehouden (zie temperatuurgrafiek in fig. 9). Indeze grafiek zijn de tijdstippen, waarop de kachels zijn aan-gestoken, nml. woensdag om 14 uur, en zijn uitgemaakt, nml. opvrijdag 17 uur, duidelijk waarneembaar. Op donderdag werdende kachels rond 12 uur bijgevuld.De bekisting en de wapening waren zoveel mogelijkgepre-fabriceerd. Door het van te voren afdekken van de wopenings-netten werd ijsvorming op de staven voorkomen.Reeds bij een buitentemperatuur van 2 .-4 oe werd het betonafgedekt met isolatiemateriaal. Door voortdurende metingenwerd het temperatuurverloop in het beton gecontroleerd. Zo-dra de betontemperatuur lager dan 7 ?q 8 oe was, werd de ver-warming aangestoken. Het effect hiervan is duidelijk te zienop fig. 9. De 7-daagse druksterkte van kubussen die onder on-gunstiger omstandigheden verhardden dan de constructie be-droeg gemiddeld 154 De druksterkte van het beton, be-paald met de Schmidthamer 48 uur na het storten, bedroeg resp.140 voor het met cement klasse A gestorte gedeelte en150 kgf/cm2 voor het met cement klasse B gestorte deel.Hoewel het afdekken met 4 cm dikke steenwoldekens een vol-doende bescherming tegen afkoeling van het beton bood,leverde deze werkwijze een aantal bezwaren op. Doordat dedekens direct op het verse betonoppervlak werden aangebracht,plakten zij nogal eens aan het beton en bovendien werd doorde dekens veel vocht opgenomen. Daardoor konden zij maartwee tot drie maal worden gebruikt. Door het toepassen vanplastic zakken om de dekens had het opzuigen van vocht gro-tendeels voorkomen kunnen worden.Omdat de vloeren worden afgewerkt met dekvloeren was hetin dit geval minder bezwaarlijk dat de vloeren door het af-dekken met steenwoldekens een minder fraai uiterlijk kregen.Wanneer een vlak betonoppervlak ge?ist wordt, kan men der-gelijke beschadigingen voorkomen door regels of baddings ophet verse beton te leggen en hierover de isolatie aan te bren-gen. De afdrukken van deze regels of baddings zijn later een-voudig bij te werken. De isolatiewaarde wordt in een dergelijkgeval bovendien verhoogd door de luchtlaag tussen afdekkingen beton.Het betonstorten bij lage temperaturen is op dit werk succes-vol verlopen; slechts het metselen was voor de aannemer eenbron van zorgen.Houdt men echter reeds bij de voorbereiding van een werkrekening met het doorwerken in de winter dan kunnen ookdeze problemen ongetwijfeld worden voorkomen of opgelost.EenDe ervaring leert dat aannemers bij het storten van beton bijlage temperaturen voor een groot gedeelte zijn aangewezen opbetonmortelbedrijven. Het leveren van verwarmde betonspecievraagt namelijk zulke investeringen dat het aanbrengen van debenodigde voorzieningen bij de betonmolen op het bouwwerkmeestal niet lonend is. Bij een betonmortelbedrijf liggen dezaken echter anders, omdat immers de investeringen Overmeerdere jaren kunnen worden afgeschreven. Ten gevolge vande sterk gestegen produktiekosten, zal de meerprijs per m3beton echter aanzienlijk kunnen zijn.In Rotterdam bij voorbeeld hebben drie van de vijf centralesvan de 'Befaro' gedurende de afgelopen vorstperiode verwarm-de betonspecie geleverd. Uit een aantal hierna beschrevenervaringen die het betonmortelbedrijf gedurende deze periodeheeft opgedaan zijn enige interessante conclusies te trekken.In het algemeen gesproken bestaat in aannemerskringen wei-nig begrip voor de betontechnologische aspecten van hetwinterwerk, uitgezonderd dan die aannemers die het probleemdoeltreffend aangepakt hebben.Zo bleek de vraag naar betonspecie met een antivriesmiddelgroot te zijn. Veelal bestond de (onjuiste) mening dat het mo-gelijk is om beton te storten bij vorst met uitsluitend 'antivries'zonder dat aanvullende maatregelen worden genomen.Vooral in de wintermaanden kan een betonmortelbedrijf nogmeer dan anders een belangrijke, adviserende taak hebbenin de bouwwereld. De betontechnoloog van een betonmortel-bedrijf zal steeds deskundig moeten kunnen adviseren, zodatonder alle omstandigheden een juiste samenstelling van hetbeton wordt toegepast. Zo heeft de 'Befaro' bij aanvragen naar108beton met 'anti-vries' zich van de. plaatselijke omstandighedenop de hoogte gesteld en onder meer toepassing van verwarmdebetonspecie, ijsvrij maken van wapening en bekisting, afdekkenvan het stort en eventueel toepassing Van hulpstoffen geadvi-seerd.Over het algemeen zal de produktie op een betonmortel-bedrijf in de winter iets afnemen in vergelijking met de zomer-produktie. Een betonmortelbedrijf moet echter desondanks pro-beren om bij het naderen van de winter de voorraad zand engrind zo groot mogelijk te doen zijn, zodat bij het intreden vaneen lange vorstperiode zo lang mogelijk geproduceerd kanworden. De aanvoer van zand en grind wordt immers door hetuitvol.len ven de baggermolens en de scheepvoort bij long-durige vorst reeds spoedig stilgelegd. In dit verband is hetduidelijk, dat een grote cpslo?ruimte van belang is.Een ander probleem bij het vervaardigen van betonspecie ge-durende een vorstperiode is het ijsvrij houden of maken van hetzand en het grind. Indien een schip zond of grind voor de walligt, kon het toeslogmateriaal direct vanuit het schip in debunker worden gelost. Door 's avonds de luiken weer op hetruim te leggen kan het materiaal goed ijsvrij gehouden wor-den. Deze oplossing kost echter het nodige extra liggeld.Op de zand- en grindhopen bevindt zich dikwijls een min ofmeer dikke laag ijs, waardoor vrij grote ijsbrokken in de bun-kers kunnen komen. Bijde uitloop van de bunkers kunnen dezebrokken verstoppingen veroorzaken, waardoor de produktiewordt gestagneerd. Een goede oplossing blijkt de volgende:Door de grijper wordt boven in de zand- en grindhoop eengat gegroven. Het dieper gelegen ijsvrije materiaal wordt nuin de bunker gebracht. Inde uitloop van de bunker zijn tweestoombuizen aangebracht, die deze uitloop zodanig verwor-men dat verstopping door meegevoerde ijsbrokken wordt voor-komen. Des nachts wordt over het gat op de zand- en grind-hoop een tent geplaatst; een hete-luchtkenen zorgt gedurendede gehele nacht voor een temperatuur in de tent van 25 ? 30 oe.Als het gat in de hoop te diep wordt, zodat gevaar bestaatvoor het instorten van de zijkonten, dan wordt een nieuwgat gegraven.Bij gebruik van transportbanden voor het transport van zanden grind neer de bunkers, bleek het zand bij ca. ?eop deband vast te vriezen. Met een grijper kan bij dergelijke tem-peraturen wel worden gewerkt, maar bij ca. -10 oe zal hetzand of het grind in de grijper bevriezen tijdens het transporttussen opslag en bunker.Een grote zorg voor een betonmortelbedrijf is het vorstvrijhouden van de waterleidingen. Stagneert de produktie overdagdoor storingen in het bedrijf of door een geringe afname, danbestaat het gevaar dat het stilstaande water in de opgaandeleidingen bevriest.Door het gebruik van verwarmd aanmaakwater, ijsvrij toeslag-materiaai en nog warm, vers cement kan de specie met eentemperatuur van ca. 15 oe worden afgeleverd.De afkoeling van de specie tijdens het transport bleek geringte zijn. Bij het leeg terugrijden van de mixers ontstond echterijsvorming op de inlaat van de mixer en op de ketelwend. Diteuvel kon zonder ernstige gevolgen worden opgelost door demixer bij teru?komst op de centrale direct weer te laden metspecie of bij langer stilstaan op de centrale te spoelen metwarm water v??r het vullen met een volgende lading.Naast de genoemde problemen kunnen zich ook mechanisch-technische storingen voordoen bij de mixer. Zo kunnen deluchtventielen in het remsysteem van de auto's bij vorst weige-ren. De wagens starten slecht en bij strengere vorst bestaat dekans op het verstoppen van de brandstofleidingen door het stijfworden van de paraffine in de gasolie. Dit loctste kan wordenvoorkomen door de gasolie te vermengen met een kleine hoe-veelheid petroleum. Ook kwam enige malen ijsvorming voortussen de binnen- en de buitenkabel van de overbrengingtussen de cabine en het bedieningspaneel buitenaan de mixer.Het doorwerken in de winter biedt echter een goede gelegen-heid om voor al dergelijke problemen een oplossing te zoe-ken. De ervaring leert, dat in het algemeen het betonmortel-bedrijf ook bij vorst nog z? bedrijfszeker kan werken, dat ervoldoende produktie kan worden gegarandeerd.So.Kr.Cement XVI (1964) Nr. 2