De Peperklip,woningbouwproject teRotterdamprof.ir.C.Weeber A. Toelichting op het ontwerpHoogstad Weeber Schulze Van Tilburg, ar-chitecten BNA, RotterdamDe architectuurDe opdracht van de gemeente Rotterdameen stedebouwkundig ontwerp te makenvoor ? 400 woningen op een braakliggendterrein langs de Binnenhaven in Hotterdam-Zuid werd onmiddellijk geconcretiseerd ineen ontwerp voor ??n woningbouwblok,waarvan de hoofdvorm naar later bleek, as-sociaties opriep met een paperclip of veilig-heidsspeld. Tegelijkertijd werd aan de over-kant van het water een plan ontwikkeld voorhet Eroscentrum, en de strijd ging om devraag water zou komen, Peperklip ofEroscentrum.Het werd de Peperklip, een woningbouw-complex van 549 woningwetwoningen, ge-groepeerd om ??n gemeenschappelijke tuindie de afmetingen heeft van een buurtpark.Drie hoge, trommelvormige koppen metmaisonnettes, onderling verbonden door??n rechte en ??n gebogen lijn van portiek-fiats. Acht onderdoorgangen geven toe-gang tot het binnenterrein (fig. 1-2).De in handelsklel,tren betegelde, industrieelvervaardigde betorinen gevels dragen bijaan het beeld. Van de toegepaste dubbelhardgebakken tegeltjes van 10 bij 10 cm zijner bijna een miljoen verwerkt. Het dam-bordpatroon waarin de kleuren wit, grijs,zwart, rood, geel en blauw zijn gerangschiktstaat volkomen los van de schikking derwoningen.In april 1981 is met de bouw gestart. Eenbouw die nog het meeste Hjkt op die uit dejaren v??r de Nieuwe Truttigheid. Hopelijkeen stap naar nieuwe bouwindustrialiseringCement XXXIV (1982) nr. 7en op cultureel niveau een breuk met hethuidige populisme.De constructieVoor Nederland betekent de gevelconstruc-tie als sandwich-element een poging omvoor het eerstsindsvelejaren weer gebruik temaken van zichtbare betonprefabricages inde sociale woningbouw. Hoewel in de pro-duktietechnische zin vergelijkbaar met de4071Vogelvluchtperspectieftechniek uit de 60er jaren, kwalitatief enesthetisch echter is hier sprake van eenhoogwaardiger produkt.Zowel de warmte-isolatie als de geluidsiso-latie-eigenschappen liggen op een hogerniveau. De esthetische kwaliteit wordt be-reikt door in de fabriek op het beton-oppervlak tegels in te trillen. De geveIele-menten worden inclusief de aluminium ra-men met glas kant en klaar op het werk gele-verd en onmiddelijk vanuit de vrachtwagengemonteerd aan het betonskelet.Hiermee wordt naast een ongekend hogekwaliteitsbeheersing, een aanzienlijke ver-korting van de bouwtijd bereikt.Een extra aspect vormt het op grote schaaltoepassen van gebogen bouwvormen en ge-velvlakken. Het zal duidelijk zijn dat dezegebogen vormen in combinatie met deprefab-gevelelementen bijzonder hoge ei-sen stelt aan het gietbouwcasco, met nameop het punt van de maatvoering.2Situatie3Gevelfragment Rosestraat en doorsneden4Aanzicht hoogbouwfoto: P.A.C.Rook, Vlaardingen5-6De buitengevels zijn in verschillendekleuren betegeld; aan de binnenzijde vanhet bouwblok alleen zwart, grijs en witCement XXXIV (1982) nr. 7 4087Enkele karkateristieke plattegrondenTYPE (tfOO~. -,----;-TYPE GSLAAPLAAGTYPE Eing.J.L.Conijn B. Constructieve asp.ectenConstructie-afdeling Van der Vorm Wo-ningbouw BV, PapendrechtIoOONKAMER1.00GIAInleidingHet woningbouwcomplex 'de Peperklip'met totaal 549 woningen bestaat uit driehalfronde gebouwen, waarvan twee met ne-gen en ??n met zeven bouwlagen. Daartus-senIiggen de laagbouwblokken met vierbouwlagen. De lengte aan de Rosestraat ge-meten tussen de buitengevels van de half-ronde gebouwen bedraagt 385 m.De gevels zijn opgebouwd uit prefab-betonelementen, bestaande uiteen binnen-en buitenspouwblad, waartussen isolatie-materiaal is aangebracht.De draagconstructieHet betonskelet bestaat uit in het werk ge-storte wanden en vloeren. Alleen voor debegane-grondvloer is gebruik gemaakt vanprefab-vloerelementen.De grootste overspanning bij de laagbouw-blokken is 6,00 m met een vloerdikte van0,20 m en een wanddikte van 0,21 m. Bij dehogere, half-cirkelvormige blokken varieertde vloeroverspanning van 5,00 tot 7,50 mmet een vloerdikte van 0,22 m en een Wand-dikte van 0,23 m. Alle eindwanden hebbeneen dikte van 0,16 m.Het gebouw is gefundeerd op prefab-Cement XXXIV (1982) nr. 7betonpalen met een lengte van 20 ? 25 m. Dedoorsnede van de palen bedraagt i:tJ 380 enliJ 400 mm voor de laagbouw tot rjJ 450 mmvoor de hoogbouw met een maximaaldraagvermogen van circa 1200 kNoBij de laagbouw zijn de wanden tot aan deeerste verdiepingsvloer berekend alswand~ligger, met een kruisnet aan beide zijden van157 m2. Bij de hoogbouw zijn de wanden totaan de tweede verdieping als wandliggerberekend, met een kruisnet van 172 mm2.DilatatievoegenDe dilatatievoegen in de laagbouwblokkenbevinden zich op afstanden van 44,20 mh.o.h. (fig. 1-2). De voegen zijn niet doorge-zet in de fundering. Aan weerszijden van de20 mm brede voegen zijn wanden aange-bracht van 0,16 m dik.In het complex bevinden zich verschillendeonderdoorgangen, ter plaatse van de aan-sluitingen tussen hoog- en laagbouw enmiddenin de lange laagbouwdelen. De fun-deringsbalken in de langsrichting van hetgebouw zijn steeds gedilateerd ter plaatsevan de onderdoorgangen.Bij de laagbouw bedraagt de grootste onon-409derbroken lengte van de fundering 120 m;bij de hoogbouw is dit 130 m.Bij de hoogbouw wordt de dilatatie even-eens gevormd door een dubbele wand van0,16 m met een tussenruimte van 20 mmo Degrootste afstand tussen de dilatatievoegenbedraagt circa 53 m, gemeten in de aslijnvan het ronde gebouw. De afstand gemetenlangs de buitengevel is 20% groter.In de dakvloer zijn op afstanden van circa 20m dilataties aangebracht (fig. 3). In de dak-vloer van de trappehuiswanden bevinden devoegen zich ter plaatse van de trappehuis-wanden.StabiliteitIn de half-cirkelvormige hoogbouwblokkenmet 7 en 9 bouwlagen bevinden de (stijve)liftschachten zich ter plaatse van de kopge-vels. Bij de twee blokken met 9 bouwlagen isde grootste afstand van de liftschacht totaan de dilatatievoeg 46 m. Voor het blokmet7 bouwlagen ligt dit anders. De afstand tus-sen de liften gemeten in de aslijn van hetgebouw bedraagt meer dan 100 m. Daaromzijn tussen deze liften twee dilataties aange-bracht, zodat in het middelste gedeelte metrdakdilatatie3Extra dilatatievoeg in dakvloerTot slot een woord van dank aan al diege-nen, die zich in het bouwteam verdienstelijkgemaakt hebben. Dit project heeft alleenkunnen slagen dankzij de grondigevoorbereiding.4Aansluiting hoog- en laagbouw metonderdoorgangDe elementen zijn berekend op het eigengewicht (als vierendeel ligger) en op eenhorizontale druk van 5 kN/m2 als explosie-belasting, waarbij weliswaar een parti?leveiligheidsfactor van 1is aangehouden. Metbehulp van rapport 39 van de StichtingBouwresearch 'Constructieve maatregelentegen aardgasexplosies in hoge woonge-bouwen' is ??n en ander bepaald.Het zal een ieder duidelijk zijn, dat dit prijs-technische consequenties heeft gehad.De in rekening gebrachte druk is relatieflaag te noemen, gezien de drukken die hetrapport hanteert. Degene die denkt dat deruiten snel zullen bezwijken, raad ik aan hetgenoemde rapport te lezen. Zeker bij hettoepassen van een dubbele beglazing en re-latief kleine ramen kan de explosiedruk ge-makkelijk oplopen tot meer dan 12 kN/m2.De maximale druk in een gesloten ruimtekan zelfs oplopen tot 700 kN/m2.GevelelementenDe gevelelementen bestaan uiteen bin-nenspouwblad van 170 mm dik en een bui-tenspouwblad van 80 mm dikte. Daartussenis50 mm polystyreenschuim aangebracht.De gevelelementen worden op de hoekpun-ten verticaal ondersteund door de verdie-pingsvloeren; op begane-grondniveau wor-den ze gedragen door de funderingsbalken.Aan de bovenzijde zijn de elementen veran-kerd aan in de vloer ingestorte draadeindenM 16 (zie detailtekeningen in de bijdrage vaning.H.M.Feenstra).Daar waar de momenten ten gevolge van dehorizontale en verticale belasting en 2e-orde momenten negatief zijn, hetgeen duseen drukspanning oplevert aan de onderzij-de van de vloer,is er gerekend met een on-gescheurde doorsnede. Bij alle vloeren vande laagbouw is dit bijvoorbeeld het geval.Het moment ter hoogte van de funderingwordt bij de hoogbouw opgenomen doordrie langsbalken en de zeven betonpalenonder de bouwmuur. De doorsnede van de-ze palen is 450 x 450 mmo De stijfheden vande balken en palen verhouden zich zodanigdat 40% van het totale moment opgenomenwordt door de palen. Dit heeft niet geleid toteen duurdere paal.Ook bij de laagbouw is het moment ten ge-volge van horizontale belasting en 2e-ordemomenten ter hoogte van de fundering op-genomen door de gevelbalken en debetonpalen.c. Raamwerk van betonnen vloeren enwandenUiteindelijk is er gekozen voor de raam-werkmethode, waarbij de momenten, dieoptreden ten gevolge van horizontalebelas-ting en de 2e-orde momenten, door deknooppunten van wanden en vloeren wor-den opgenomen. Dit heeft geresulteerd in'ongewapende' wanden en extra wapeningin de vloeren ter plaatse van de steunpun-ten. Deze methode is gehanteerd voor zowelde hoogbouw als de laagbouw.b. Liftschacht met aangepaste funderingals stijve kernBij zes van de zeven blokdelen met zeven ennegen bouwlagen is een Iifschacht aanwe-zig. Zoals onder dilataties is vermeld, is ??ndeel ontstaan zonder Iifschacht. De gemid-delde afstand tussen hart liftschachten dila-tatievoeg is ruim 40 m, met een maximalelengte van ruim 46 m, zodat de fictieve leng-ten in destabiliteitsberekening respectieve-lijk 80 en 92 m bedragen.3 maanden op een andere wijze verzorgddienen te worden.Inoverleg met het bedrijfsbureau is een sta-len hulpconstructie ontworpen, bestaandeuit diagonalen in het raamwerk van wandenen vloeren. Aangezien de elementen, te be-ginnen op de begane grond, laagsgewijsworden aangebracht, was het vrijwel onmo-gelijkom na het aanbrengen van deelemen-ten (met beglazing), de stalen hulpconstruc-tie te verwijderen.Kostenvergelijkingen hebben er mede toegeleid, dat de stabiliteit niet gezocht is in hetbenutten van de gevelelementen. Het is wel-licht goed te vermelden, dat de geveIele-menten en de bevestigingen aan de vloerenberekend zijn op horizontaalkracht ten ge-volge van explosiedruk. De extra wapeningin de elementen, vanwege de stabiliteits-functie en de zwaardere verbindingen waarkrachten in twee richtingen op zouden wer-ken, zouden de prijs van de elementen inbelangrijke mate verhogen. Nog afgezienvan het feit, dat de uitvoering belast zouworden met kleinere maattoleranties, watook weer financi?le consequenties zouhebben.7144ROS E 5 TR A A T385 _ inG1 2~FWERK .. PEPERKLIP" TE ROTTERDAMA. B~C. 0 9 woonlagenE.F,G 71 t/m 14 46,00 2,70 ~oo 6,00 2,70 6,00 ~oo 2,70 6~0-t- .._._-~-~~~--_.--I-2Langsdoorsnede laagbouwVoor het verzorgen van de stabiliteit in delangsrichting van de hoogbouw kwamen inde eerste instantie in aanmerking:a. de prefab-gevelelementen;b. de liftschachten, met weliswaar een aan-gepaste fundering (behalve bij het middel-ste gedeelte van het blok met 7 bouwlagen,waar geen Iifschacht aanwezig is);c. raamwerk van wanden en vloerena. De betonnen gevelelementenDe bouwwijze is zodanig gekozen, dat degevelelementen inclusief de beglazing aan-gebracht worden na het moment dat de dak-vloer van het betonskelet ontkist is. De sta-biliteit zou dus v??r dat moment gedurendeeen lengte van circa 40 m geen verstijvingaanwezig is.In de laagbouwblokken (4 bouwlagen) ont-breken stijve schijven in de langsrichting.1Opdeling van het pra?ect in 21 blokken doormiddel van dilatatiesCement XXXIV (1982) nr. 7 410foto's bij deze artikelenserie: waar nietanders is vermeld Cement/Bob de Ruitering.R.M.FeenstraSchokbeton BV, Zwijndrechtc.. Vervaardiging van de sandwich-elementenOpbouwDe elementen zijn samengesteld uit een bui-tenschil dik 80 mm, isolatiemateriaal metdampremmende laag dik 50 mm en een bin-nenschil dik 170 mm, waardoor de ele-mentdikte totaal 300 mrn is. De betonkwali-teit is B 45. In de buitenschil zijn dubbelhardgebakken tegels 100 x 100 mm in verschil-lendekleuren opgenomen.De verbinding tussen binnen- en buitenschilwordt tot stand gebracht door middel vanroestvrij stalen plaatjes met een dikte van1,5 mm, die zowel in binnen- als buitenschilzijn verankerd. Om beweging ten gevolgevan temperatuursverschillen tussenbinnen- enbuitenschil mogelijk te maken,moeten dezeplaatjes niet alleen het gewichtvan de buitenschil kunnen dragen, maar ookkunnen buigen.1De tegels worden door middel van vacuumaan de rubbermalbodem vastgezogen. Deroestvrije verbindingsplaatjes zijn aan dewapening van de buitenschil verankerd2Aanbrengen van de isolatieplatenfoto's: Schokbeton, ZwijndrechtCement XXXIV (1982) nr. 7De juiste plaats van de plaatjes geschiedtlangs de lijnen van een cirkel met als mid-delpunt het zwaartepunt van de buitenschil;dit zwaartepunt moet zoveel mogelijk cor-responderen met het krimpcentrum. Eenonnauwkeurige plaatsing tijdens de fabrica-ge kan als gevolg hebben dat er ontoelaat-bare krachten in de plaatjes zullen optre-den.Door de grote afmetingen van de elementenen de vrij forse afmetingen van de raamope-ningen is het, ter voorkoming van scheuren,noodzakelijk gebleken om de voorschil in 2delen te maken. Deze twee delen kunnenonafhankelijk van elkaar bewegen.ProduktieBij het produceren van de elementen wor-den eerst de dubbelhard gebakken tegels inde mal geplaatst en door middel van vacuum411aan de malbodem vastgezogen. De maIbo-dem is van een rubberachtig materiaal ver-vaardig is en voorzien vacuumbuizen.Door deze vacuummethode kunnen de te-gels tijden het trillen van de betonspecieniet verschuiven en wordt voorkomen dat ercementwater tussen mal en tegels dringt.Na het plaatsen van de tegels worden degepuntlaste wapeningsnetten voor de bui-tenschil geplaatst. Tevoren zijn de roestvrijstalen plaatjes aan deze netten bevestigd(foto 1).Direct na het betoneren van de buitenschilworden de polystyreen isolatieplaten, dievoorzien zijn van een dampremmende laag,aangebracht. De naden van deze platenworden met een speciale tape afgeplaktwaardoor de dampremmende laag nietwordt onderbroken (foto 2).3Wapeningsnet van de binnenschiI,verbonden met de verbindingsplaatjes4Met een vacuum kantelapparaat worden deelementen uit de mal gelichtfoto's: Schokbeton, Zwijndrecht5a-cHori~ontaledoorsneden ter plaatse van:a. bouwmuurb. dilatatiewandc. scheiding buitenschil+- ... --..lQS-1?1? -I~l- tp.v. bouwmuren endeurstijlen krimpvrijondersabelen6a-bVerticale doorsneden ter plaatse van:a. dakrandb. begane-grondvloerCement XXXIV (1982) nr. 7Hierna wordt de wapening van de binnen-schil aangebracht en worden de verbin-dingsplaatjes daaraan verankerd (foto 3). Nahet betoneren, trillen en afwerken van debinnenschil is het element gereed. De vol-gende morgen wordt het element met eenvacuumhefapparaat uit de mal gelicht en inverticale stand gebracht (foto 4).Tenslotte worden de elementen in een apar-te produktiehal schoongemaakt, waar no-dig bijgewerkt en kunnen de tevoren be-glaasde aluminium ramen in de elementenworden gemonteerd.VariatieDoor de toepassing van 6 verschillende te-gelkleuren en het in gelijke elementen voor-komen van verschillende kozijntypen is eengroot aantal variaties binnen dezelfdehoofdvorm ontstaan. Bovendien zijn linksen rechts van de dilatatievoegen aparte aan-sluitingen nodig.Het resultaat was dan ook dat binnen 11hoofdvormen 270 merken ontstonden opeen totaal van 1320 elementen. De serie-grootte per merk was dus slechts 4,9 maarper hoofdvorm 120 stuks.Het zal duidelijk zijn dat deze omstandig-heid een strakke organisatie en een stiptecontrole noodzakelijk maakt, teneinde elkelement op tijd gereed enop de juiste plaatsin de gevel te krijgen.Detaillering (fig. 5-8).Het belangrijkste kenmerk hierbij is wel, datgekozen is voor plaatsing van de binnen-schil op de vloeren en tussen de wandenterwijl de buitenschil metde isolatie voor dewanden en vloeren langs loopt.Hierdoor is bereikt dat het geluid van wo-ning naar woning een grote omweg moetmaken. Bovendien zijn de naden tussenvloeren of wanden en het element met ge-luidsabsorberend materiaal volgeschuimd.De geluidsoverdracht is hiermee, naar uit depraktijk blijkt, tot een minimum beperkt.412Voor het dichten van de voegen is gekozenvoor een Tremco Oynamic twee componen-tenkit die op een polyetheen rugvulling aan-gebracht wordt. In de horizontale een enke-le en in de verticale voegen een dubbelekitvoeg. Voor de bevestiging van de alumi-nium raam- en deurkozijnen is in de raam-openingen van de elementen tussen debinnen- en buitenschil een licht houten stel-kozijn opgenomen. De verschillende aan-sluitingen en verankeringen zijn aangege-ven in de figuren 5 tot en met 8.Ten aanzien van de toleranties en passingenkan nog worden opgemerkt dat deze indepraktijk te ruim bleken te zijn. De 30 mmbrede voegen tussen wand en element had-den, naar gebleken is, 15 ? 20 mm kunnenzijn.MontageBij het monteren van de elementen in hetwerk worden ze geplaatst op twee asbestce-ment plaatjes, die tevoren met specie op dejuiste hoogte op de vloer gesteld zijn.De hijsvoorzieningen zijn zodanig in het ele-ment geplaatst dat het niet zuiver verticaalhangt, maar iets schuin naar binnen. Hier-door komt het element automatisch met hetoplegvlak boven de stelplaatjes en vanaf deerbovenliggende vloer wordt het element inverticale stand getrokken.Mede dankzij de correcte maatvoering doorde hoofdaannemer is de montagesnelheidtot 16 elementen of 8 woningen per dag op-gevoerd (foto 9-11).ExplosiebelastingBij het maken van de statische berekenin-gen voor de elementen werden wij gecon-fronteerd met een extra eis van Bouw- enWoningtoezicht ten aanzien van een beveili-ging tegen gasontploffingen. De besprekin-gen over dit punt hebben geresulteert in eencompromisoplossing, waarbij op een drukvan 5 kN/m2 is gerekend, zijnde de drukwaarbij de gipsbinnenwanden zouden be-'yolschuimen7a-bVerticale doorsneden met details van:a. verankering bovenzijde elementb. verankering onderzijde elementzwijken resp. waarbij het glas eruit zouvliegen.In verband hiermee moest de wapening vande binnenschil worden verzwaard. Dit wasmogelijk omdat de binnenschil een forsedikte van 170 mm heeft. Deze dikte was ove-rigens om geluidsisolerende redenen zo ge-kozen. Verder was het nodig om de bevesti~gingen te verzwaren.De extra kosten hiervoor bedroegen, alleenvoor de elementen, /365,- per woning, ter-wijl ook de in de vloeren opgenomen beves-tigingsmiddelen verzwaard moesten wor~den wat per woning nog eens circa /150,-kostte. Per woning lijkt dat niet zo'n hoogbedrag maar in de sociale woningbouw teltelke gulden.Eerlijkheidshalve zou je ook een metsel-werkgevel op een dergelijke druk moetenberekenen en dan blijkt dat alle metselwerkminstens 44 cm dik moet worden. De kostenhiervan bedragen dan ineens een veelvoudvan de hierboven genoemde kosten bijbetonelementen.KostenBij een kostprijsvergelijking van deze ele-menten ten opzichte van een gemetseldespouwmuur met 5 cm isolatie zal metsel~werk goedkoper uit de bus komen. Daarstaan echter andere aspecten tegenover;ten eerste: de kwaliteit.KwaliteitsaspectenDe gevel is maatvast, onderhoudsvrij en ab-soluut waterdicht. Door de gekozen detail-lering is contactgeluid via de gevel uitgeslo-ten en is de geluidsoverdracht van woningnaar woning minimaal.Tijdens de fabricage wordt de isolatie con-troleerbaar aangebracht en is op elke plaatsaanwezig. Hetzelfde geldt voor de damp-remmende laag.Het andere aspect is: bouwsnelheid.Cement XXXIV (1982) nr. 7BouwsnelheidDe montage van de gevelelementen ver-loopt bij het Peperklipproject in een tempovan circa 8 woningen per dag. De woning isdan na een voorlopige afdichting door depolyetheen rugvulling waterdicht. Dit bete-kent dat een paar dagen na het ontkisten vande ruwbouw al met de afbouw begonnen4138Verticale doorsnede, aansluiting metbalkonplaat9Montage van de elementenkan worden en dat men niet meer gestoordwordt door weersomstandigheden.Bij toepassing van deze sandwich-elemen-ten in een gietbouwskelet, zoals bij hetonderhavige project, kan de bouwtijd metminstens 25% worden bekort ten opzichtevan de traditionele bouw. Door het wegval-len van remmende factoren wordt ook deorganisatie van de afbouw beter controleer?baar.De sandwich-elementen zijn ook toe te pas-sen in een geprefabriceerd woningcasco inwelk geval de weersomstandigheden nage-noeg geheel kunnen worden uitgeschakelden een bouwtijdbesparing van 40 ? 50% be-reikbaar wordt.Door meerekenen van bovengenoemde fac-toren kunnen besparingen bereikt wordenwaarmee, globaal genomen, de meerderekosten van de elementen betaald kunnenworden. De kwaliteitsverbetering is danmeegenomen.In dit verband is het spijtig te moeten con?stateren dat ex-minister Van Dam niet zozwaar tilde aan die kwaliteitsaspecten endaarmee de komende onderhoudsrekenin-gen aan onze kinderen presenteert.OntwikkelingenDoor het vervangen van de natuurlijke maarsaaie betonkleur door het gebruik van te-gels in verschillende en afwisselende kleu-ren is een nieuwe dimensie ontstaan. Archi-tect Weeber heeft hiermee een duidelijkedaad gesteld tegenover het vervelende ima-go van Jantje Beton.Verdient deze bouwmethode navolging?Dat hangt ondermeer af van het kosten-vraagstuk, want de prijs van een betonele-ment wordt mede bepaald door de serie-grootte, dat is hetaantal keren dat een malgebruikt kan worden. Bij de Peperklip met549 woningen is de seriegrootte voor demeeste elementen voldoende om de vrijkostbare vacuummallen op af te schrijven.Bouwopdrachten van een dergelijke om-vang zijn in ons land echter een zeldzaam-heid geworden. Dat zou betekenen dat detoepassing in kleinere projecten uit kosten-oogpunt onmogelijk zou worden.Om dit probleem op te lossen is door onseen studie gemaakt van deze maIproblema-tiek. Resultaat daarvan is een standaardmal,waarop elk element, mits het vlak is, ge-maakt kan worden. Hierbij is uitgegaan vanhet bekende 100/300 raster uit de modulaireco?rdinatie. De aansluitdetails zijn gestan-daardiseerd, maar de architect blijft, binnende modulaire maten, geheel vrij in de plaat?sing van ramen en deuren.10-11Bevestigen van de gevelelementen aanonder- en bovenzijdeBehalve voor vlakke elementen is dit princi-pe ook toepasbaar voor gebogen elementenzoals die bij de hoogbouwdelen van dit pro-jectis toegepast.Er zijn 2 standaarddikten, nl. 250 mm waar-bij de maximale isolatie 50 mm is en 300 mmwaarbinnen de isolatiedikte kan varierenvan 60 tot 100 mmoBij toepassing in de utiliteitsbouw ontstaathet voordeel dat de binnenschil van het ele-ment als dragende wand beschouwd kanworden.Het door ons gevoerde woningcasco-systeem wordt eveneens aangepast aan deprincipes van de modulaire co?rdinatiewaardoor een combinatie van sandwich-elementen met een geprefabriceerd wo-ningcasco mogelijk wordt.ing.M.KouwenVan der Vorm Woningbouw BV,Papendrechto. Uitvoering van een niet-alledaags projectBouwteamHet project 'de Peperklip' is in bouwteam-verband voorbereid. De keuze van een aan?nemer ten behoeve van hetbouwteam is be-paald aan de hand van een selectieprocedu-re. Vier bouwbedrijven, die voor de uitvoe-ring van dit project geschikt werden geacht,werden uitgenodigd uitvoerige bedrijfsge-gevens te verstrekken en een prijsaanbie?ding te doen voor een zogenaamd referen-tiedeel van het project. In 1980 werd Van derVorm Woningbouw BV, te Papendrecht, ge?selecteerd en in het bouwteam opgenomen.Het team was daarmee als volgt samenge-steld:- de opdrachtgeefster, het GemeentelijkeWoningbedrijf Rotterdam;- de dienst Volkshuisvesting Rotterdam;Cement XXXIV (1982) nr. 7- de architect, architectenbureau Hoog-stadt, Weeber, Schulze en Van Tilburg, teRotterdam, met als kostendeskundige Inge-nieursbureau DHV, te Amersfoort;- de aannemer, Van der Vorm WoningbouwBV, te Papendrecht;~ de constructeur, constructie-afdelingVan der Vorm Woningbouw BV.De in onze ogen belangrijkste fase nam toeneen aanvang: de planontwikkeling metdaaraan gekoppeld de prijsvorming. Metname voor de kostendeskundige was het indeze fase een belangrijke taak om, lopendede ontwikkeling, het budget te bewaken.De door de architect gewenste betegeldegevelelementen van beton zijn niet zonder414moeite in de plannen verwezenlijkt. In hetoverleg met de Provinciale Dienst Volks-huisvesting is in feite geanticipeerd op detoekomstige lage onderhoudskosten vandeze relatief dure geveloplossing, alvorensde plannen konden worden gefiatteerd vooroverheidssubsidie. In datzelfde overleg wer-den door de provincie tevens nog extramaatregelen ge?ist ten aanzien van de ge-luidsisolatie, vanwege de parallel aan delange gevel lopende spoorlijn. Zo zijn onderandere voor de ventilatieroosters suskastentoegepast.In april 1981 waren alle benodigdegoedkeu-ringen verkregen en kon de uitvoering star?ten. E?n jaar bouwteamarbeid dus. Zekergeen verloren tijd.1a-bHet gietbouwskelet is uitgevoerdmet wand-en tafelbekistingenNogmaals, voor ons de belangrijkste perio-de. Alle mogelijke problemen werden on-derkend, en dat waren erin dit plan vele. Metde installateurs, adviseurs en nutsbedrijvenwerd in die tijd het nodige overleg gevoerd.En met Schokbeton over de voor dit projectzeer bepalende prefab-gevelelementen.Voor de maatvoering werd een compleetdraaiboek opgesteld.Als resultaat van het werken in bouwteam-verband waren alle tekeningen van zowelarchitect als constructeur op tijd gereed;dat is voor ons v??r de start van de bouw.Veel tijd kregen we toen ook niet meer. Hetmoest snel gaan.De bouwHet project kan als volgt worden gekarakte-Cement XXXIV (1982) nr. 7riseerd: 549 woningwetwoningen in een on-onderbroken, gebogen bouwblok van 930mlengte, in hoogte varierend van 4, 7 en 9bouwlagen; het geheel gefundeerd op 941prefab-betonpalen en gebouwd in eenstadvernieuwingsgebied.Het skelet is opgetrokken in een gietbouw?systeem, met afzonderlijke bouwstromenvoor de hoog- en laagbouw. Er is een uitvoe-rige studie gemaakt om tot de keuze van eenoptimaal bekistingssysteem te komen. Hetproject bleek daarbij minder geschikt vooreen tunnelbekisting. Gekozen is voor toe-passing van afzonderlijke bekistingen voorwanden en vloeren, beide van hout (foto 1).Er is geen verwarming toegepast voor ver-sneldeverharding.415Een belangrijk voordeel van de toepassingvan afzonderlijke wand- en vloerbekistin-gen is het tijdstip van betonstorten. Dit kannamelijk al in het tweede deel van deochtend geschieden. Voor een ongestoordeaanvoer van betonspecie is datgunstig, om-dat de piek in vraag naar betonspecie altijd's middags ligt. Bij toepassing van een tun-nelbekisting zou pas in de middag betongestort kunnen worden, wat vaak uitmondtin overwerk, met de financiele consequen-ties daarvan.Voor de bediening van de bekistingen, hetbetonstorten en de montage van de geveIe-lementen zijn aan de binnenzijde van hetbouwblok twee railkranen opgesteld en aande buitenzijde ??n mobiele kraan. De kraan-capaciteit werd met name bepaald door dezeer forse gevelelementen, met een maxi-mum geWicht van 10 ton.De maatvoering van dit project met z'n velerondingen, gietbouwskelet en prefab-ge-vels, is vanzelfsprekend een bijzonder kriti-sche zaak. Daarom is voor de maatvoeringeen compleet draaiboek ontwikkeld.Gezocht is naar een eenvoudig en duidelijksysteem. Als belangrijkste instrument isvoor de theodoliet gekozen.Naast het uitzetten van het blok was demaatzekerheid van het gehele skelet zeerbelangrijk. Prefab-gevels vereisen een pre-cieze maatvoering. De vorm en lengte vanhetbouwblok, waarbij halfcirkelvormige de-len aansloten op rechte, dan wel op flauwgebogen delen, vereisten van alle betrokke-nen uiterste attentie.Door de landmeetkundige dienst zijn 3 vastepunten gegeven, de middelpunten van dehalfcirkelvormige delen. Deze middelpun-ten zijn de referentiepunten geworden, van2Vanwege de prefab-geveltoepassing is eropde bouwplaats weinig opslag, weinig afvalen zeer beperkt steigerwerkwaaru it het gehele bouwblok is uitgezet. Hetbouwblok is in 21 delen verdeeld. Elk deel isop een apart blad uitgewerkt en voorzienvan alle maten, hoeken en opstellingspun-ten van de theodoliet.OrganisatieHet ontwerp van dit woningbouwcomplexleent zich bijzonder goed voor een rationeleuitvoering in bouwstrornen. De hoog- enlaagbouw zijn in afzonderlijke bouwstro-men uitgevoerd (foto 3). De produktiesnel-heid in de gietbouw bedroeg 16 woningenper week. De montage van de geveielemen"ten gaat veel sneller, namelijk 25 tot 30 wo-ningen per week. De montage is daarom invier fasen uitgevoerd met tussenperiodesvan 2 tot 5 weken. De afbouw wordt in ??nbouwstroom verricht, met een snelheid van12 tot 16 woningen per week.Er wordt strak aan de planning gewerkt; de"ze is heilig! Ter illustratie: de eerste paalwerd geslagen 27 april 1981, de eerste wo-ning is opgeleverd 17 december 1981 en de549-ste en laatste woning zal worden opge-leverd in februari 1983.Deze strakke werkwijze betekende onderandere dat bijzondere eisen werden gesteldaan het materiaal voor de voegvulling tus-sen de gevelelementen. Ook bij ongunstigeweersomstandigheden zou het kitwerkmoeten worden voortgezet om de woningenzo snel mogelijk wind- en waterdicht te krij-gen. Tijdens de montage wordt in de hori-zontale voeg een secundaire afdichting ge-maakt meteencellenband. Direct na demontage wordt in de verticale voeg als se-cundaire afdichting een polyethyleen rug-vulling aangebracht en afgewerkt met eenkit. In een later stadium kunnen de primairevoegvullingen worden aangebracht (zie ookde detailtekeningen in de bijdrage vaning.R.M.Feenstra).De bouwplaats heeft door de prefab"toepassing een ongewone aanblik: g??nsteigers, weinig opslag, nauwelijks afval (fo-to 2). Er werken in totaal ongeveer 150 manCAO-personeel.Dankzij de zorgvuldige voorbereiding doorhet kritische bouwteam verloopt de uitvoe-ring volgens plan. Typerend voor de vlottesamenwerking zijn de zeer korte bouwver-gaderingen van ongeveer 1 uur, die maan-delijks worden gehouden.Alle 549 woningen worden binnen 2 jaar op-geleverd. De totale bouwkosten bedragencirca /60000000. Als de bouw gereed is,zal 30000 m3 beton zijn verwerkt. Ook decementindustrie kan met dit project tevre-den zijn.3Situatie medio maart 1982; de gescheidenbouwstromen voor de hoog- en laagbouwzijn herkenbaarfoto: Aerocamera - Bart HofmeesterCement XXXIV (1982) nr. 7 416