,,De oogleden opgeslagen"door ir H. G. J. Schelling, BNAarchitect N.V. Spoorwegopbouwfoto I. Claustra-wand in de Universiteit te Fribourg,architect Denis Honeggerfoto 2. Claustra-wand van driehoeken in de Universiteit vanFribourg, arch. D. HoneggerBij de viering van het eeuwfeest van de uitvinding vanhet gewapend beton, die eind 1949 in Parijs plaats vond,heeft Andr? Balency-B?arn gesproken over hetgewapend beton en het gebouw. Hij sprak met onder-scheiding over Perret: ,,qui r?v?lera par le bouchar-dage le grain de la mati?re et -comme il le dit lui-meme- ,, ,,ouvrira les paupi?res" " du mat?riau".1)Deze ene zin geeft duidelijk de kern aan van de gewij-zigde opvatting van betonarchitectuur, die streeft naareen betere oppervlakte-behandeling, waardoor hetwezen van het materiaal wordt ,,ontsluierd", en waar-door de stof in staat wordt gesteld ,,de oogleden op teslaan". U ziet dat Perret niet alleen een dichter is, diein de taal der constructies spreekt, maar die in despreektaal zich al even dichterlijk en beeldend weet uitte drukken.Bij het bouwen van de nieuwe stations te Enschede,Hengelo, Zutphen, Leiden en Arnhem is van het mate-riaal gewapend beton uitgegaan. Ik heb daarbij getrachtaan de denkbeelden van Perret een eigen, Nederlandseuitdrukking te geven.In het hier volgende artikel wil ik op enkele onderdelenvan die gebouwen nader ingaan.Het meest op de voorgrond tredende onderdeel van hetbetonnen gebouw is de ,,claustra", de betonnen bouw-steen bij uitnemendheid. Onder claustra versta ik eenbetonnen bouw-element, waarmee men in staat iswanden op te bouwen uit gestapelde onderdelen. Dezeonderdelen hebben in den regel een vierkante hoofd-vorm, die niet al te groot mag zijn om in het werk noggoed hanteerbaar te kunnen blijven. Een maat van 45tot 50 cm is daarvoor wel ongeveer de grens, al heb ikbij Perret ook wel claustra's van 60 cm vierkant gezien.De claustra is dus een vierkant betonnen raampje, datal of niet van een sponning wordt voorzien om de daar-mee op te bouwen wand zo nodig met glas te kunnendichten.Perret is daar, naar ik meen, geen voorstander van; hijmaakt liever achter de claustra-wand een met glas be-zet stalen raam, een constructie die men ook bijHonegger's Universiteit in Fribourg (Zwitserland)terug vindt.Het lijkt mij echter rationeler, de claustra als een kleinraam te beschouwen en hem rechtstreeks van glas tevoorzien.De vierkante vorm nu van de claustra laat zich zeergeschikt gebruiken voor het daarin aanbrengen van eenof andere geometrische vulling. Hiervoor komen ver-schillende vormen in aanmerking, zoals de cirkel, hetstaande of het overhoeks geplaatste kruis, de driehoek,de middenbalk, de diagonaal, het overhoeks geplaatstevierkant. Veel van deze vullingen laten zich herleiden1) 1849-1949. Cent ans de B?ton Arm?, Ed. Science et Industrie, 6 AvenuePierre 1er de Serbie, Paris XVIe, p. 115Cement 5 (1953) Nr 1--2 1foto 4. Open wand van vierkante claustra's tussen ter plaatsegestorte betonkolommen. In de bovenrij zijn vierkantenmet middenbalk toegepast. De pergola-balken zijn ge-prefaceerd. Station te Enschedetot letters (kapitalen), die in het vierkant zijn geplaatst,zodat men zou kunnen spreken van O-, T-, V-, Y- enZ-ciaustra's.In het station Enschede zijn behalve claustra's van vier-kante hoofdvorm ook driehoeken gebruikt. Hierbij zijn,om er rechthoekige openingen mee te kunnen opvullen,ook halve driehoeken nodig, en -- als de claustra's vaneenzijdige sponningen voorzien worden -- rechtse enlinkse. In Enschede werden bijna 3 500 claustra's toe-gepast, vierkanten, staande kruizen, cirkels, halve vier-kanten en T-claustra's. In Hengelo was het aantal ge-ringer (640) en werden 3 typen gebruikt: vierkant, (halfvierkant), V- en O-claustra's.Leiden heeft V-claustra's in de hal en krijgt nog Y-claustra's in de wanden van de toren.Arnhem krijgt Z- en Y-claustra's.Met bovengenoemde vormen zijn de mogelijkhedennog volstrekt niet uitgeput. Door combinatie van degenoemde geometrische motieven zijn natuurlijk zeerrijke ornamentale effecten te bereiken.Het is intussen uiterst boeiend een grote wand vanprecies gelijke claustra's fcte zien, zoals uit de bijgevoegdefoto's (I--3) van de Fribourgse Universiteit van archi-tect De n i s Honegger blijkt.De afbeelding van de wand van de kapel doet hier zeerduidelijk het sacrale karakter van de daarachter gelegenruimte vermoeden. Deze zware claustra's werden met4 foto 5. De kantige betonafwerking is duidelijk te zien. Bovenlichtmet claustra's driehoek-in-vierkant. Geschuurde wand-platen Station te Hengelo (O).V foto 6. Wand van trapopgang, waarbij bekisting van stalen golf-platen werd gebruikt. Station te Zutphen2 --emenl S (1955) Nr 1--73 cm dik gekleurd glas bezet, dat eerst werd gebroken,terwijl daarna de stukken weer met mortel werdensamengevoegd in een stalen rand, die in de claustra-sponning werd vastgezet. Een en ander is op de fotoduidelijk te zien.Voor de claustra-doorsneden werd door mij in het al-gemeen niet beneden de afmeting 10x4,5 cm gegaan.Er werd steeds een kalksponning in aangebracht om eengoed gevulde voeg te kunnen verkrijgen.Te Enschede en te Hengelo werden de claustra's gewa-pend met een transportwapening van 6 mm rond.Te Leiden en te Arnhem werd dit staafje weggelaten.Voor de toren te Leiden werden claustra's zonder glas-sponning, en van een maat van 12,5x5 cm, ontworpenmet 2 koperen wapeningsstaafjes, omdat deze claustra's,die hoog boven de begane grond worden aangebracht,geen enkel risico mogen geven.De claustra geeft de mogelijkheid, een wand te con-strueren, die een grote harmonie geeft met geslotenbetonnen wanden en die toch veel licht kan doorlaten.Dit bouwelement is m.i. wel het meest karakteristiekebouwmateriaal, dat de in beton construerende architectten dienste staat, zodat ik meen hierop uitvoerig temoeten ingaan. Het element is op te vatten als eenbouwsteen, die niet alleen als vulling van een openingmaar eveneens als versierend onderdeel in de architec-tuur kan dienen. Wanneer men zorgt dat het gebouwfoto 3. Claustra-wand in de kapel van de Universiteit te Fri-bourg architect Denis Honeggerfoto 7. Entree met wandvullingen van claustra's, bestaande uitvierkanten, halve vierkanten en vierkanten met cirkel-vulling. Glasbezetting Station te HengeloCement 5 (195J) Nr 1--2 3foto 8. Dambord-bekisting van tunnelplafondStation te Zutphensystematisch wordt opgezet, zodat met ??n afmetingvan de claustra's kan worden volstaan, dan zijn zij zekerniet kostbaarder dan stalen ramen.Men zou op het eerste gezicht denken, dat grotere ele-menten, eenheden van laten wij zeggen 2x2 m of meer,opgebouwd uit een aantal vierkanten van bijv. 50 cm,bij vervaardiging in de fabriek goedkoper zouden wor-den dan bouwelementen zoals de claustra is, van bijv.50x50 cm. Dit is echter in het geheel niet het geval; bijnadere bestudering blijkt, dat het juist de betrekkelijkkleine maat is, die het voordeel aanbrengt.Ten aanzien van de fabricage kan nog worden opge-merkt, dat hiervoor een tamelijk langdurige ervaringnodig is, zodat een betonwarenfabriek die er voor heteerst aan begint, zeker allerlei moeilijkheden zal hebbente overwinnen v??r zij van de werkwijze goed op dehoogte is. Het Is mij bij. verschillende werken gebleken,dat het opdoen van deze ervaring nogal eens leidde totzeer late aflevering. In het algemeen acht ik stalen mal-foto 9. Gevelwandplaten in twee tintenGevelfragment Station te Zutphenfoto II. Zuilen van slingerbeton. Wandbekleding met vlakke engeornamenteerde betontegels. Geprefabriceerde per-gola-balken Station te Enschede4 Cement5(1953)Nr1--2len voor de vervaardiging van claustra's wel een drin-gende eis. Voor het materiaal heb ik aan gebroken witgrind en wit cement de voorkeur gegeven; na verhar-ding werden de claustra's licht gewassen.Aan het voegwerk moet grote zorg worden besteed,omdat anders de claustra-wanden doorslaan. V??r hetinzetten van de ruiten worden de glassponningen meteen niet-verzepende verf (waarvoor paint-aid van PieterSchoen werd gekozen) tweemaal bestreken. Daarnawerden de ruiten in slappe stopstara ingeweld en metnormale stopstara afgestopt.Als tweede belangrijk bouwelement, dat niet op hetwerk wordt vervaardigd, zou ik de,bekled i ngsplaatwillen noemen. Hierbij zijn de gevelplaten van de bin-nenwandplaten te onderscheiden. Met de claustra'sbepalen zij in hoofdzaak de verschijning van het be-tonnen gebouw.Het is met de gevelplaten eigenlijk precies andersomals met de vroegere opvatting van betonnen gebouwen.Eertijds immers werd het beton met baksteen bekleed,nu wordt de bakstenen vulling met een met bijzonderezorg gekozen en op even zorgvuldige wijze gemaaktegevelplaat van beton aan het oog onttrokken.Het stellen van deze platen heeft op overeenkomstigewijze plaats als het stellen van natuursteen. De platenworden op wiggen gesteld en aan de achterzijde metbitumen gevoegd. Daarna wordt die achterkant twee-maal, koud resp. warm geasfalteerd. Dan worden allevoegen met bitumenweefsel afgeplakt, waarbij dit weef-foto 12. Perronkap van gewapend beton op ronde gezand-straalde, geslingerde zuilen Station te Zutphenfoto 13. Gezandstraalde wandplaten tussen ter plaatse gestortekolommen Hal van station te ZutphenCement 5 (1955) Nr 1--2 5foto 14. Voorgevel. Gewapend beton-skelet met baksteen-vullingStation te Leidenfoto 15. Gezandstraalde gevelplaten van beton met vuursteen-toeslag tussen gezandstraalde kolommen van grind-beton Station te Zutphenasel zorgvuldig vastgebrand dient te worden. Ten slotteworden de platen aan de buitenzijde met waterdichtespecie 7 mm verdiept gevoegd. Platen met zachteretoeslagstoffen worden in hun geheel aan de achterzijdemet weefsel beplakt. De keuze van de toeslagstoffen inde gevelplaten is een kwestie van smaak. Men dient uitte gaan van een goed bruikbaar zand-grindmengsel.Al naar mate men hierbij verschillende cementen toepast,kan hierdoor een bepaald lichter of donkerder grijs ofgrauw worden bereikt. Het bereiken van kleur is nueen kwestie van toevoeging van kleurgevende toeslag-stoffen, die liefst zo hard mogelijk moeten zijn. Hiervoorkomen niet zo heel veel materialen in aanmerking. Delichtste (helderste) betonsoorten zijn natuurlijk teverkrijgen door uitgezocht wit grind met wit.cement tecombineren, maar het verkrijgen van wit grind stuit opaanzienlijke moeilijkheden, omdat dit grind nergens inwitte toestand kan worden gebaggerd en het practischondoenlijk is de witte grindbiggels van de andere tescheiden. Het enige redmiddel is het gebruik makenvan enigegrinderijen, waarin wit grind wordt gedolven,zoals in Brunssum in Limburg. De productie van diegroeve is echter betrekkelijk gering, en de prijs vandeze grondstof daardoor tamelijk hoog.Een van de beste toeslagstoffen acht ik verder de inLimburg vrij veel voorkomende u u rsteen, die daar ?nCement 5 ?1953) Nr 1--2dikke lagen tussen de mergelafzettingen voorkomt.Deze steen Is d??rom zo geschikt, omdat hij voor hetgrootste gedeelte uit kiezelzuur bestaat en daardoor zoweinig aan verwering bloot staat. Vuursteen komt inverschillende kleuren voor, maar is meestal donker endikwijls blauw. Het materiaal laat zich goed breken instukken met schelpvormige breuk, die aan de opper-vlakte van een gezandstraalde betonplaat mooie leven-dige kleur-vlekken geven.Een andere mogelijkheid is gelegen in basalt, dat ookals donkere toeslag kan dienen. Het is echter niet zofris als vuursteen. Van granietsoorten als toeslagstofben ik geen voorstander. Aanbevelenswaardig acht ikeveneens het gebroken gresmateriaal, dat zeer af-wisselend van kleur is en voldoende hard. Hierbij sluitendan aan de hard ere baks teen-en dakpansoort en,die met elkaar een uitgebreid kleurengamma van rood,blauw, geel, bruin, paars, met allerlei tussenliggendeovergangen te zien geven.Als het gaat om duurzame stoffen, dan blijven nog overhet glas, waarmee kan worden ge?xperimenteerd, enhet vermiculite, met zijn glanzende mica-schilfers.Voor binnenwand-platen behoeft natuurlijk niet zosterk de nadruk op hardheid van het toeslagmateriaalte worden gelegd. Hiervoor zijn m.i. alle baksteen-soorten ge?igend, ook de zachtere met hun felle rood,foto 16. Wandplaten van beton met toeslag van gresmateriaalHal van station te Zutphenfoto 17. Interieur hal Station te Leiden(tunnel nog niet ?n gebruik)Cement S (1953) Nr 1--2 7tek. 18. doorsnede claustra Arnhem I : 6met aanduiding van de toegepaste typenhet natuurbims en het klinkersoliet, die met el-kaar gecombineerd ongetwijfeld nog zeer verrassendekleurcombinaties kunnen geven, vooral als zij met witcement worden vermengd.Te Enschede en te Hengelo (O) zijn dergelijke binnen-wandplaten in verschillende uitvoeringen te zien. Zijzijn van royale afmetingen, gemiddeld 1,05x2,30 m.De vervaardiging geschiedt door op een vlakke vloereerst een 2,5 cm dikke laag normaal beton met wape-ning te storten, waarop een 2 cm dikke mortellaag komtmet wit cement en puin als toeslagmateriaal in de gra-dering 0--11 mm. Op deze vlak afgewerkte beton-laag wordt nu een strooi laag met een gradering 11--25tek. 19. doorsnede claustra Enschede 1:16mm aangebracht, die met een stalen wals wordt inge-drukt en gevlakt. Na drie dagen wordt de strooilaaggeschuurd met amarilsteen tot de plaat voldoende gladis. Op deze wijze kunnen hele wanden tegelijk onderhanden worden genomen, als men de later te makenvoegen voorlopig door 45 cm hoge latjes vervangt.Goede en zorgvuldig gekozen toeslagmaterialen wordendoor de architect niet gekozen om met een onaanzien-lijke cementhuid bedekt te blijven.tek. 20. doorsnede claustra's toren Leiden I : 16met schets voor de top van de toren8Het uit de bekisting komende beton heeft nog geenluister, het heeft de oogleden nog gesloten.Het materiaal begint pas te leven, als de samenstellendedelen in het gezicht komen, als de oogleden worden op-geslagen.De m.i. enig juiste weg daarvoor is het toepassen vande zandstraal, omdat daardoor kleur en vorm van degrindbiggels, gresscherfjes, vuursteenstukjes, of wat hetook zij, geheel tot hun recht kunnen komen.Dit zandstralen geeft de werkman, die het op de fabriekuitvoert, de grote voldoening dat hij, door er bepaaldezorg aan te besteden, er uit kan halen wat er in zit, om-dat hij intu?tief voelt dat hij het beton tot leven brengt.Het zandstralen kan oppervlakkig en het kan diep ge-schieden; hoe dieper hoe meer reli?f, des te ,,levendi-ger" oppervlak. Veel kans dat stukjes los gaan liggenbestaat er niet.Die schaduw is trouwens een van de allerbelangrijkstedingen voor degene, die zich met het ontwerpen vanbetonnen gebouwen inlaat.Want het is buiten kijf, dat degrijze en dikwijls grauwe kleur, die betonwerk nu een-maal van nature heeft, v??l meer dan bij gebouwen vanbaksteen het geval is, de schaduw nodig heeft om aanhet gebouw de zo hoog nodige plastiek in de gevels teverlenen. Daarom zijn diepere sponningen, duidelijkerneggen nodig, omdat anders op enige afstand het ge-bouw volkomen vlak wordt en geen reli?f heeft. Ditgeldtbehalve voor de krachtige schaduw in even sterke matevoor de kleur; men kan een vlak van beton n?g zo dui-delijk van uitgesproken kleurvlekken voorzien, op vrijkorte afstand verliezen deze spoedig hun uitwerking.Wie hierin enige ervaring heeft opgedaan, zal zeker metde verzuchting instemmen, dat de contrasten, die menmeende te zullen aanbrengen, dikwijls weer tegenvallen.Wat de bekisting van betonwerken betreft voorge-bouwen, waaraan men hoge eisen wil stellen : deze moetzo glad mogelijk worden uitgevoerd. Triplex of extra-hard masoniet zijn hiervoor het meest aan te bevelen.Wil men geschaafd hout toepassen, dan zal aan deplankjes een regelmatige vorm moeten worden gege-ven, zoals bijv. bij de ,,dambord-bekisting" te Zutphen.Het toepassen van gegolfd plaatstaal kan aardige effec-ten geven, maar het verwerken stuit op zeer veel moei-lijkheden, zodat ik het persoonlijk niet zou willen aan-bevelen.Men kan echter n?g zo nauwkeurig een bekisting ma-ken, tussen de triplex- of masonite-platen in blijven eenaantal voegen over, die niet te vermijden zijn. Op deplaats van de voeg verandert het beton van samenstel-ling, en bij het zandstralen zal de voeg duidelijk als eenstreep van practisch enkel cement-en-zand zich afteke-nen. Voor een groot vlak verdient het daarom aanbeve-ling, deze naden goed over het vlak te verdelen.De bijgevoegde tekeningen tonen doorsneden vande claustra's; de foto's geven details van het werkvan Architect Honegger aan de Universiteit te Fri-bourg (Zwitserland) en een indruk van uitgevoerd be-tonwerk aan de genoemde nieuwe Nederlandse stations.Cement 5 (1953) Nr 1--2