ir.W.J.PetriBredero's Bouwbedrijf Nederland BV De herbouw vanScheven ingen - badplaatslezing Betondag op 8 december 1978Overzicht van het plangebied; op devoorgrond het Grand Hotel gebied, centraalhet Kurhaus, links daarvan het Palace-gebiedWie Scheveningen zegt, denkt daarbij aan het Kurhaus. Toen de gemeente Den Haag bezig wasmet plannen om Scheveningen te vernieuwen en de mogelijkheid bestond, dat het Kurhausmoest worden gesloopt, werd de gemeenteraad dan ook overstroomd met vaak zeer bewogenbrieven uit binnen- en buitenland om het gebouw toch vooral in stand te houden. De klemtoonlag daarbij vooral op de esthetica en het emotionele verband tussen Kurhaus en Scheveningen.De technische kwaliteit van het gebouw kwam daarbij minder of geheel niet aan de orde.In oktober 1973 kwam het gemeentebestuur met Bredero Vast Goed tot overeenstemming om-trent de richtlijnen voor de herontwikkeling van Scheveningen, waarbij het Kurhaus gespaardzou blijven. Het is interessant eerst even terug te gaan in het verleden om de aanleiding tot aldeze nieuwe ontwikkelingen te vinden.Cement XXXI (1979) nr. 3 109VoorgeschiedenisVoor zover bekend, gaat de geschiedenis van Scheveningen tot de Middeleeuwen terug; hetwas een nogal ge?soleerd, aan de zee gelegen vissersdorp, totdat Constantijn Huijgens ?n 1664de Oude Scheveningse weg liet aanleggen. In 1818 werd door Jacob Pronk een badhuis aan hetstrand geopend waar men zeebaden kon nemen. Met een badkoets werden de gasten tot in dezee gereden en daar in het heilzame zeewater ondergedompeld. Niet lang daarna, in 1828 werder een gemeentelijke badinrichting geopend. Omdat men daar behalve baden ook kon eten enlogeren en zich vermaken met biljarten en kegelen, kwam de gelegenheid zeer in trek, zodat in1854 en 1862 het gebouw werd uitgebreid met twee vleugels, die bekend zijn komen te staan alshet Paviljoentheater en het Palais de Dance.Het badhuis bleef echter verliezer, opleveren en daar het recreatieve bezoek bleef toenemen,werd het badhuis in 1884 gesloopt en op die plaats, volgens het ontwerp van de Duitse architec-ten Henkenhaf en Ebert, een Kurhaus gebouwd met een inhoud van 94 000 m3. Het project werdaanbesteed voor 600 000 en in juli 1885 opgeleverd. Al in september 1886 brandde het tot degrond af. Het pand werd in 9 maanden herbouwd, met enkele wijzigingen, onder meer werd dekoepel 8 m hoger geplaatst. Ondanks diverse verbeteringen en moderniseringen bleek het opden duur toch niet meer rendabel als hotel.In 1876 werd het Hotel des Galeries gebouwd en daarna het Palace Hotel, Grand Hotel enOranje Hotel. De laatste werd in de Tweede Wereldoorlog zo zwaar beschadigd, dat het ge-sloopt moest worden. Op die plaats zijn de Oranje-flats gebouwd. Ook het Hotel des Galeries isinmiddels gesloopt.De eerste pier werd in 1901 gebouwd, midden voor het Kurhaus, aansluitend op het terras. Dezebestond uit een ruim 400 m lange ?jzerconstructie op ijzeren schroefpalen met aan het eind eenplatform van ruim 60 60 m waarop een paviljoen stond. In maart 1943 is het paviljoen afge-brand, waarna de gehele pier werd afgebroken. Sinds 1948 zijn plannen gemaakt voor eennieuwe pier, maar pas in 1960 werd in opdracht van de Exploitatie Maatschappij Scheveningende huidige bijna 400 m lange pier aangelegd, opgebouwd uit holle voorgespannen betonpalenen een geprefabriceerde bovenbouwconstructie. Bij een hevige storm tijdens de bouw, in juni1960, verdwenen de hulpsteigers met de heistellingen in zee. Als voorzorgsmaatregel werdende 200 holle palen na het heien volgestort met beton om te voorkomen dat eventueel binnenge-drongen water in de winter zou kunnen bevriezen en de paal van binnenuit zou stuk drukken.Niet voorzien was dat ook het vulbeton onder inwerking van het water uitzette en aldus aanzien-lijke vertikale scheurvorming in de palen veroorzaakte. De scheuren zijn ge?njecteerd, wordentegenwoordig regelmatig gecontroleerd en zonodig opnieuw gedicht.De bovengenoemde bouwwerken duidden op een bloeiperiode van de toeristenindustrie, maarde bekende crisis van de dertiger jaren deed ook aan Scheveningen geen goed, terwijl na eenkorte opbloei de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Na dit dieptepunt werd Scheveningen eenpopulair vakantieoord, totdat aan het eind van de zestiger jaren de belangstelling tot een mini-mum terugliep. Er kon niet meer geconcurreerd worden met de moderne recreatiemogelijk-heden in Zuid-Europa. Door gebrek aan inkomsten bleef het onderhoud achterwege en zoontstond een negatieve wederzijdse be?nvloeding.Als gevolg van deze ontwikkelingen ontstonden binnen het gemeentebestuur van Den Haagplannen om Scheveningen te vernieuwen. Met verschillende groeperingen werden de mogelijk-heden besproken, waarbij vooral de eis het Kurhaus, dat hoofdzakelijk door burgerlijke inspraakop de monumentenlijst was geplaatst te behouden, een lastige hindernis was. Op 20 augustus1973 werd door de gemeenteraad een nota van en W over de beleidslijnen voor de ontwikke-ling van Scheveningen goedgekeurd. Het gemeentebestuur kwam met Bredero, dat de EMS-bezittingen voor 55 miljoen wilde overnemen, tot overeenstemming over de richtlijnen die inhoofdzaak als volgt luidden:? overname door Bredero van alle EMS-bezittingen in Scheveningen,? planontwikkeling voor Scheveningen-Badplaats als geheel, waarin onderdelen op elkaarzouden worden afgestemd,? voortdurend overleg tussen alle betrokken partijen,? aanstelling door de gemeente van een stedebouwkundig adviseur (prof.J.B.Bakema),? oprichting van een consortium voor de ontwikkeling en uitvoering van de plannen,? deelname van Bredero in dit consortium voor maximaal 50%.Het consortium bestaat uit vier deelnemers:? Bredero Vast Goed,? Nationale Nederlanden,? Friesch-Groningsche Hypotheekbank,? Amfas-groep.Als taakverdeling binnen het consortium is het geregeld, dat de FGH en Amfas zorgen voor definanciering van de projecten via hypotheken; BVG en Nationale Nederlanden hebben samen tottaak de planontwikkeling, verkoop en exploitatie van het onroerend goed.In de richtlijnen is ook het bouwvolume vastgelegd als een maat voor de te betalen erfpacht. Hetbouwvolume is verdeeld over de volgende plandelen:Grand Hotel gebied 140 000 m3Kurhaus 75 000 m3Palace gebied 200 000 m3Kurhausplein 85 000 m3Badhuisweg en Harstenhoekgebied 260 000 m3totaal 760 000 m3Cement XXXI (1979) nr. 3 110De patiobungalows achter het hogewoongebied (Grand Hotel gebied), visueelbij de zee betrokkenIn april 1974 lag er een structuurschets van gemeente en consortium op tafel voor het 12 hagrote contractgebied als basis voor het globale bestemmingsplan.Fase 1 - Grand Hotel gebiedAls eerste deel van het plangebied werd begonnen aan de omgeving van het inmiddels afge-brande Grand Hotel. Voor de ontwikkeling van dit gebied werden vier architectenbureaus (tweeNederlandse, een Engels en een Duits bureau) uitgenodigd om als studie-opdracht een ontwerpte maken op basis van een inmiddels opgesteld programma van eisen. Het gekozen en reedsuitgevoerde ontwerp van het bureau Storch und Ehlers uit Hannover bestaat uit een direct aande boulevard gelegen woongebouw, in hoogte vari?rend van 6 tot 9 lagen, op een onderbouwvan 6 m hoge betonkolommen, waardoor de wooneenheden een vrij uitzicht op zee wordtgeboden, terwijl ook de daar achter gebouwde patiowoningen visueel bij de zee betrokkenblijven.De hoogbouw staat op een paalf undering, waarvoor de eerste paal in 1974 werd geslagen, op dedag af ??n jaar na net bereiken van het akkoord met de gemeente over de richtlijnen. Metuitzondering van de onderbouw is het gehele project uitgevoerd in gietbouw met behulp vantunnelbekisting. In de stabiliteit wordt voorzien door de schachten voor lift en trappenhuis. Dezezijn nogal klein van afmetingen, zodat verticale voorspanning met Dywidagstaven is toegepast.Op het ogenblik is v??r dit complex een vrije-tijdscentrum in aanbouw, dat in opdracht van degemeente ook door Storch und Ehlers is ontworpen. Het bevat in hoofdzaak een verwarmd golf-slagbad, een speelhal voor badminton en andere binnensporten met ruimten voor massage,zonnebanken en sauna, en een restaurant. Het centrum zal het hele jaar door dagelijks geopendzijn.De onderbouw bestaat uit een nagenoeg vlakke betonplaat, dik 250 mm, gefundeerd op staal.De hoofdconstructie van de kap bestaat uit gelijmde houten twee-schamierspanten met I-vormige doorsnede. Tussen de houten spanten worden geknikte stalen gordingen gemonteerd,die het glas dragen en tevens een langskoppeling verzekeren. De stabiliteit in dwarsrichtingwordt verzekerd door de houten spanten, in langsrichting door in de betonnen onderbouwverankerde trekstangen. De gegolfde gevels en kap bestaan grotendeels uit glas.Cement XXXI (1979) nr.3 111Het vrije-tijdscentrum (met golfslagbad) inaanbouw v??r het woongebouwFase 2 - KurhausDe tweede fase betreft het Kurhaus. Zoals reeds in de voorgeschiedenis vermeld, is het Kurhausna de brand van 1886 herbouwd tot de staat, zoals velen het nog kennen (van onder meer Beton-en CUR-dagen), in een voor die tijd onbegrijpelijk korte bouwtijd van 9 maanden. Dat de uitvoe-ring dan ook niet altijd even zorgvuldig is geweest, bleek wel tijdens de restauratie. Er moest veelmeer worden vervangen dan oorspronkelijk was verwacht. Massief lijkend metselwerk, metname in de hoektorens, bestond binnen uit een drijfsteenklamp om een holle ruimte; houtenvloerbalken waren op de drijfsteen opgelegd. Muren vertoonden een scheefstand tot 200 mm.De globale afmetingen van het middencarr? zijn: ruim 40 m in het vierkant en 43 m hoog vankeldervloer tot bovenkant koepel. De koepel boven de vroegere concertzaal hangt aan stalenstangen ruim 20 m onder de van weiijzer gemaakte spanten van de buitenkoepel. Tussen de vierhoektorens zijn op vier niveaus rondom de centrale zaal houten vloeren aanwezig op een stalendraagconstructie. De slechte toestand van het metselwerk en de vloeren maakten een tijdelijkestabiliteitsverband in de vorm van een flinke staalconstructie noodzakelijk gedurende deperiode dat na sloop van de vleugels het middencarr? vrijstond. Dit stabiliteitsverband bestondin hoofdzaak uit windbokken in de hoektorens, die de krachten naar de fundering leidden en dienaderhand in de definitieve betonconstructie werden ingebetonneerd, na verwijdering van dekruisverbanden. De vloeren werden van horizontale vakwerken voorzien.De hoektorens zijn verstevigd door eenbetonconstructieCement XXXI (1979) rir. 3 112Stelwerk van de betonelementen die bij deherbouw van vleugels van het Kurhaus zijntoegepastOp het Kurhausterras aan de zeezijde is eententvormige bebouwing gerealiseerdEen ontwikkeling die ook voor andere restauratiewerkzaamheden van belang kan zijn, is detoepassing van gekleurd beton in plaats van de verweerde natuursteenbanden en ornamentenen zelfs voor de vervanging van houten gootlijsten. Het benodigde aantal vaklieden om hetbeeldhouwerswerk In natuursteen uit te voeren zou in Nederland niet te vinden zijn.Door Kemper Beton zijn in samenwerking met Bredero's Centraal Laboratorium proevengedaan om de juiste betonsamenstelling te bepalen. Het onderzoek richtte zich op de uiterlijkegelijkenis met kerntufsteen, alsmede op vorstbestandheid en slijtvastheid (vooral in verbandmet hetzeeklimaat).Als resultaat van de proeven Is gekozen voor een mortel met de volgende samenstelling: witportlandcement (350 kg/m3), grof lichtgekleurd zand, aangevuld met zilverzand om voldoendefijn materiaal te krijgen en kleurstoffen. De gemiddelde druksterkte van de gekozensamenstelling bedraagt ruim 50 N/mm2en de gemiddelde buigsterkte bijna 6 N/mm2.Elk onderdeel is eerst in overleg met Monumentenzorg op ware grootte uitgetekend. Door eenbeeldhouwer werden de sterk beschadigde stukken met klei en gips in de oorspronkelijke vormteruggebracht.Voor het bekisten, storten en ontkisten is de volgende methode ontwikkeld:? het gipsmodel is enkele malen behandeld met een polyurethaan impregneermiddel; het gips-model werd daarna in ruwe vormen met gelakt hout omkist;? de ruimte tussen bekisting en model werd volgespoten met een twee-componentenkunststof,die na verharding voldoende soepel bleef om bij het ontkisten geen beschadigingen te ver-oorzaken;? voor de vlakken waar het natuursteen gefrijnd was, zijn op enkele grote gefrijnde hardstenenplaten kunststof matten gegoten die daarna in de gewenste afmetingen in de bekisting werdenaangebracht;? na het betonstorten werden eerst de buitenvormen gelost en vervolgens de flexibele kunststof-omhulling eraf getrokken.In totaal werden 5300 stukken in 165 modellen gemaakt.In de vleugels moest een extra verdieping worden ingebouwd om een economische hotel-exploitatie mogelijk te maken, zonder dat dit tot ingrijpende wijziging van de gevels zou leiden.Na een grondige inspectie van het bestaande werk werd besloten hier tot sloop en herbouw overte gaan.Ten einde een zo klein mogelijke constructiehoogte te krijgen, is als constructieve oplossing devlakke vloer gekozen. Om architectonische redenen mochten geen kolomplaten worden toege-past. Het 20 m hoge skelet met 3 kolommenrijen levert ook de stabiliteit. De VB '74 werken voordergelijke gevallen niet bepaald mee. Over het aansluitdetail van de vloer met de rand-kolommen, die niet buiten de 0,2 m dikke scheidingsmuren konden uitsteken, is dan ook uit-gebreid overleg geweest. (Zie Cement (1978) nr. 1 en PT april 1978)Het nieuwe hotel wordt opgenomen in de reeks hotels die ge?xploiteerd wordt door de Steigen-berger-groep. De 265 kamers bevatten in totaal 450 bedden. De representatieve ruimtes in devleugels komen volledig terug in het vernieuwde gebouw: de Cor Ruyszaal in de noordvleugel(bestemd voor het Casino) en de Spiegelzaal in de zuidvleugel. Wand- en plafondafwerkingenzullen weer geheel in de oude luister worden hersteld. Vooral het stucadoorwerk eist een grootvakmanschap: hiervoor moesten ten dele Belgische stucadoors worden aangetrokken.Op het vroegere Kurhaus-terras wordt een laagbouw gerealiseerd met ruimtes voor het Casinoen de restaurants. De voor het Kurhaus aangetrokken architect Bart van Kasteel ontwierp eententvormige bebouwing, uit te voeren als een In het zicht blijvende houtconstructie, opgebouwdCement XXXI (1979) nr. 3 113Natuurgetrouwe kopi?n in beton van deoriginele natuurstenen gevelelementenuit gelijmde rand- en nokbalken en gebogen sporen, berekend als drie-scharnlerspant metverende ondersteuningen. Over de sporen gaat een houten beschot. Om vervormingen tebeperken en kraken van de kapconstructie tegen te gaan, zijn bij de verbindingen van de diverseonderdelen extra voorzieningen getroffen.Fase 3 - KurhauspleinOp basis van een door prof. Bakema gemaakte schets van het plein, zullen volgens ontwerp vanarchitectenbureau Spruit, De Jong en Heringa op het Kurhausplein ongeveer 130 woningenworden gebouwd en ongeveer 5000 m2aan winkels en horeca-voorzieningen. Midden voor hetKurhaus wordt een plein van ca. 60 50 m vrijgelaten, dat aansluit op twee kleinere zijpleinen bijde vleugels van het Kurhaus. Aan de noord- en zuidzijde van het plein komen in spiegelbeeldtwee gebouwen met terraswoningen tegenover elkaar; door de zijwaarts oplopende bebouwing,blijft het uitzicht op het Kurhaus, komende vanaf de Badhuisweg vrij. Deze bebouwing wordt opstaal gefundeerd en zal met tunnelbekisting worden uitgevoerd. Het begin van de bouw isgepland in voorjaar 1979.Fase 4 - Palace HotelVoor het Palace Hotel, dat reeds vele jaren voor kantoordoeleinden en verder voor hetnachtelijke uitgaansleven wordt gebruikt, is in eerste instantie gezocht naar de mogelijkheid vaninterne verbouwingen om daarmee te kunnen voldoen aan de eisen van het bestemmingsplan.De gewenste resultaten konden echter niet worden bereikt, zodat het gebouw nu gesloopt wordten er een totaal nieuw project voor in de plaats komt. Dit project wordt gezien als een centraalpunt voor het recreatieve uitgaansleven. Er zijn door drie architectenbureaus studie-ontwerpengemaakt op basis van een gegeven programma van eisen, waaruit het ontwerp van het bureauEijkelenboom, Gerritse en Middelhoek is gekozen.De nieuwbouw zal een oppervlakte beslaan die ongeveer het dubbele is van die rond hetbestaande gebouw. Dit komt doordat aan de zuidkant de Palace-straat verlegd wordt tot aan denieuwe noordvleugel van het Kurhaus en doordat aan de noordkant de huidige parkeerplaats,die tussen het Palace Hotel en de Oranje-flats ligt, erbij wordt betrokken. Zo ontstaat een tebebouwen gebied van ongeveer 95 175 m.In het inmiddels gereed zijnde structuurplan is een laagbouw ontworpen over het volle oppervlakmet daarop geplaatst drie woongebouwen met in totaal 200 appartementen. De 'laagbouw' invier niveaus zal bevatten:? het boulevardniveau met langs de boulevard horeca-bestemming en verder technische ruimtes,een bowling- en een squashcentrum en in het binnengebied een transportweg,? het zgn. duinniveau, op niveau van de Gevers Deynootweg, met voornamelijk winkels envermaakcentra,? een tussenniveau over een-derde deel van het gebied,? een parkeerniveau bestemd voor de bewoners.Bezoekers kunnen hun auto's kwijt op de parkeerplaats langs de Zwolse straat.Het gehele gebied wordt diagonaalsgewijs doorsneden door overdekte passages, die tevens deverbinding vormen tussen de hoofdhalte van het openbaar vervoer en de pier en het noordelijkstrandgebied.Constructief zal de onderbouw worden uitgevoerd als betonskelet, met uitzondering van eenbioscoop-complex, gelegen op het tussenniveau. Dit deel zal worden uitgevoerd als staal?constructie met gemetselde scheidingswanden en gefundeerd op een betonnen 'tafel' tenbehoeve van de geluidsisolatie. Het complex bestaat uit 4 bioscopen meteen centrale projectie-kamer en gemeenschappelijke foyer.De drie woongebouwen met hoogtes tot resp. 35, 45 en 60 m boven NAP, zijn grotendeelsontworpen als gewapend betonskelet, deels met wandschijven, deels met kolommen om tekunnen voldoen aan een hoge eis betreffende verkavelingsmogelijkheden. Het grootsteprobleem is hierbij dat de onderste bouwlagen zo weinig mogelijk hinder zouden hebben vankolommen die de bovenbelasting naar de fundering moeten leiden.De nieuwbouw zal in 1983 gereedkomen.Cement XXXI (1979) nr.3 114Sky-line van Scheveningen, gezien vanafde pier; het Palace Hotel links is inmiddelsgeslooptfoto's: Slagboom en Peters, MiddelburgS.E.Smit, Den HaagRob Lodder, UtrechtSybolt Voeten, BredaCircustheaterHet circustheater heeft na de verbouwing een andere functie gekregen. Vanwege de bijzondergoede akoestische eigenschappen wordt de zaal gebruikt voor toneel, cabaret en muziek-uitvoeringen. Er zijn nu contacten gaande om het theatergebouw uit te breiden met enkele zalen,administratieve en technische ruimtes. Kandidaten voor permanent gebruik van het theater zijnhet Nederlands Dans Theater en de Nederlandse Opera.HarstenhoekgebiedDit gebied zal ca. 450 woningen gaan bevatten en ca. 35 000 m3aan commerci?le ruimtes,hoofdzakelijk kantoren; er zullen ca. 750 parkeerplaatsen bij worden gerealiseerd. Een ontwerphiervoor is nog niet gereed. Dit gebied zal in het midden van de tachtiger jaren gereed komen.SamenvattingSamenvattend kan worden gesteld dat de ontwikkeling van het gehele plan, gesplitst in dehoofddelen 'zeefront' en Overig deel', inde periode van 1973 tot eind 1985 tot stand wordtgebracht. Op basis van het huidige prijspeil zijn de totale kosten van het project geraamd op 500 000 000.Er wordt naar gestreefd dat de badplaats een 'all-season' karakter krijgt, waar ook voor wonenaan zee een belangrijke plaats is ingeruimd.Het all-season karakter wordt benadrukt door een aantal activiteiten te ontplooien, die nietseizoengebonden zijn, zoals? vrijetijdcentrum met onder meer een golfslagbad? attracties op de pier? attracties in Palace-gebied (horeca, winkels, bioscopen, bowling, squash)? casino in het Kurhaus.Verwacht wordt dat Scheveningen omstreeks 1980 rond de 4 000 000 bezoekers per jaar zalontvangen. D? helft daarvan zal regionaal toerisme zijn het nationale en internationale toerismeelk ongeveer een-vierde deel.Cement XXXI (1979) nr. 3 115