ir.J.B.M.WiggersDHV, Raadgevend Ingenieursbureau BV,AmerfoortDe civiele gezondheidstechiekin ontwikkelingslanden1580+PMSamengevat:1645+PMmiljoen gulden/jaar1580 +PM65+PMUit het overzicht in tabel 2 volgt dat het in-standhouden van een goede drinkwatervoor-ziening een 'lonende' aangelegenheid is. Deuit een oogpunt van maatschappelijke kostenmeest aantrekkelijke oplossing wordt gevon-den in het completeren van het systeem meteen adequate riolering. Dit is reeds sinds ca.150-200 jaar een uitgangspunt geweest voordiegenen belast met het bestuur en beheervan dichtbevolkte delen van Europaen Ameri-ka. Uit het overzicht kan tevens worden afge-leid dat afvalwaterbehandeling nauwelijks'kosten'-dekkend is. In ontwikkelingslandenwordt afvalwaterbehandeling veelal gezienals een luxe, hetgeen in veel situatiesjuistmagworden geacht. Slechts daar waar water-schaarste heerst of voor zeer dichtbevolkteagglomeraties, is men bereid in behandelingte investeren (overigens analoog aan de gangvan zaken in Europa en Amerika). Ook hetaanleggen van riolering wordt dikwijls gezienDe bovengenoemde 4 per 10000 inwonersvoorkomende gevallen van infectieziekteskomt overeen met gevallen per jaar. Degemiddelde verpleegduur is 15 dagen en dekosten van verpleging 1350 per verpleegdag.Onder de aanname dat naast de 15 dagenverpleging, 15 werkdagen worden verzuimden tevens aangenomen dat een verzuimdagde gemeenschap 1 250 per dag kost, bedraagtde ondervonden 'schade'65 miljoen gulden/jaar.Daarbij is alleen rekening gehouden met ver-pleegde gevallen (aantal verzuimdagen doorinfectieziektes ca. 560000; aandeel in zieken-huizen 140 OOO!). Wordt het overige ziektever-zuim PM gesteld dan ontstaat het volgendebeeld:voorzieningenziektekosten enz.TotaalStel nu dat Nederland niet zou zijn voorzienvan adequate sanitaire voorzieningen, danzou op basis van de West-Afrikaanse cijfershet aantal ziektegevallen ca. 60 maal zo grootkunnen worden. De 'kosten' zullen dan kun-nen toenemen van 65 miljoen gulden per jaartot 60 maal.65 =3 900 miljoen gulden per jaar.Het in tabel 2 geschetste beeld ontstaat dan(op jaarbasis).miljoen gulden/jaar400400600180PMdrinkwater voorzieningrioleringafvalwaterzuiveri ngsanitaire voorzieningenvastvuil ophalen/verwijderenBelangDe gevolgen van ontbrekende of onvoldoen-de sanitaire voorzieningen (drinkwaterdistri-butie, riolering, vastvuilverwijdering enz.),kunnen zeer goed worden ge?llustreerd aande hand van resultaten verkregen bij onder-zoekingen in West-Afrika. Deze zijn in tabel 1samengevat.Wat kost het instandhouden van goede sani-taire voorzieningen in Nederland?De waarde van de riolering is ca. 24 miljardgulden (f 75000 per bebouwde ha.). Bij eengemiddelde levensduur van ongeveer 60 jaarbedraagt de vervangingswaarde ca. 400 mil-joen gulden/jaar. De waarde van de rioolwa-terzuiveringsinrichtingen kan worden ge-schat aan de hand van de totale som aanheffingen. Deze bedroegen in 1977 590 mil-joen gulden. De waarde van de sanitaire voor-zieningen in woningen kan worden gesteld opongeveer 1 2000/woning. Bij een geschattelevensduur van 50 jaar bedraagt de vervan-gingswaarde ca. 180 miljoen gulden/jaar (4,6miljoen woningen). De waarde van de drink-watervoorziening ligt in dezelfde orde vangrootte als die van de riolering.Metbehulp van deze gegevens is het mogelijkhet belang van goede sanitaire voorzieningenniet alleeen uit een oogmerk van algemeenwelzijn, doch ook vanuit een financieel-economische gezichtshoek globaal aan te ge-ven. Daartoe worden de West-Afrikaanse ge-gevens van toepassing geacht voor de Neder-landse, zij het dat rekening moet worden ge-houden met het feit dat Nederland zich in degematigde klimaatzone bevindt, waar be-smettelijke ziektes zich minder gemakkelijkverbreiden als in de tropen. Zo bedraagt hetaantal ziektegevallen in Nederland dat in rela-tie staat tot de hygi?nische omstandighedenca. 4 per 10000. Dit aantal is vergelijkbaarmetde 10 per 10 000 in Ivoorkust (in beide geval-len goede sanitaire voorzieningen).Ingegaan zal worden op de planningsproble-men, de vraagstukken en moeilijkheden diezich voordoen bij de bouwen aanleg vanwerken, alsmede op training en onderhoud.Daaraan voorafgaand wordt het belangbena-drukt van de civiele gezondheidstechnischeinfrastructuur in het algemeen en in het bij-zonder voor ontwikkelingslanden.In verband met het nu volgende, is het zinvolop te merken dat op basis van de door deauteur opgedane ervaring, de problematiekbelicht wordt vanuit de gezichtshoek van de'consuiting engineer'.InleidingHet in kort bestek willen presenteren van deaspecten verbonden aan de civiele ge-zondheidstechniek in ontwikkelingslandenmoet bij nader inzien aangemerkt worden alseen te ambitieus project. Bij het ordenen vande beschikbare informatie bleek alras dat,mede ook gelet op de opzet van deze artike-lenserie, een uitputtende behandeling verrebuiten bereik is. Ten behoeve van dit artikel isdaarom gekozen voor een beperkte opzet.Daarbij is er van uitgegaan dat de lezer nietgeheel onbekend is met de problemen waar-mee de ontwikkelingslanden kampen bij hetoplossen van vraagstukken op het gebied vande milieu- en woonhygi?ne en de volksge-zondheid.Cement XXXII (1980) nr. 9 572Geschat: situatie ongeveer vergelijkbaar met 'geen riolering aanwezig'Tabel 1Tabel 2als overbodig. Men is meestal gewend aan deslechte hygi?nische situatie en beschouwthetaantal ziektegevallen en sterftesals onver-mijdelijk. Uit het bovenstaande overzichtblijkt echter dat het aanleggen van riolering'profijtelijk' is doch de grootste sprong voor-waarts wordt gemaaktzodra de watervoorzie-ning wordt geregeld.De bovenstaande conclusies zijn getrokkenop grond van de gepresenteerde kostenbe-schouwingen. Andere factoren die voor hetaanleggen van goede voorzieningen pleitenzijn onder meer:? een toename van het algemeen welzijn? intensievere deelnameaan de bedrijvigheid? een vergroting van de kwaliteit van de pu-blieke organisaties.? de bevordering van vooral de kleine indu-strieAI deze factoren dragen bij het land tot ont-wikkeling te brengen (de mate waarin in eenland de civiele gezondheidszorg is uitge-bouwd is evenredig met de mate waarin hetland is ontwikkeld).Projecten en problemenHoewel doorde meeste lezers van Cement hetaanleggen van drinkwater- en rioleringsnet-werkenais nuttig en zinvol wordt ervaren, zaldit in de voorgaande paragraaf wellicht nog-maals zijn onderstreept. Door de verantwoor-delijke autoriteiten in ontwikkelingslandenwordt het nut dikwijls anders ingeschat. Zijstonden daarbij tot voor kort zeker niet alleen.De belangrijke monetaire instituten, zoals deWereld Bank en de Aziatische Ontwikkelings-bank stelden zo' n 20 jaar geleden geen geldenbeschikbaarvoor het aanleggen van drinkwa-tervoorzieningen. Het economisch nut werdlaag geacht. Inmiddels is deze policy gewij-zigd. Leningen worden nu ook verstrekt voordrinkwater-, riolering- en afvalwaterbehan-delingsprojecten.Planning van projectenBij het plannen van projecten worden dikwijlsbijzondere problemen ontmoet. Deze zijn eengevolg van diverse factoren, die samenhan-gen met culturele en religieuse achtergron-den, opvattingen ten aanzien van de hygi?ne,klimatologische, topografische en demogra-fische omstandigheden, leefgewoontes, ko-loniale achtergrond, niveau van de ontwikke-ling enz. De ruimte ontbreekt om een uitge-Cement XXXII (1980) nr. 9? goede voorzieningen? drinkwater voorzieningen adequaat, dochgeen riolering? geen voorzieningengeen voorzieningendrinkwater + sanitaire voorzieningenaangevuld met rioleringidem, maar in dichtbevolkte gebiedeninclusief afvalwaterbehandelingbreid expos? te geven van de invloed die dezefactoren uitoefenen op de planning van pro-jecten. Volstaan zal worden met een aantalvoorbeelden.Tot op dit moment heeft men in grote delenvan Karachi pit privies (droge latrines) ge-bruikt voor het deponeren van excreta. Dezelatrines bestaan uit gegraven putten. Zodra zevol zijn wordt een nieuwe put gegraven. Hieren daar is de dichtheid van deze pit privieszodanig toegenomen dat afvoer via rioleringde enige mogelijkheid is. Als gevolg van deschaarse watersituatie is er echter onvol-doende afvalwater beschikbaar om de excre-ta te kunnen transporteren. Hier zal om dieredenen een geheel andere oplossing dienente worden gevonden.In Egypte is water langs de Nijl in zo overvloe-dige mate beschikbaar dat het verbruik ab-normale proporties heeft aangenomen, al-thans voor West-Europese begrippen. InCa?ro is het gemiddelde huishoudelijk water-gebruik ca. 600 I/(inw. dag)- in Nederland ca.100 I/(inw.dag). Dit houdt in, dat de kostprijsvan het water een factor 4-5 hoger komt teliggen. Bij de planning en het in bedrijf hou-den van rioolwaterzuiveringsinrichtingendoen zich grote problemen voor als gevolgvan het feit dat de hydraulische belasting vande inrichtingen onevenredig hoog wordt. Ditis een gevolg van het feit dat een groot deelvan de kranen en toiletten lekken. Ditlekwaterkomt in de riolering en veroorzaakt de hogehydraulische belasting. In de loop van de tijdzal het lekverlies afnemen, de biologische be-lasting toenemen, terwijl mogelijk zelfs dehydraulische belasting zal afnemen. Op dezegegevens een rioolwaterzuiveringsinrichtingontwerpen is niet eenvoudig.In veel ontwikkelingslanden die niet of in ge-ringe mate in de eigen energiebehoefte kun-nen voorzien, is de verhouding tussen loon-en materiaalkosten en de kosten van energie-voorziening zodanig verschillend van die inWest-Europa, dat om die redenen alternatie-ven met betrekking tot behandeling en frans-port van drink-en afvalwatereen geheel ande-re rangschikking krijgen. Zo zijn bijvoorbeeldin India de loonkosten per eenheid van pro-dukt een factor 10-20 lager dan in Nederland.573aantal Ziektes terug te voeren op dehygi?nische omstandighedenper 10 000100 per 10 000600 per 10 000investeringen 'ziektekosten' totaal3900 3900580 650 1230980 65 1045980 620' 16001580 65 1645De kWh prijs is echter een factor 3 hoger. Eenlaag energieverbruik, eigen energie-opwekkingen verkoop aan de omwonendenis daardoor aantrekkelijk.Dikwijls komt hetvoordatontwikkelingen nietparallel lopen. Een rwzi in het Nabije Oostenkon bij ingebruikname slechts worden belastmet 6% van de ontwerpbelasting, als gevolgvan het nog ontbreken van de geplande drink-watervoorziening. In West-Afrika is ineenaantal grote steden op ruime schaal rioleringaangelegd. Drie jaar na aanleg was in eenbepaald geval nog slechts 3% van de percelenaangesloten met alle gevolgen van dien (ver-stopping, stank enz.)Bouwen aanlegOok in dit vlak doen zich allerhande proble-men voor. Enkele voorbeelden:In Bangladesh is de capaciteitvan debouwnij-verheid zeer gering. Dit had onder meer totgevolg dat de bouw van een grote oxydatievij-ver 14 jaar vergde, terwijl de geplande bouw-tijd 2 jaar bedroeg. (Andere dan capaciteits-problemen speelden echter tevens een rol).De reeds gelegde toevoerriolen (diameter2 m) werden ondertussen als woonruimten ingebruik genomen. Het heeftca. 2jaargeduurdvoordat deze 'krakers' verwijderd waren enhet systeem in gebruik kon worden genomen.De planning van riolering in de tropische ont-wikkelingslanden stuit niet alleen opfinanci?-Ie en politieke problemen, doch ook bij deuitvoering kunnen zich allerlei situaties voor-doen die niet overeenkomen met de 'wester-se'.Voor de afvoer van regenwater wordt dikwijlsgebruik gemaakt van beklede open goten. Hetvuilwaterriool komt in het midden van destraat te liggen. De huisaansluiting kruist deregen-watergoten dikwijls boven de bodemdaarvan. Verstopping van de goten, brekenvan de huisaansluiting, hettoch ontstaan van'illegale' lozingen van vuilwater in de gotenenz. is het gevolg. De oplossing kan meestalniet in het technische vlak worden gevonden.Een goed onderhoud en het geven van voor-lichting kan de oplossing bieden (Singapore,Hongkong).Een goede oplossing is te kostbaar; eengoedkope oplossing zeer moeilijk te vinden.Hoe nu?In verband met de hevige, doch spaarzaamvoorkomende neerslag in een land gelegen inde semi-aride klimaatzone is daar gekozenvoor een gescheiden rioolstelsel. Bijdebouwvan nieuwe stadswijken is allereerst het vuil-waterriool aangelegd. Met de aanleg van deregenwatergoten heeft men echter gewacht.Dit had tot gevolg dat de bewoners de regen-pijpen op het vuilwaterriool gingen aanslui-ten. Bij de eerste de beste winterse regenbuihad dit tot gevolg dat de putdeksels van deputten werden gelicht en het vuile water overde straten stroomde. Het vervolgens weerscheiden van de riolering is echter eenkostbare aangelegenheid, zodat saneren vande situatie wellicht onuitvoerbaar zal blijken.Verbeteren van de bouwplanning en van hettoezicht biedt de oplossing.De aanleg van riolering en de bouw vanrioolwaterzuiveringsinrichtingen is in ontwik-kelingslanden een kostbare aangelegenheid.Deels worden deze, ook in absolute zin, hogekosten veroorzaakt door het feit dat veel vande materialen en de uitrusting moet wordeningevoerd. Zo is tot nu toe in Indonesi? geenfabriek aanwezig die in staat isbetonbuizen temaken van een redelijke kwaliteit. De capaci-teit van de gresbuizenindustrie is verre vantoereikend om aan de vraag te voldoen.Pompen voor drinkwater- en afvalwatertrans-port en andere speciale en vitale onderdelenvan zuiveringsinrichtingen kunnen niet lokaalworden geproduceerd. Het kunnen verbete-ren van de hygi?nische omstandigheden isbijgevolg mede afhankelijk van de industri?leontwikkeling en van het niveau van de bouw-nijverheid.In sommige gevallen worden ondanks alleproblemen toch goede resultaten bereikt. Eenvoorbeeld is de drinkwatervoorziening in delandelijke gebieden van Tanzania. Daar is metde inzet van de plaatselijke bevolking, metassistentie van Nederlandse vrijwilligers enexperts in de loop van de jaren in deprovincieShinyanga een netwerk van waterputten ge-slagen. De benodigde onderdelen worden terplaatse samengesteld, terwijl de componentingevoerde onderdelen gering in omvang isgehouden. Het onderhoud geschiedt door deplaatselijke bevolking in samenwerking metde regionale watermaatschappij. Er kan wor-den geconstateerd dat een adequate voorzie-ning tot stand is gekomen.Cement XXXII (1980) nr. 9Onderhoud, training en voorlichtingBij een bezoek aan een rwzi in het nabije oos-ten liepen twee fellahinsrondjes over de randvan een nabezinktank. Zodra ze de stilstaanderuimer bereikten keerden ze om en begonneneen nieuwe ronde. Aan het eind van het touwdat ze over hun schouders achter zich meetrokken, bleek zich een met stenen verzwaar-de houten balk te bevinden. Kennelijk was hetde bedoeling de inhoud van de nabezinktank,althans de onderste laag te 'roeren'. Dat hadimmers de ruimer vroeger ook gedaan!Nodeloos te melden dat de actie van de Iella-hins nutteloos was. Het effluent was zo op hetoog van dezelfde kwaliteit als het influent (methet effluent worden door de plaatselijke sheikgroentetuinen ge?rrigeerd).Wat kan dit voorval leren? Het onderhoud aande ruimer was ontoereikend, terwijl hetbedie-nend personeel onvoldoende was getraind inhet bedrijven van de inrichting. Deze euvelenkomen zeer veel voor en zijn slechts te bestrij-den door gerichte nationale inspanningen.Een rwzi in het verre oosten was reeds bijlnqebrulknarn? een factor 2 overbelast. Hetwater werd echter aangevoerd op een hoogtevan ca 3 m boven het peil van het water waar"op geloosd werd. Van de nood werd eendeugd gemaakt. De beheerder van de in-richting was op de hoogte van de techniek enliet door de goedkope arbeidskrachten eencascade-systeem achter de bezinkruimte aan-leggen. Inmiddels is de inrichting zelf ca. 10maal overbelasten werkt dus niet meer. Decascadebeluchting,de zon, de temperatuuren het 'gemakkelijk' te behandelen water (inhoofdzaak organische verontreinigingen) re-sulteert desondanks in een helder en accepta-bel effluent.Kennis van zaken bracht hier de goede oplos-sing.De toekomstVeel zal er nog moeten gebeuren alvorens inde ontwikkelingslanden een acceptabele si-tuatie met betrekking tot de civiele ge-zondheidstechniek is ontstaan. De ver-antwoordelijke autoriteiten in deze landen574zijn vaak ongeduldig en willen snel resultatenbehalen. Daarbij worden ze afgeremd door deontoereikendheid van de middelen, door ge-brek aan know-howen ervaring en door poli-tiek onbegrip.Het wordt licht vergeten dat de ontwikkelingop het onderhavige gebied in de westerse lan-den zich zeer geleidelijk hebben voltrokken.Zo is bijvoorbeeld de stad Amsterdam om-streeks 1905 begonnen met het aanleggenvan riolering. De laatste hand daaraan zal in1985 worden gelegd! De bouw vanrwzi's wer-den in de dertiger jaren ter hand genomen. Delaatste in de reeks geplande rwzi's wordt overenkele jaren in gebruik genomen. In het ge-bied van Rijnmondis de eerste rwzi pas on-langs aanbesteed!In de ontwikkelingslanden zal men eraanmoeten gewennen, dat aanleggen van ade-quate drinkwater- en afvalwatersystemen eentientallen jaren vergende bezigheid is en dathet systemen zijn die ook bij voortduring aan-dacht en zorg opeisen. In het internationalevlak wordt ingezien dat aan de problematiekextra aandacht dient te worden geschonken.Door de Verenigde Naties is deperiode 1981 -1990 uitgeroepen tot de Internationale Drin-king Water Supply and Sanitation Decade. Debedoeling hiervan is een groter deel van dewereldbevolking aan redelijke sanitaire voor-zieningen te helpen.Wat kan daartoe de bijdrage van Nederlandsezijde zijn?Hoewel watervoorzienings- en watervervui-lingsproblemen over de gehele wereld quaaard dezelfde zijn, is in de ontwikkelingslan-den de omvang van de problemen zodaniggroot en zijn de bronnen waaruit kan wordengeput zo gelimiteerd, dat gezocht moet wor-den naar aangepaste oplossingen in elke zichvoordoende situatie.Een goed begrip van de omstandighedenzoals die zich in ontwikkelingslanden voor-doen en de bereidheid om.op basis daarvan deverzamelde ervaring en kunde over te bren-gen, kan de bijdrage zijn van Nederlandse zij-de.