C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2006 258Muziekcentrum `De Effenaar' wassinds de jaren zeventig in de bin-nenstad van Eindhoven gevestigdin een gewezen linnenfabriek. Denaam van het centrum, afgeleidvan de machine die hier de stof-fen effende, zal daaraan blijvenherinneren. De oude, tot jonge-rencentrum omgetoverde, ruim-ten voldeden echter niet meer aande eisen en wensen van de moder-ne tijd. ArchitectenbureauMVRDV werd daarom, ondertus-sen bijna tien jaar geleden,gevraagd op dezelfde plek nieuwehuisvesting te ontwerpen.De lokale politiek bleek echtergrote invloed op de plannen uit teoefenen en pas na diverse ont-werpvoorstellen en beschikbarebudgetten kon begin 2004 daad-werkelijk met de bouw wordenbegonnen.A r c h i t e c t o n i s c h c o n c e p tHet nieuwe gebouw bevindt zichaan de stadszijde van het vroegereindustriegebied. Waar voorheende fabriekshallen stonden, ver-schijnt binnenkort een park. Hetpark loopt vanaf het gebouw glooi-end in de richting van de oevervan de Dommel en zal onderdeeluitmaken van de ontwikkeling vande groenzone langs de rivier.Het gebouw met twee concertza-len voor 350 en 1000 bezoekers eneen eetcaf? beslaat ongeveer4500 m2. Het architectonische ont-werp bundelt de secundaire ruim-ten rondom de centrale `grotezaal'. De foyer, garderobe, toilet-ten, eetcaf? en keuken bevindenzich op de begane grond. De back-stage, techniek en artiestenfoyerzijn aan de korte zijkantengeplaatst en de kleedkamers, kan-toren, werkplaats en installatiesten slotte erbovenop. Hierdoor iseen zeer functioneel en compactgebouw ontstaan (foto 1).Deze doelmatigheid is zoalsgebruikelijk bij MVRDV doorge-zet naar duidelijke vormen en eenheldere detaillering. Aan de bui-tenzijde vallen de trappen op dielangs de gevel omhoog slingeren.De groepering van de verschillen-de ruimten is in de gevel terug tezien in de gekozen afwerking. TerCultureel Centrum`De Effenaar' in beton gegotenir. S. Hofman en dr.ir. P. Moerland, ArupEindhoven heeft er sinds kort een geheel vernieuwd poppodium bij. Aan destadszijde van een voormalig industriegebied heeft het Muziekcentrum `DeEffenaar' recent een zeer functioneel en compact gebouw betrokken, waarinhet materiaal beton in ruime mate is toegepast. Bij de materiaalkeuze ginghet niet alleen om de esthetische kwaliteiten van beton. Ook de akoestischevoordelen speelden een belangrijke rol.1 |Voorgevel van DeEffenaar; centraal in hetgebouw bevindt zich degrote zaal achter degevel van zwart spuitbetonfoto's 1 t.m. 4: Arup/Michael van OostenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2006 2 59plaatse van de grote zaal bestaatde gevelafwerking bijvoorbeeld uitzwart spuitbeton (foto 2).C o n s t r u c t i eArup heeft gedurende alle fasenvan het project de constructie vanhet gebouw voor zijn rekeninggenomen. In nauwe samenwer-king met de architect, de gemeen-te Eindhoven, de Effenaar en deadviseurs bouwfysica, installatie-techniek en geotechniek heeft ditgeleid tot een ontwerp waarin alledisciplines volledig zijn ge?nte-greerd.Door de vrije positionering van deruimten rondom de `grote zaal'hebben hogergelegen wanden eendragende functie. Hierdoor is hetmogelijk ruimten te cre?ren zon-der enige interne steunpunten. Dewandliggers overspannen meerdan 26 m tussen de grotendeelsgesloten langsgevels. Aan de ach-terzijde van de grote zaal zijn dewandliggers op drie verschillendeniveaus duidelijk zichtbaar (foto 3).De keuze voor beton lag, naast degewenste architectonische uitstra-ling, voor de hand in verband metde hoge eisen voor geluidsisolatie.De massa van de vloeren en wan-den is vanuit akoestisch oogpunteen groot voordeel. Verder is devloer van de kleine zaal losgekop-peld van de overige constructie. Inde kantoren zijn zwevende dek-vloeren toegepast en in de kleinezaal en het eetcaf? bevinden zichakoestische voorzetwanden.De in het werk gestorte wandenen vloeren vormen ??n monolieteconstructie. De wanden werkenconstructief samen met de vloerenen vormen zo grote I-profielen,die sterk en stijf genoeg zijn omde belasting uit de vloeren naar dezijwanden af te voeren. Doordatde wanden verschillen van hoogteen meer of minder openingenhebben, is de verdeling van debelasting van de vloeren over dewanden sterk afhankelijk van destijfheid van deze wanden. Hetverschil in buigstijfheid tussen dehoogste wand van 6 m en de laag-ste wand van 4 m is bijna een fac-tor 6. Met behulp van het eindige-elementenprogramma OasysGeneral Structural Analysis (GSA,eigen programma van Arup) is deinvloed van de verschillende stijf-heden op de belastingafdrachtgeanalyseerd. Ten behoeve vaneen gevoeligheidsanalyse zijn deverhoudingen van de onderlingestijfheden gevarieerd. De lagerewandliggers konden hierdoor,zonder dikker te hoeven wordenuitgevoerd, economisch wordengewapend omdat de belasting opdeze liggers niet onnodig is over-schat.2 |Verschillende gevelafwerkingen op de hoekvan het gebouw3 |De betonnen wandliggers in schoon betonachter in de grote zaal;deze overspannen de volledige breedte van hetgebouwC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2006 260Een groot deel van de betoncon-structie in het gebouw blijft in hetzicht. Op veel plaatsen zijn de lei-dingen in de wanden en vloerenopgenomen. Dit maakt dat er hogeeisen aan het uiterlijk en de afwer-king van het beton zijn gesteld. Eris daarom veel aandacht besteedaan het beperken van zichtbarescheurvorming in het beton.De wapening in de vloeren enwanden is zo gedetailleerd dat dekans op zichtbare scheurvormingminimaal is. Dit leverde somsongebruikelijk liggende wapeningop. In de onderflens van de wand-liggers bijvoorbeeld ligt de onder-wapening in de vloer in de wand-richting aan de buitenzijde. Dewapening in de richting van devloeroverspanning ligt in de twee-de laag. De wanden hebben dehorizontale wapening aan de bui-tenzijde liggen om de doorafvloeiende hydratatiewarmteoptredende trekspanningen hetmeest effectief op te kunnennemen. Het resultaat is mededoor het gekozen patroon van debekisting en de centerpennen inde wanden erg fraai (foto 4).In beide richtingen van het gebouwzijn voldoende wanden aanwezigom de stabiliteit van het gebouw tewaarborgen. De optredende krach-ten ten gevolge van de horizontalebelasting zijn daarom niet groot,maar moeten wel worden afgedra-gen. De vloeren die de belastingnaar de korte zijgevels overbrengenlopen echter niet op ??n niveaudoor. Waar de schuifkrachten doorde vloeren en wanden niet doorlo-pen, ontstaan reactiekrachten dieop hun beurt naar de zijwandenworden afgevoerd (fig. 5).Het gebouw is gefundeerd op ietsmeer dan 100 boorpalen. Depalen ontlenen hun draagvermo-gen aan een zandlaag op 23 monder het maaiveld. De palennemen ook de horizontale lastenop het gebouw op. De windbelas-ting op het gebouw wordt gelijk-matig over het grootste deel vanZ w a r t s p u i t b e t o nDe toepassing van spuitbeton direct op een isolatielaag is niet uniek inNederland. Eerder werd het Minnaertgebouw in Utrecht van een dergelijkegevelafwerking voorzien. Naast een zo groot mogelijk aaneensluitend opper-vlak met zo weinig mogelijk dilataties, was bij de Effenaar bovendien eenzwarte kleur vereist. Deze kleur zorgt voor een snelle opwarming. Door deisolatielaag aan de achterzijde kan de warmte niet weg. Om dat te onder-vangen is een verankeringsconstructie gemaakt die op ??n plaats star is,terwijl het omringende vlak door toepassing van slappe M6-ankers kanbewegen.In totaal is er 500 m2gevel met spuitbeton bekleed. Als techniek is gekozenvoor de zogenoemde natte spuitmethode, waarbij natte, vooraf gemengdemortel op het oppervlak wordt gespoten. Daarvoor is een specialistische, grotemenginstallatie gebruikt, waarmee per keer 1 ton betonmortel kan wordenaangemaakt. Voordeel van deze methode is, dat een constante kleur wordtgerealiseerd. Daarnaast wordt het spoelwater opgevangen en gerecycled, zodathet bouwterrein schoon blijft.De spuitbetonbekleding is in tweelagen opgebouwd. Dat was nodigom het beoogde effect van een zoruw mogelijk oppervlak te bereiken.Het is namelijk niet mogelijk groteegale oppervlakken van 50 mmdikte in ??n keer te realiserenzonder deze af te strijken.Zodoende is eerst een laag spuitbe-ton van 45 mm aangebracht.Vanwege het warme zomerweer enhet risico van uitdroging en scheu-ring is die laag met jute afgedekt.Vervolgens werd de jute drie dagenlater verwijderd om een tweede laagvan 5 mm te spuiten.Aanbrengen zwart spuitbeton met denatte spuitmethodefoto: Van 't Geloof Betonbescherming4 |Het resultaat van hetpatroon van de bekistingis onder meer te zien inde wand van het eetcaf?C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2006 2 61de palen verdeeld. Zonder reke-ning te houden met de grond-druk tegen de funderingsbalkenbleek de zo bepaalde vervormingminimaal.U i t v o e r i n gVoor de nieuwbouw zijn debestaande gebouwen in fasengesloopt. De Effenaar kon hierdoorgedurende de bouw blijven functi-oneren. De nieuw te installerenfunderingspalen langs de bestaan-de bouw zijn om en om ingebrachtom schade door zakkingen aan deoudbouw te voorkomen.De belasting uit de wandliggersen vloeren tijdens de bouw is dooronderstempeling naar de onderlig-gende verdiepingen afgedragen.De wandliggers zijn altijd doorge-stempeld tot op de fundering.Voor elke nieuwe stortlaag isbepaald of de wapening van defundering hiertoe verhoogd moestworden.De wanden moesten lang onder-steund blijven; zij ontlenen hundraagvermogen mede aan de vloe-ren die de flenzen van de wandlig-gers vormen. Pas zodra de boven-ste vloeren aan de wand zijnuitgehard, kunnen de wandenbelasting opnemen. Door devloerstempels even los te draaienzijn de vloeren zo snel mogelijkbij de belastingafdracht vanbovenliggende vloeren betrokken.Ook wanden zijn wanneer moge-lijk tijdelijk bij de lastafdracht vande bovenliggende vloeren betrok-ken door ook hier de onderstem-peling even los te draaien. Hier-door is de totale extra belasting opde fundering minimaal gebleven.De stempels in de grote zaal zijnblijven staan tot het dak gereedwas. In de wand van de westgevelis daarom een tijdelijke sparingvoorzien, waardoor de hulpcon-structie afgevoerd en de theater-techniek aangevoerd kon worden(foto 6).C o n c l u s i eHet cultureel centrum `De Effe-naar' is een uitgaansgelegenheidgeworden die aan de omvangrijkeeisen van het hedendaagsepubliek en de optredende groepenkan voldoen. De integraal vormge-geven constructie heeft mede zorg-gedragen voor een zeer fraai resul-taat. De ontspannen sfeer vanvoorheen zal zich eenvoudig latenoverzetten naar het nieuwe onder-komen. Welke (toekomstige) ster-ren hierdoor worden aangetrokkenzal de toekomst uitwijzen. nProjectgegevensopdrachtgever:Gemeente Eindhovengebruiker:Cultureel Centrum De Effenaararchitect:Architectenbureau MVRDVbouwkundig advies:Bureau Bouwkunde Rotterdamconstructieadvies:Arupinstallatieadvies:Nelissen Ingenieursbureauadviseur akoestiek:Dorsscher Blesgraafadviseur theatertechniek:Prinssen en Busprojectmanagement:PRC Zuid Eindhovenaannemer:Hurks Bouw en Vastgoedleverancier bekisting:NOEleverancier vloerondersteuning:SGB Hollandaanbrengen spuitbeton:Van 't Geloof Betonbescherming5 |In de knikpunten van dewanden en vloeren worden de schuifkrachtenomgeleid. Dit leidt totreactiekrachten die ophun beurt weer naar dezijwanden moeten worden afgedragen6 |Hulpconstructie onderde bovenliggende wanden en vloeren in degrote zaalfoto: Arup