ConstructiefontwerpenRede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar in hetconstructief ontwerpen aan de afdeling der bouwkunde van de TechnischeHogeschool te Eindhoven op vrijdag 29 november 1968 door ir.W.HuismanHet constructief ontwerpen wordt als vak gedoceerd aan deze hogeschool. De toevoegingconstructief duidt erop dat er ook andere vormen en methoden van ontwerpen bestaan.Ik wil proberen hierover enkele gedachten te ontwikkelen, en zal dit doen met het ont-werpen van gebouwep als achtergrond.De gestalte van een bouwwerk ontstaat in het spanningsveld tussen een aantal wensen enverlangens aan de ene kant en een aantal mogelijkheden, zowel technische als financi?le,aan de andere kant.Spanningen tussen verlangens en mogelijkheden zijn er sinds Adam en Eva van de appelder kennis hebben gegeten, altijd geweest. Het lijkt wel of deze spanning in onze Wester-se wereld met het toenemen van de technische kennis steeds groter wordt. Dit is ook geenwonder. De zeer snelle technologische vooruitgang brengt ons ?n grotere welvaart ?n on-gekende mogelijkheden en verandert ons levenspatroon met grote snelheid. Steeds ge-dachtelozer gaan wij om met apparatuur die gisteren niet bestond en die morgen verouderdzal zijn. Steeds minder geven wij ons rekenschap van de geweldige inspanningen die ernodig zijn geweest om deze apparatuur te kunnen vervaardigen.Het is zelfs onmogelijk ons hiervan rekenschap te geven, omdat ons de nodige vakkennisontbreekt.Door de verdieping van onze kennis ontstaat in elk vakgebied steeds meer een eigen taal,waarin begrippen en grondbeginselen van het vak verwerkt zijn en die daardoor alleen voorvakgenoten toegankelijk is. Wel stelt de techniek ons in staat een verbinding tot stand tebrengen met elke specialist in elk deel van de wereld, maar die verbinding is nutteloosals we eikaars taal niet verstaan.Zo hebben wij steeds meer de neiging te geloven dat, natuurlijk buiten ons eigen vak-gebied, vrijwel alles mogelijk is, en vergeten we vaak ons af te vragen welke offers voordie. mogelijkheden gebracht moeten worden.Ook als wij ons bepalen tot het beperkte gebied van het ontwerpen van een gebouw, wordthet steeds moeilijker een overzicht te krijgen van de re?le mogelijkheden die er zijn omaan de verlangens tegemoet te komen. Een mogelijkheid is re?el als de te brengen offersin evenwicht zijn met de sterkte van het verlangen. Het zal u duidelijk zijn dat de groottevan een offer en de intensiteit van een verlangen niet altijd in dezelfde rekeneenheid zijnuit te drukken. Zo zal het moeilijk zijn een verlangen naar schoonheid of monumentaliteitvan een gebouw exact in geld te waarderen.De oude, vrij statische ambachtelijke kennis van het bouwen is overspoeld door een stroomvan informatie, voortgebracht door een snelle technische ontwikkeling. Deze technischeontwikkeling vindt plaats in een steeds groter wordend aantal vakgebieden, ieder met zijneigen specialisten. Hierdoor is de rol van de bouwmeester, die vroeger alle bij het bouwenvoorkomende vakgebieden kon beheersen, sterk aan verandering onderhevig.Voor de bouwmeester, tegenwoordig meestal architect genoemd, is de samenwerking meteen groeiend aantal specialisten als mede-ontwerpers noodzakelijk. Dit is historisch gezienvuoral voor de architect geen geringe opgave. Hij bedreef zijn kunstzinnig ambacht ?n eenivoren toren. Nu moet hij samen met een aantal andere ontwerpers een weg zoeken in eensnel veranderende wereld.Elk van de ontwerpers be?nvloedt met zijn werk het hele gebouw, geen van hen kan eenbesluit nemen zonder daarmee invloed op het terrein van de andere ontwerpers uit teoefenen.De kwaliteit van een ontwerp is dan ook zeer sterk afhankelijk van de goede samenwerkingtussen de vele ontwerpers.Deze samenwerking met zijn problemen vormt het hoofdthema van mijn verhaal.Eerst wil ik met behulp van een voorbeeld laten zien hoe sterk de onderlinge be?nvloedingvan de verschillende ontwerpers is. Ik ga uit van een specialisme, waarin ikzelf het bestethuis ben: het constructief ontwerpen, het ontwerpen van de draagconstructie van een ge-bouw.Zo'n draagconstructie bestaat meestal uit muren, kolommen, balken en platen. De construc-tie dient ervoor de belastingen te dragen die ontstaan door het eigen gewicht van hetgebouw, door de zich in het gebouw bevindende personen en goederen, door sneeuw,wind enz. en voert de zo ontstane krachten via de fundering naar de aarde af. Welke an-dere ontwerpers oefenen nu invloed uit op de draagconstructie?In de eerste plaats de belangrijkste ontwerper, de architect. Hij is de man die in hoofd-lijnen het gebouw ontwerpt, de vorm en de indeling bepaalt. Hij moet van een gebouwmeer maken dan een doelmatige vertaling van een programma van eisen.Welnu de vorm en de indeling van een gebouw hebben een nauwe samenhang met de vormen het ritme van de draagconstructie.Cement XXI (1969) nr. 1 3Als de vorm en de indeling worden vastgelegd zonder overleg met de constructief ontwer-per, verandert de taak van deze ontwerper in die van een rekenaar, die alleen heeft na tegaan of de zo reeds vastgelegde constructies kunnen voldoen aan de door de overheid ge-stelde eisen van veiligheid. Een werkelijke eenheid van een gebouw met zijn draagstructuuris op deze wijze zelden te bereiken. Bovendien worden er zo een groot aantal besluitengenomen die bepalend zijn voor de draagconstructie, zonder dat de gevolgen, bij voorbeeldop het gebied van kosten en snelheid van uitvoering, gewogen kunnen zijn.De architect ontwerpt ook de buiten- en binnenwanden van het gebouw. Het gewicht vande wanden, dat natuurlijk directe invloed heeft op de draagconstructie, heeft echter ooknog een indirecte invloed. Deze indirecte invloed wordt veroorzaakt door de relatie die be-staat tussen het klimaat in het gebouw en de samenstelling van buiten- en binnenwanden.Het klimaat in een gebouw wordt namelijk sterk be?nvloed door het isolerend vermogenvan de gevels tegen koude, warmte en zonbestraling. Behalve de mate van isolatie is ookhet warmte accumulerende vermogen van buiten- en binnenwanden van belang. Dit accumu-lerend vermogen stelt de wanden in staat temperatuurschommelingen, bij voorbeeld ont-staan door zonbestraling, sterk te nivelleren. Zo hebben de wanden een grote invloed ophet klimaat in het gebouw en daarmede op de installaties die voor de klimaatregeling die-nen. Nu vereisen ventilatie en koeling grote kanalen en schachten om de benodigde hoe-veelheden lucht te transporteren. Deze kanalen en schachten hebben uiteraard weer eenaanzienlijke invloed op de vorm van de draagconstructie.Een voor de hand liggende plaats voor de kanalen is langs de buitengevel boven deramen, een route waarbij de kolommen en vaak ook de balken worden doorsneden, eentechnisch onmogelijke oplossing. Worden de kanalen binnen langs de kolommen en onderde balken gelegd, dan ontstaat een groot verlies aan hoogte. Dit kan bij de meestal voor-geschreven bouwhoogte vaak het verlies van een bouwlaag betekenen. Daarom is het nood-zakelijk een gemeenschappelijk patroon voor het skelet en de kanalen te vinden, in nauwesamenwerking met de ontwerper van de installaties voor de klimaatregeling. Uit het voor-afgaande zult u begrijpen dat de hoeveelheid glas die wordt toegepast in de gevels ende doelmatigheid van de gekozen zonwering een grote invloed op het klimaat in een ge-bouw hebben. Een lichte vliesgevel met veel glas en met een binnen-zonwering zal zeerhoge eisen stellen aan de klimaatregeling van het gebouw, en drukt daarmee zijn stempelop de vorm van de draagconstructie. De glanzende glazen vliesgevel is voor velen een be-gerenswaardig bezit. De toepassing is alleen verantwoord als er voldoende middelen zijnom met de hoge kosten van dit type gevel, ook nog de gevolgen van het geloof in de won-deren van de koeltechniek te kunnen bekostigen. De niet door luifels en overstekken be-schermde glasgevels worden dan ook steeds minder toegepast.Een volgende medewerker is de akoestische adviseur. Hij kan door het bekleden van be-tonnen vloeren en plafonds met zachte isolerende materialen de nivellerende werking diede massa van het beton op de temperatuurschommelingen binnen het gebouw uitoefent,sterk beperken en daarmede het klimaat en dus de draagconstructie be?nvloeden.Ook de ontwerper van de verlichtingsinstallatie oefent een grote invloed op het klimaat vanhet gebouw uit. De tegenwoordig aanbevolen hoge verlichtingsniveaus vragen om installa-ties die veel warmte in het gebouw brengen. De gebruikers van een gebouw zullen deverlichtingsinstallatie meer gebruiken, naarmate de ge?nstalleerde verlichtingssterkte groteris. Zo zullen bij een in gebruik zijnde zonwering, die behalve de warmtestraling van de zonook een deel van het zonlicht onderschept, vrijwel steeds de lampen branden. De gelijktij-digheid van de warmtebelasting door de zonbestraling en door de verlichting stelt hogeeisen aan de koelinstallatie. Er bestaat een streven de warmte van de lichtbronnen uit dearmaturen af te zuigen ten einde deze warmte zoveel mogelijk buiten de werkruimte tehouden. Dit vraagt een ge?ntegreerd ontwerp van verlichting en klimaatregeling die danweer gezamenlijk de draagconstructie be?nvloeden.Uit de industrie is het serie-effect, bij voorbeeld bij het produceren van auto's, allang be-kend. Behalve in de woningbouw worden zelden volkomen gelijke series van gebouwentot stand gebracht, terwijl bij de woningbouw het aantal gelijke eenheden, vergeleken bijde aantallen die voorkomen bij het produceren van auto's of televisietoestellen, gering is.Bij het bouwen zal het profijt van het serie-effect dan ook verkregen moeten worden doorhet bouwwerk op te delen in een zo groot mogelijk aantal repeterende produktie-eenheden.Door het zorgvuldig op elkaar afstemmen van de werkzaamheden die de verschillendeploegen arbeiders binnen zo'n produktie-eenheid moeten verrichten, kan voor elke ploegeen aaneensluitende serie van gelijke handelingen ontstaan. Een grote besparing op hetaantal arbeidsuren wordt hierdoor mogelijk.Het zal u duidelijk zijn dat elke niet zorgvuldig overwogen afwijking van het bestaanderitme van de draagconstructie en ook elke afwijking van eerder voorkomende details, destroom van gelijksoortige handelingen kan onderbreken, en daarmee de bouwkosten zeeraanzienlijk kan doen stijgen. De doorbrekingen van de draagconstructie, die nodig zijnvoor trappen en liften, moeten dan ook goed doordacht worden aangebracht.Geen van de specialisten die aan het gebouw medewerken, kan een besluit nemen zonderdaarmee invloed op het terrein van de andere specialisten uit te oefenen.De veronderstelling dat die andere specialisten, met hun ongekende technische hulp-middelen die be?nvloeding wel zullen kunnen opvangen, kan juist zijn; of de consequen-ties daarvan aanvaardbaar zijn, moet steeds zorgvuldig worden afgewogen.Cement XXI (1969) nr.1 4De mate waarin de specialisten samenwerken is dan ook van zeer grote invloed op dekwaliteit en de prijs van het bouwwerk als geheel. Maar het gaat hierbij om een samen-werking van specialisten die ieder een ander vakgebied hebben, en die binnen dat vak-gebied ieder een eigen taal spreken.U zult zich met mij afvragen hoe de zo noodzakelijke communicatie tussen de specialis-ten mogelijk is. Het verhaal van de bouw van de toren van Babel is een verhaal van dezetijd. De specialist geraakt al in tijdnood als hij zich ertoe beperkt de stroom van publikatiesover zijn vak zelfs maar door te kijken. Hoe kan hij dan nog tijd vinden om zich te verdie-pen in andere moeilijk toegankelijke gebieden? De specialisten dreigen steeds meer binnenhet eigen vakgebied te worden opgesloten.Om de communicatiemoeilijkheden te ontlopen wordt daarom de samenwerking vaak be-perkt. Elke specialist bepaalt zich dan tot het eigen vakgebied en aanvaardt de gegevensvan de andere specialisten als vaststaande besluiten. Alleen als er technisch geen oplos-sing is, zoekt hij contact met een ander. Dit lijkt een heel goede methode, hij suggereertelke specialist dat hij binnen het eigen gebied de grootst mogelijke vrijheid heeft. Demoeilijkheden worden echter alleen maar verschoven. Steeds weer zal blijken dat een be-sluit, genomen in het ene vakgebied, een al vroeger genomen besluit in een ander vak-gebied te niet doet. Zo zal het vrijwel onmogelijk zijn in een ontworpen draagconstructieeen goed bemeten ruimte te vinden voor de kanalen van een in een later stadium ontwik-kelde klimaatregeling. Zo kan er dus nooit een harmonisch en uitgebalanceerd bouwwerkontstaan. Om tot een optimaal resultaat te komen zijn we gedwongen de inspraak of beterde medezeggenschap van alle ontwerpers in het gehele ontwerp te vragen. Het begripmedezeggenschap moet natuurlijk zinvol gehanteerd worden. Elke specialist blijft verant-woordelijk voor zijn eigen gebied, maar aanvaardt daarnaast zijn verantwoordelijkheidvoor de harmonie van het geheel, voor zover hij daarop vanuit zijn vakgebied invloed heeft.Wij moeten een open oog hebben voor de gevaren die zich hier voordoen en die FrankLoyd Wright karakteriseert met zijn opmerking camel is a horse designed by a comity'.De vraag naar medezeggenschap beperkt zich niet tot de ontwerpers van gebouwen. Ditverschijnsel is een van de boeiende facetten van deze tijd. Medezeggenschap vraagt veelvan de deelnemers, niet alleen een oordeel, maar ook een voor alle betrokkenen begrijpe-lijke motivering van dat oordeel. Zij vraagt van de vakman een bezinning op de achter-gronden van zijn vak, om zo een motivering te kunnen geven die niet slechts berust op dedoor routine ingesleten denkpatronen en formules. Een niet geringe opgave, die overi-gens, vooral voor de specialist zelf zeer verhelderend kan werken.Gevraagd wordt het eigen vak te openen voor anderen. Dit zullen we pas kunnen doen naeen zekere weerstand te hebben overwonnen.Het lijkt geen toeval dat een arts zijn recepten onleesbaar schrijft. Het spel van de medi-cijnman speelt hierbij zeker een rol. En bij hoevelen is niet de neiging te bespeuren heteigen vakgebied te hullen in een soort mystieke nevel om zo inmenging van buitenaf tegente gaan en de ontoereikbaarheid van de vakkennis te verbergen? Als we dieper in eenbepaald vakgebied doordringen zien we beter hoeveel we nog niet weten.Behalve het spreken over het eigen vak is er de moeilijker opgave: het luisteren naar enhet zich openstellen voorde andere specialisten, het zich de moeite geven door te dringenin de andere vakgebieden. Vaak nu blijken de in overleg genomen besluiten de partnerste stimuleren om met begrip voor de problemen in de andere vakgebieden de beste op-lossing te zoeken, de oplossing die voor het geheel optimaal is.Het offer van eigen vrijheid dat bij een dergelijke besluitvorming wordt gebracht, blijktachteraf meestal ruimschoots gecompenseerd te worden door de steungevende infor-matie die bij verdere uitwerking van de plannen gegeven wordt, een informatie die deplaats inneemt van de vaak ondoorzichtige beperkingen, opgelegd door de achteraf bijhet project betrokken adviseur.Ik heb een architect eens horen zeggen: 'Over mooi en lelijk kun je eindeloos praten,maar als een constructeur zegt ,,dit kan niet want zo stort het gebouw in", dan is het ge-sprek afgelopen, dan krijgt hij zijn zin'. Maar ik geloof dat dit veto nooit gebruikt zal wor-den na een zinvol gezamenlijk zoeken naar de harmonie van vorm en constructie.Gelukkig hebben alle vakgebieden die bij de bouw betrokken zijn een technische achter-grond; daardoor hebben hun vaktalen een gemeenschappelijke basis, zodat men eikaarstaal snel kan leren verstaan. Dit voordeel hoeft niet te gelden voor de medespeler in hetbouwproces die we nog niet genoemd hebben: de opdrachtgever. Zijn taak is niet tebenijden, hij heeft de meeste taalmoeilijkheden, draagt uiteindelijk de verantwoordelijk-heid voor het gehele project, en moet alles betalen. Daarbij komt nog dat de opdracht-gever gewoonlijk al een veeleisende dagtaak heeft, zodat de van hem gevraagde bijdragein het bouwproces een zware belasting betekent, tenzij hij tijdig maatregelen neemt, waar-door hijzelf of zijn vertegenwoordiger de nodige tijd binnen de bestaande dagtaak ter be-schikking krijgt.Het is de taak van de opdrachtgever vast te stellen aan welke eisen voldaan moet worden,welk bedrag uitgegeven mag worden en hoeveel tijd er beschikbaar is. Het zal u duidelijkzijn, dat het programma van eisen -- hoe goed ook vastgesteld v??r met het ontwerpwordt begonnen -- zich gedurende de ontwerpperiode zal wijzigen; het zal zich aanpassenaan het voortdurend beter wordend inzicht in de mogelijkheden om aan de eisen tegemoette komen en in de offers die gebracht moeten worden. Gedurende het hele ontwerpprocesCement XXI (1969) nr.1 5blijft het de taak van de opdrachtgever na te gaan of de door de ontwerpers voorgesteldeoplossingen het voor hem optimale compromis tussen wensen en mogelijkheden is. Om ditte kunnen beoordelen is begrip nodig voor de achtergronden van de geboden oplossing enis inzicht nodig in de mogelijke varianten.Het is voor de opdrachtgever nog moeilijker dan voor de ontwerpers om met behulp vantekeningen, omschrijvingen en soms een model op verkleinde schaal, zich een duidelijkbeeld te vormen van het gebodene. Het bezoeken en bekijken van reeds bestaande methet te ontwerpen project vergelijkbare gebouwen kan zeer verhelderend werken, maar isgeen afdoende oplossing. De ontwerpers zullen, levend in een volgend ogenblik, na opge-dane ervaring en met nieuw verworven kennis zelden of nooit een bestaand, dus een oudontwerp nog als optimaal zien.Zo blijft dus de communicatie via taal en tekeningen tussen de ontwerpers onderling entussen de opdrachtgever en de ontwerpers van het grootste belang; we hebben nu een-maal geen betere middelen. De mogelijkheden tot misverstanden zijn groot, zoals we da-gelijks om ons heen kunnen zien.De problemen die zich thans voordoen bij de bouw van de opera in Sydney zijn eenduidelijk en op veilige afstand gelegen voorbeeld van wat de gevolgen van een slechtecommunicatie kunnen zijn.Het ontwerp is bij een prijsvraag gekozen uit meer dan 200 inzendingen. In de grotezaal zou plaats zijn voor 3000-3500 toeschouwers; de geraamde bouwsom bedroeg 7,5miljoen dollar.Pas nadat tot de uitvoering van het ontwerp was besloten, is contact gezocht met een con-structief ontwerper. Na vele studies bleken de in het ontwerp vastgelegde vormen con-structief onuitvoerbaar te zijn en werden ingrijpende wijzigingen aanvaard. De onder-bouw was toen al gereed en moest voor een deel weer gesloopt worden. Hoewel het ge-bouw nog niet gereed is, worden de bouwkosten nu geraamd op 60 miljoen dollar, ter-wijl de grote zaal niet meer dan 1800 zitplaatsen kan bevatten.Bij creatief werk, zoals het ontwerpen van gebouwen of van onderdelen van gebouwen,speelt de intu?tie een grote rol. Daarbij komt nog dat het ontwerpproces, ook als een inge-wikkelde theoretische weg wordt gevolgd, zich voor een deel voltrekt langs onbewustein de loop der jaren ingesleten denkpatronen. Het is daarom niet eenvoudig achterafeen juiste motivering voor de gekozen oplossing te vinden.Afstand nemen, de verkregen resultaten rustig beschouwen, werkt zeer verhelderend. Hetzal dan -- zij het vaak niet zonder moeite -- vrijwel altijd mogelijk zijn op eenvoudigewijze na te gaan of de gevonden oplossing goed of ongeveer goed is en nog belangrijker,welke van de mogelijke varianten de beste is. Maar heeft de specialist daarvoor noggelegenheid?Ik schetste u de tijdnood waarin hij geraakt als hij de stroom van publikaties over zijnvakgebied wil volgen. Waar moet hij de tijd en de rust vandaan halen om te filosoferenover de achtergronden en de samenhang van de vele aangeboden kennis?Gelukkig is 'tijd hebben' een relatief begrip. We hebben steeds tijd voor wat we werkelijkbelangrijk vinden. De waarde van het zoeken naar eenvoudige beschouwingen is zo grootdat elke specialist hier tijd voor zal moeten vinden. Verdieping van vakkennis is immersbelangrijker dan vermeerdering. Bovendien kan eenvoudig helder inzicht de weg openennaar gesprekken tussen niet-vakgenoten, waarbij dan ook een hoger niveau bereikt zouworden door de inbreng vanuit de verschillende gebieden.Het voeren van deze onderlinge gesprekken is niet alleen nodig bij het ontwerpen vangebouwen, maar overal in onze samenleving. Zo is het leiden van een bedrijf, en ook vaneen land, onmogelijk als de vele, door deskundigen gegeven adviezen geen duidelijkeachtergrondinformatie bieden.Goede samenwerking in de bouwwereld is waarschijnlijk zo'n groot probleem, omdat deovergang van het ambachtelijke bouwen naar de meer industri?le produktiemethoden pasin de laatste jaren tot ontwikkeling begint te komen.Elk gebouw is, industrieel gezien, een prototype. Voor de ontwikkelingskosten is niet meerbeschikbaar dan 10 ? 15 pct. van de bouwsom. Dit uit de historie stammend percentagewerkt sterk remmend op de ontwikkeling. Da?rbij komt nog dat het prototype niet door defabrikant, maar door de gebruiker wordt beproefd, en een goed functioneren voor een tijdvan 25-50 jaar verwacht wordt. De gebruiker, die vaak maar ??nmaal bouwt, heeft geenbelang bij experimenten waarvan hij het risico draagt, terwijl anderen die na hem bouwende eventuele vruchten plukken. Nieuwe materialen en nieuwe bouwmethoden kunnen onderdeze omstandigheden alleen met grote voorzichtigheid worden toegepast. De zo nodigeresearch komt dan ook, ondanks de goede wil van velen, nog maar moeizaam op gang.Wij bouwers kijken daarom met afgunst naar de proefbaan van de autofabrikanten.Niet alleen voor ons hele cultuurpatroon, maar ook voor de specialist zelf is een meeropen contact tussen de vele vakgebieden zelfs een morele noodzaak. De zich steedsdieper ingravende specialist loopt gevaar te worden als een al dan niet heilige koe, diezich gewillig laat melken, zonder besef van de met onverkoopbare roomboter gevuldekoelhuizen. Daarbij komt dan nog dat vele specialisten wel mochten willen dat hun Pro-dukten even zacht en ongevaarlijk waren als die roomboter.Na deze wat mank gaande vergelijking wil ik me terugtrekken op het gebied van de con-structief ontwerper. Het ontwerpen en berekenen van een draagconstructie gaan hand inCement XXI (1969) nr.1 6hand. De ontwerper schetst een oplossing, berekent globaal of de oplossing mogelijk is,verbetert zijn denkbeelden, vindt varianten, rekent nog wat en komt zo tot ??n of meeroplossingen. Deze oplossingen worden nauwkeuriger berekend en zo getest op hun sterkteen stijfheid.Het berekenen verhoogt wel het inzicht bij het ontwerpen, maar blijft een hulpmiddel omte zien of de oplossing mogelijk is. Een motivering of de beste oplossing gekozen is,geeft de berekening niet, al kan men via de omweg van een kostenbepaling wel verschil-lende varianten wat hun prijs betreft vergelijken. En juist de motivering is voor het ge-sprek met de mede-ontwerpers van het grootste belang.Voor het berekenen van een draagconstructie zijn regels en methoden bekend, die thuis-horen in de technische mechanica, een voor niet-vakgenoten ontoegankelijk gebied.Nu is het mogelijk ook voor het ontwerpen van draagconstructies regels op te stellen. Dezeregels berusten op beschouwingen van uitkomsten verkregen door berekeningen. Ook al isde op de technische mechanica berustende ondergrond vaak moeilijk toegankelijk, debeschouwingen zelf kunnen ook voor niet-vakgenoten zeer verhelderend werken.Ik zal u enkele voorbeelden geven.Er is een regel dat bij het afvoeren van krachten, net als bij het vervoeren van goederen,de kortst mogelijke weg de goedkoopste is. Maak dus geen nodeloze omwegen. Laten wenu een de laatste tijd regelmatig toegepaste bouwwijze, het hanggebouw, aan deze regeltesten.De draagconstructie van een hanggebouw bestaat uit een betonnen kern, waarop een over-stekend dak bevestigd is. Aan de rand van dit dak zijn hangende stijlen bevestigd.De vloeren van het gebouw dragen op de kern en op de hangende stijlen. Om de hang-constructie van het gebouw voor iedereen zichtbaar te maken ontbreken ??n of twee vande onderste bouwlagen.We volgen nu het verloop van de krachten die de vloeren op de hangstijlen uitoefenen.Deze krachten lopen door de hangstijlen naar boven naar het dak, dan door het dak naarde kern, en vervolgens door de kern via de fundering naar de aarde. Een langere wegis nauwelijks mogelijk.Onze regel dat de kortste weg de goedkoopste is, toont zonder ingewikkelde en on-doorzichtige berekeningen en kostenbegrotingen aan, dat de draagconstructie van eenhanggebouw een dure constructie is.Hiermee is alleen ??n nadeel van het hanggebouw genoemd.De toepassing van dit soort gebouwen kan doelmatig zijn als de te verwachten voordelen,bijvoorbeeld grotere publiciteit ten gevolge van de ongewone vorm van het gebouw, zijnafgewogen tegen de hogere bouwkosten.Een ander voorbeeld is te vinden in de constructie van de grote betonnen tafels diesoms dienen als bindend element tussen een belangrijk gebouw en de aarde.Architectonisch vraagt de tafel om grote kolomafstanden, die groter zijn dan de kolom-afstanden van het op de tafel geplaatste skelet. De krachten die de kolommen van hetskelet op de tafel uitoefenen, worden via het tafelblad naar de poten onder de tafel afge-voerd; een lange en kostbare omweg.De Unit? d'habitation van Le Corbusier in Marseille is hier een duidelijk voorbeeld van. Dehier toegepaste tafel is, zoals uit bovenstaande beschouwing te verwachten was, geenorganische eenheid met het op de tafel staande gebouw, het is meer een sculptuur.Enkele jaren later bouwde Le Corbusier een tweede Unit? d'habitation, ditmaal in Nantes.Ook hier staat het gebouw los van de grond, maar de vertikale wanden van de raatvormigedraagconstructie van de woningen lopen allemaal door tot op de aarde.Door nu onder de tafel afwisselend een wand aan de buitenkant goed zichtbaar te latendoorlopen, en dan een wand terug te laten vallen, dus minder zichtbaar te maken, iseen ritme verkregen dat visueel past bij de grote schaal van de tafel. Hier is een schoneharmonie tussen gebouw en tafel bereikt, en tevens een rechtstreeks afvloeien van dekrachten naar de aarde. Het is jammer dat er van deze prachtige oplossing blijkbaar min-der inspiratie uitgaat dan van de meer kunstmatige oplossing in Marseille.Een ingenieur praat.moeilijk zonder potlood en papier. Daarom zal ik nu niet trachten hetbegrip momentenvlak, een grafische voorstelling van de op een constructie werkendebuigende momenten, te verklaren. De grootte van het momentenvlak is in belangrijke matebepalend voor de economie van een constructie.' Van de Zeelandbrug over de Ooster-schelde bedraagt het oppervlak van het momentenvlak de helft van dat van de Moer-dijkbrug, die ongeveer even grote overspanningen heeft. De materiaaleconomie van de' prachtige Zeelandbrug is hiermee voor een groot deel verklaard.Het is wel interessant te weten dat de in 1890 geopende brug over de Firth of Forth inSchotland weer een gunstiger momentenvlak heeft dan de Zeelandbrug. Natuurlijk spelener naast het momentenvlak vele andere factoren een rol bij het ontwerp.Bij het ontwerpen kunnen regels gebruikt worden, ze kunnen nooit de intu?tie en het onder-bewuste rijpen van problemen vervangen. Wel kunnen de ontwerpregels ertoe bijdragen omde gevonden oplossing snel te beoordelen en geven ze een weg aan bij de motiveringvan de als beste gekozen variant, een motivering die nodig is voor het gesprek met demede-ontwerpers uit de andere vakgebieden. Er kan zo een stroom van informatie ont-staan tussen de vakgebieden onderling. Alleen als er een werkelijk gesprek mogelijk istussen alle ontwerpers, en tussen de opdrachtgever en de ontwerpers, alleen dan kan erworden gesproken van werkelijk constructief ontwerpen, -- dat wil letterlijk zeggen -- samenbouwend ontwerpen !Cement XXI (1969) nr.1 7