Dat de verschijningsvorm van beton verschillendehoedanigheden heeft is bekend. Het is te kleuren met pig-ment, er is structuur aan te brengen in het oppervlak, erzijn driedimensionale vormen mee te maken en hetgladde grijze beton is tegenwoordig een alom aanvaardeen veel toegepaste wand- en vloerafwerking. Niemandkan echter de essentie en mogelijkheden van dit materi-aal zo tot op de ziel benutten als de Zwitsers.De nieuwe generatie Zwitsersearchitecten blijkt een meester inhet vertalen van de conceptueleachtergrond van het ontwerp,vanuit de mogelijkheden van hetmateriaal. We spreken niet overeen experiment om eens watanders dan gewoonlijk toe tepassen; de toepassingen zijn na-melijk zeer doordacht en volledigge?ntegreerd in het ontwerp. Hetgeaccidenteerde en imposanteZwitserse landschap is vanzelf-sprekend een zeer sterk uitgangs-punt bij een ontwerp. Door ge-bruik te maken van de natuurlijkaanwezige materialen en struc-turen en omliggende vormen,worden met Zwitserse precisiege?ntegreerde juweeltjes gemaaktdie zich naadloos voegen naarhun omgeving.Tot slot enkele beelden van werkvan Baukje Trenning die de struc-turen vooral in het platte vlak totuitdrukking brengt.H e r z o g & D e M e u r o n`Het materi?le en tactiele wordtaltijd in samenhang met hethele architectuurwerk toegepast.Alleen de bewuste overschrijdingvan het gewone genereert verder-liggende mogelijkheden om dich-ter bij de ziel te komen en elkgebouw een autonome werkelijk-heid te laten zijn.' [1]Dit architectenbureau in Bazelstaat bekend om de originelemateriaaltoepassingen.Debiblio-theek van de Technische Hoge-school in Eberswalde (voormaligDDR) in de buurt van Berlijnis zo'n voorbeeld waarbij deA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 318BETONSeriegrafie in beeld, via een folieen een vertrager ontstaangeprinte betonplatenfoto: Margherita Spiluttini, Wenenir. Els ZijlstraCONCEPTUEELgrenzen van mogelijkheden in beton zijn verlegd.Het gebouw zelf is een eenvoudige rechthoekigedoosconstructie en telt drie verdiepingen. De geveleromheen is opgebouwd uit betonnen elementen englas,diemeteenspecialeprinttechniekzijnvoorzienvan fotografische afbeeldingen.De printtechniek werd door dezelfde architectenreeds eerder toegepast in het Pfaffenholz Sport-gebouw in Saint Louis, Frankrijk.In Eberswalde is de techniek echter verfijnd zodatniet alleen abstracte figuraties (Pfaffenholz) maarook realistische afbeeldingen in de vorm vanbestaande foto's mogelijk zijn. Deze foto's zijn insamenwerking met de kunstfotograaf Thomas Ruffgeselecteerd. In eerste instantie lijken de afbeeldin-gen een willekeurige greep uit een rijke historie,maar er zit wel degelijk een structuur in en eenconcept achter.Kennis hiervan maakt het aanschouwen tot eenintensere belevenis, wat een grote verdienste van dearchitecten is. Alle gebouwen van Herzog & deMeuron zijn zonder kennis van de achterliggendereden beeldschoon en een genot om te ervaren.De gevel is verticaal opgedeeld in betonbanden englasbanden; de betonranden tussen de glasbandengeven elk een thema weer; gezamenlijk omvatten zeeen geheel dat zo homogeen mogelijk moest over-komen. Thomas Ruff ging bij zijn selectie uit van hetgegeven Bibliotheek. `De functie van een bibliotheekis een openbaar gebouw waarin kennis is opgesla-gen die toegankelijk wordt gemaakt. Dit biedt degelegenheid voor de mens om een historisch ensociaal bewustzijn op te bouwen. Uit een verzame-ling nieuwsfoto's van 1981-1991 die handelen overpolitiek, cultuur, wetenschap en geschiedenis is devolgende selectie gemaakt.'Onderwerpen van de foto's,gezien van onder naar boven.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 3 19Per laag herhalen zich deafbeeldingen, de betekenisstaat in de tekst hiernaastfoto: Margherita Spiluttini,Wenen1. Meisjes in een daktuin.Volgens de traditie in de`Dictionaire des idees recues'van Flaubert is dit een om-gekeerde redenatie; dat watje bovenaan verwacht wordtzo laag mogelijk geplaatst.2. Vliegtuig. Verbeeldt defascinatie voor onderzoeken vooruitgang.3. Miniatuur-treinen. De mensals schepper van de wereld.4. Venus en Cupido doorLorenzo Lotto; symbool vanschoonheid, sensualiteiten liefde.5. Bernauer Strasse. Foto ver-deeld over drie panelen metnummer 6 ertussen.Symboliseert het instinct vanvrijheid, fictief of re?el.6. Herenigingsfeest voor deRijksdag. Symboliseert dehereniging van de beideDuitslanden.7. Vanitas van Pieter Potter,symboliseert de vergankelijk-heid van ambitie in dewereld.8. Haus am Horn. Beroemd Bauhaus-gebouwin 1923 in Weimar gebouwd.9. Palazzo Vecchio. Beslaat twee panelen entoont hoe de natuur het gebouw binnen-dringt.10. Studenten in een bibliotheek.11. Humbold en Bonpland op de Orinoco vanEduard Ender, symbool van wetenschappelijkonderzoek.12. Vliegend hert. Verwijst naar de studiebosbouw die in Eberswalde al lang wordtonderwezen.13. Meisjes in een daktuin. Deze keer bovenaan,want echte bibliotheken hebben een dak-tuin?!P r i n t t e c h n i e kDe geprinte betonplaten zijn vervaardigd doorBetonsteinwerk Uetze, Uetze (bij Hannover). Demotieven van de foto's werden via zeefdruktechniekop een folie aangebracht. In plaats van verf werd eenvertragingsmiddel opgebracht. De opdrukdikte vandeze toeslagstof be?nvloedt de verhardingstijd endaarmee de oppervlaktestructuur van het beton.Hierdoor ontstaat er een licht/schaduweffect datwordt veroorzaakt door een fijn rasteroppervlak.De behandelde folie wordt in de mal gelegd endaaropwordthetbetongestort.Nacirca24uurwordthet beton uitgewassen. De grote moeilijkheid vandeze handmatige techniek was de handhavingvan een uniforme kwaliteit van alle volgendepanelen. Wisselende buitentemperaturen en lucht-vochtigheid bemoeilijkten de optimalisatie van hetproductieproces, ook wel seriegrafie genoemd.G u y e r & G i g o nMike Guyer en Annette Gigon zijn eveneens Zwit-serse architecten. Ooit werkzaam bij Herzog & DeMeuron, maar dat hoeft geen reden te zijn tot over-eenkomst. De moderne architectuur in Zwitserlandstaat in het teken van soberheid, die zich verheftboven simpelheid door een intense diepgang in hetmateriaalgebruik en detaillering.Uit een Interview met Annette Gigon en Mike Guyer [2]Hoe werken jullie met materialen in het algemeen enbeton in het bijzonder?Annette Gigon/Mike Guyer: In de eerste plaatshebben wij geen directe voorkeur voor een materi-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 320Het effect van ijzeroxide-pigment in betonfoto's: H.HelfensteinDetails betongevels waarde soberheid zich verheftboven de simpelheidfoto's: Arazebra, Helbling +Kupferschmidaal. Bij elk nieuw projectplan gaat het ons erom eenarchitectonisch concept te vinden dat zich weerspie-gelt in de constructie en de materialisatie. Beton kandaarbij een primaire of secundaire rol spelen. Dematerialen worden overeenkomstig hun `eigenheid'ingezet. Bij het Kirchner museum in Davos [3] staatbijvoorbeeld de toepassing van glas centraal. Ver-schillende glasfabrikanten hadden de opdracht omhet licht diffuus te maken en gelijkmatig het interi-eur in te laten komen, terwijl het zicht naar buitenbehouden blijft. De entreehal erachter is bij ditgebouw volledig van beton. De wanden, dak en zelfsde vloer en bestrating bestaan uit beton en zijn onbe-handeld gelaten.Wat zijn de bijzonderheden van beton alsbouwmateriaal?De eigenschap waarmee beton zich onderscheidt endie zo geliefd is bij architecten is de vormbaarheid.Men kan beton in elke gewenste vorm gieten, in situgestort dan wel geprefabriceerd. Een andere buiten-gewone eigenschap van beton is dat de samenstel-ling binnen zekere grenzen veranderbaar is. Doorverschillende ingredi?nten (kiezel en zandsoorten,pigmenten, wit of grijs cement) toe te passen en ver-schillende behandelwijzen (onbehandeld laten,slijpen, zandstralen enz. ) kan beton veel verschil-lende uiterlijke gedaanten aannemen.Deze behandelingen interesseerden ons bijvoor-beeld bij de uitbreiding van de Oskar Reinhartcollec-tie in Winterthur. Aan het beton van de geprefabri-ceerde elementen is koperpoeder toegevoegd.Dankzij de oxidatie van het metaal ontstaat binnenkorte tijd een lichte patinering en op lange termijneen sterkere pigmentering. De kleur van het opper-vlak zal in een tijdsbestek van enkele jaren langzaamveranderen. In plaats van de vormentaal of de orna-mentiek van de bestaande historische bouw te imi-teren, zal het nieuwe bouwdeel als het ware een tijd-reis om de oudbouw heen maken.Door een veranderde en vervreemde uitstraling vanbeton te maken, cre?er je middelen om de accepta-tie van gebouwen in hun context te bevorderen.Een ander voorbeeld hiervan is het project voor eenseinhuis aan de rand van de spoorbaan in Zurich.Hier is het beton gekleurd met donkerbruine ijzer-oxidepigment. De kleur van het in situ gestortebeton loopt vooruit op de toekomstige vervuiling diezal worden veroorzaakt door de ijzerdeeltjes, afkom-stig van de remmen van de treinen.De ramen zijn consequent volgens dit ontwerpuit-gangspunt als zonwerende beglazing uitgevoerd enopgedampt met koperen metaaldeeltjes.B a u k j e T r e n n i n gWaar de Zwitserse architecten vooral de verticalevlakken bewerken en via oppervlaktetechnieken degevels verbijzonderen, werkt Baukje Trenningvooral beeldend in de structuur van verhardingsele-menten. Zij noemt zichzelf vormgever van opper-vlakken ? een ontwerper van `huid'. Wanden envloeren, zowel binnen als buiten, moeten prikkelenom aangeraakt te worden, om naar te kijken en omeen ruimte een extra dimensie te geven. De collectieStone skins voor Zoontjes beton is hiervan een illu-stratie. Sommige oppervlakbehandelingen nodigenuit om belopen te worden, andere juist niet. BaukjeTrenning ontwerpt duidelijk vanuit het materiaalmet zijn bijbehorende techniek. sB r o n n e nA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 3 21Tegelstructuren: SmoothWaves en Hugging Clayrollsfoto's: Baukje Trenning1. Deutsche Bauzeitung nr. 7 1999.2. Interview met Annette Gigon en Mike Guyerdoor Flavio Sanander.3. Bouwen met Beton 1995, Gigon/Guyer(pp. 54-60).