ir.M.A.A.B.HendrikxEijkelenboom Gerritse & Middelhoek BV,architecten, DordrechtComputergebruik op hetarchitectenbureauVeranderingen in de rol van de architectDe taken van de architect spelen zich grotendeels af in het voorbereidingsproces, vooraf-gaande aan de bouw van een project. Dit voorbereidingsproces is complex en veelzijdig.Vooral na Wereldoorlog II is er in een snel veranderende maatschappij sprake van een bijnaexponenti?le groei van de vakingewikkeldheid. Generaliserend kan worden gezegd, dat dearchitectenwereld deze ontwikkeling niet heeft kunnen bijbenen. Dit betekende voor dearchitect terreinverlies. Het merendeel van de ontwikkelingen met resultaten in opdrachtver-wervende zin vond plaats door enerzijds het uitvoerend bouwbedrijf en anderzijds doornieuwe disciplines zoals organisatie-adviseurs, bouwmanagementbureaus, kostendeskun-digen en specialisten op velerlei terreinen (fig. 1).Bovendien is de architect in de ogen van menige opdrachtgever niet in staat om de noodza-kelijke integratie van deze disciplines van uiteenlopende aard tot stand te brengen en wordtdeze verantwoordelijkheid in andere handen gelegd. Ook hier verloor de architect terrein: debouwmeester is geen meester meer (fig. 2).Evenwel blijft de vormgeving van het gebouw, vastgelegd in een ontwerp, onbetwist deprimaire verantwoordelijkheid van de architect. Een optimaal produkt van het voorberei-dingsproces is een ontwerp, waarin de inbreng van alle noodzakelijke disciplines volledig isge?ntegreerd en waarbij aan alle voor de realisering ervan gestelde eisen wordt voldaan. Ditgegeven pleit, naast de mogelijkheid van de architect als deel-adviseur, voor een herkansingvan de architect als centrale man in het voorbereidingsproces, omdat hij in die centrale rol demeest directe mogelijkheid heeft om een volledige integratie van disciplines tot stand tebrengen.Wil de architect desgevraagd deze centrale adviseurstaak op zich kunnen nemen, dan zal hijdaarvoor voldoende toegerust moeten zijn: een intense verdieping van zijn kennis is noodza-kelijk. Hij zal als centraal adviseur verantwoordelijk zijn voor een optimaal voorbereidings-proces binnen de gestelde budgetten. De middelen die de architect kan aanwenden om eenoptimaal voorbereidingsproces te bewerkstelligen, zijn gerichte research en automatisering.Het belang van gerichte research ligt voor de hand. De betekenis van de automatisering in hetvoorbereidingsproces zal ik duidelijk trachten te maken in het volgende.Betekenis van de computer in het voorbereidingsprocesEssentieel bij de optimalisering van het voorbereidingsproces is de integrale beheersing vandit proces door informatieverwerking en -verstrekking. Om beslissingen te kunnen nemen isimmers informatie nodig. Een oud probleem is, dat de hoeveelheid beschikbare informatie ineen vroeg ontwerpstadium, waarin de belangrijkste beslissingen worden genomen, meestalvrij beperkt is. Naarmate het ontwerpproces vordert, komt meer informatie ter beschikkingen wanneer het gebouw klaar is, is alles bekend (fig. 3).Er bestaat een duidelijke behoefte om in een vroeger stadium te kunnen beschikken overm??r en betere informatie bij een minimum aan inspanning, tijd en kosten. De betekenis vande computer als hulpmiddel hierbij is de volgende. De werkzaamheden met betrekking tot deinformatieverwerking en -verstrekking bestaan misschien voor 20% uit hoogwaardige werk-zaamheden. Deze werkzaamheden vereisen vakmanschap en vermogen om creatief te kun-nen denken; hierdoor wordt de feitelijke waarde van de informatie bepaald. Automatiseringvan deze werkzaamheden is uitgesloten. De overige 80% van de werkzaamheden met betrek-king tot de informatieverwerking en -verstrekking bestaat uit routinewerkzaamheden. Auto-matisering hiervan is goed mogelijk.Met de computer.als hulpmiddel kunnen grote hoeveelheden informatie worden vastgelegd,verwerkt, gegenereerd en in verschillende vormen worden verstrekt. Hierdoor biedt dehuidige informatietechniek de mogelijkheid om bij een minimum aan inspanning, tijd enkosten te beschikken over veel meer informatie, van betere kwaliteit, in een vroegerstadium.Het gesignaleerde probleem kan fundamenteel worden opgelost. De voor verantwoordebeslissingen noodzakelijke informatie kan verveelvoudigd en sterk vervroegd worden ver-strekt (fig. 4). In feite is hiermee in zijn algemeenheid de essentie van het gebruik van decomputer als hulpmiddel bij de optimalisering van het voorbereidingsproces vastgesteld.Cement XXXV (1983) nr. 10 631Wat vervolgens de specifieke toepassingen van de computer in het voorbereidingsproceskunnen zijn en waartoe dit kan leiden, zal ik trachten duidelijk te maken aan de hand van deervaringen die daarin zijn opgedaan en de ontwikkelingen die daarin plaatsvinden bij archi-tectenbureau Eijkelenboom, Gerritse en Middelhoek (EGM) BV.Bij de optimalisering van het voorbereidingsproces kunnen drie hoofdaspecten wordenonderscheiden: produktkwaliteit, kostenbeheersing en proceskwaliteit.Deze drie aspecten staan in nauwe relatie tot elkaar. De mate van hun samenspel is bepalendvoor de kwaliteit van de door de architect geleverde diensten.Beheersing van de produktkwaliteitDe produktkwaliteit kan onderscheiden worden in architectonische kwaliteiten bouwkundi-ge kwaliteit.Voor beheersing van de architectonische kwaliteit geldt dat het vooral in een vroeg ontwerp-stadium van belang is de consequenties te kennen van de in die fase genomen beslissingen.De hoeveelheid beschikbare informatie is op dat moment, meestal vrij beperkt. Door middelvan computer gesteund ontwerpen (CAD) is het mogelijk om in een vroeg stadium van hetontwerp een groot gedeelte van de vitale informatie naar voren te halen. Dit is mogelijkdoordat tegen gelijkblijvende kosten een veelvoud aan alternatieven-studies kan wordenverricht op het gebied van gebouwvormen en plattegrondindelingen, die breed wordenbeoordeeld op alle relevante, meetbare grootheden. Door middel van deze geautomatiseer-de systemen is het mogelijk om de inbreng van verschillende disciplines direct en op eenoverzichtelijke wijze in het ontwerp te integreren. De consequenties van een beslissingkunnen integraal door toetsing-en simulatieprogramma's worden beoordeeld.EGM beschikt over drie van dergelijke CAD-programma's, ieder met zijn eigen toepassings-gebied:?HELP (Housing Evaluation Layout Package), voor de integrale analyse, synthese en toetsingvan stedebouwkundige plannen;?GOAL (General Outline Appraisal of Layouts), voor de integrale analyse, synthese en toetsingvan functionele, energetische en kostenaspecten van structuurplannen en ontwerpen vangebouwen;?BIBLE (Buildings with Invisible Black-Lines Eliminated), voor geometrie- en massastudiesen perspectieftekeningen (fig. 5).Let wel, ook hierbij gaat het weer louter om het automatiseren van routinewerkzaamheden.De feitelijke waarde van het produkt wordt bepaaid door de kwaliteit van het hoogwaardigewerk, dat slechts gedaan kan worden door de creatief denkende vakman. Automatiseringkweekt beslist geen goede ontwerpers; het is slechts een waardevol hulpmiddel (foto 6).Bij de beheersing van de bouwkundige kwaliteit is er sprake van nieuw ontwikkelde techno-logie?n, met name op het gebied van bouwfysica en energiebeheer. Via interdisciplinaireprojectteams kan gebruik worden gemaakt van de ondersteuning van gespecialiseerdeadviesbureaus. Tot dit type bureaus behoren onder andere het raadgevend adviesbureauvoor bouwfysica en akoestiek Architech AB en het raadgevend ingenieursbureau voor bouw-en waterbouwkundige constructies Architech C/NIP. Beide bureaus zijn dochteronderne-mingen van EGM. Zij maken bij hun werk gebruik van de volgende, op hun specifieketoepassing gerichte computerprogramma's:5Voorbeeld van een computergestuurdeperspectieftekeningCement XXXV (1983) nr. 10 6326CAD-werkplek op het architectenbureau7De architect als centrale adviseur in debouwvoorbereiding? ISOLOTO, voor de berekening van gevelisolatie tegen verkeerslawaai;? ISOLATIE, voorde berekening van geluidsisolatie van constructies;? ISOTHERM, voor de berekening en grafische weergave van R-waarden, K-waarden en damp-spanningsverloop in bouwconstructies;? ART. 102 en ART. 73B, voor de berekening van geluiduitbreiding in stedebouwkundigesituaties;? RAAM, voor de sterkteberekening van constructies;? ESP (Environmental Systems Performance), voor de simulatie van het thermisch gedrag vangebouwen.KostenbeheersingEen van de hoofdaspecten van het voorbereidingsproces is kostenbeheersing, waarbij eengroot gedeelte van de werkzaamheden bestaat uit routinematige handelingen, die zich bijuitstek lenen voor automatisering. Sommige in kostenbeheersing gespecialiseerde advies-bureaus beschikken tegenwoordig over zeer geavanceerde apparatuur.Omdat de ruimte mij ontbreekt om hier dieper op in te gaan, wil ik volstaan met de vermeldingvan de volgende systemen:? ELOM/ELGRO (in bewerking) voor elementenomschrijving en elementenbegroting;? STIKOS, voor bewaking van stichtingskosten van grote projecten.Beheersing van de proceskwaliteitVoor beheersing van de kwaliteit van het voorbereidingsproces zijn drie facetten van wezen-lijk belang: de informatieverstrekking, procesvoortgang en proceskosten.InformatieverstrekkingOptimale informatieverstrekking betekent dat voor de direct betrokkenen op het juistemoment in het ontwerpproces de juiste informatie zo volledig mogelijk beschikbaar komt.Bovendien moet deze informatie op de juiste wijze worden vastgelegd op de daartoe meestge?igende informatiedragers. Dat is de kern van de informatieverstrekking, waarbij steedsdezelfde cyclus in het ontwerpproces wordt doorlopen. Belangrijk aspect hierbij is hetvastleggen van die informatie; een activiteit die zich, vanwege het grote aantal routinematigehandelingen wat daaraan te pas komt, uitstekend leent voor automatisering. Bij EGM wordenhierbij de volgende geautomatiseerde hulpmiddelen toegepast, gericht op hun eigen speci-fieke toepassingsgebied:? RIBES, een geautomatiseerd systeem voor ruimte- en inventarisboeken;? BESTEXT, voor projectbestekken en tekstverwerking/sortering;? TEKSYS.TEKSYS staat voor een geautomatiseerd integraal tekensysteem. Hiermee wordt het moge-lijk om vooral de routinematige, weinig inspirerende werkzaamheden bij het op peil houdenvan met name co?rdinatietekeningen, werktekeningen en bestektekeningen voor grote pro-jecten zoals ziekenhuizen en dergelijke drastisch te beperken. Onderzoek heeft uitgewezen,dat dergelijke systemen nog nauwelijks kostendekkend zijn, terwijl de verwachting bestaat,dat binnen 1 ? 2 jaar de ontwikkelingen op dit gebied een daling van de aanschafprijs met eenfactor 2 ? 3 mogelijk zullen maken. In afwachting daarvan hebben wij de aanschaf van eendergelijk systeem voorlopig uitgesteld.Procesvoortgang en -kostenHoewel zij uiteraard ruimer aandacht verdienen, moet ik mij toch, om tot een afronding vandeze verhandeling te komen, bewust beperken tot een enkel woord over de beheersing vande procesvoortgang en proceskosten. Een kernactiviteit inzake de procesvoortgang is pre-ventief plannen: het tijdig signaleren van dreigende moeilijkheden bij de procesvoortgangmet als directe reactie daarop het voorkomen van die moeilijkheden. Bij EGM bevindt eengeautomatiseerd systeem voor netwerkplanning zich in de laatste testfase. Doel hierbij is:reducering van routinewerk ten gunste van meer ruimte voor hoogwaardig werk.Bij de beheersing van de proceskosten biedt het grote percentage routinematige handelin-gen wat hieraan te pas komt de mogelijkheden tot automatisering. Een specifieke toepassingvan de computer als hulpmiddel bij de beheersing van de proceskosten is de geautomati-seerde Uren/Project-Administratie (UPA).ConclusiesOnze mening tenslotte is, en wij baseren deze mening mede op onze opgedane ervaringen,dat een juiste toepassing van de computer als hulpmiddel in het voorbereidingsproces kanleiden tot een aanzienlijke verbetering van dat proces, omdat in een vroeger stadium overm??r informatie van betere kwaliteit beschikt kan worden dan voorheen.Bovendien, en dit is de essentie, kan met de computer bij gelijkblijvende budgetten eenverschuiving bewerkstelligd worden van routinewerkzaamheden naar hoogwaardige werk-zaamheden. Deze verschuiving biedt de architect de mogelijkheid, zowel in tijd als in geld,om tot een noodzakelijke kennisverdieping te komen.Deze kennisverdieping moet hem in staat stellen om de centrale adviseurstaak in het voorbe-reidingsproces weer op zich te kunnen nemen. Wij zijn van mening dat dit voor bouwop-drachtgevers en de bouwindustrie een goede zaak is. Het computergesteund ontwerpen isdaarbij een waardevol hulpmiddel om de noodzakelijke integratie van disciplines tot stand tebrengen (fig. 7).Cement XXXV (1983) nr. 10 633