C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gB ou wgeschiedeniscement 2005 8 55In de loop van de negentiendeeeuw werd (gewapend) betonopnieuw uitgevonden met de ont-wikkeling van het portlandcement.De stap om beton voor verdedi-gingswerken te gebruiken wasuiteraard klein. In dit artikel willenwe kort ingaan op het gebruik vanbeton in militaire bouwwerken.Daartoe selecteren we vier perio-den en bijbehorende linies (fig. 1):? v??r de Eerste Wereldoorlogmet de Stelling van Amsterdam;? het interbellum met de NieuweHollandse Waterlinie;? de Tweede Wereldoorlog met deAtlantische Muur;? Koude Oorlog met de IJssel-linie.V ? ? r d e E e r s t eW e r e l d o o r l o gDe Stelling van Amsterdam vanvoor de Eerste Wereldoorlog iseen zogenoemde kringstelling, terverdediging van de hoofdstad. Deeerste idee?n voor een kringstel-ling dateren uit de Franse tijd [1].In die tijd werd ook begonnenmet de realisatie. Later kreeg deStelling van Amsterdam de func-tie van laatste toevluchtsoord voorhet leger (het zogenoemd natio-naal reduit).In 1890 ontstond een nieuw basis-ontwerp voor de forten van dezestelling, waarbij beton een belang-rijke plaats kreeg. Er werdenschietproeven gehouden ominzicht te krijgen in de invloedvan betonsamenstelling en afme-tingen op de weerstand bijbeschietingen. Dit basisontwerpwerd herzien in de periode 1905-1908. Volgens dit laatste ontwerpis ook het Fort aan de Drechtgebouwd; wijzigingen zijn bijvoor-beeld het gebruik van grind inplaats van porfier en (beperkt)gebruik van wapening.Bij de stelling van Amsterdammaakte men op grote schaalgebruik van zogenoemde inunda-ties. Bedoeld werd hiermee hetonder water zetten van delen landmet als doel de opmars van de vij-and te bemoeilijken. Dit middelwas niet nieuw: het werd ook al inde Tachtigjarige Oorlog toegepast.Belangrijk was daarbij het juisteinundatiepeil te kiezen: te ondiepvoor schepen en te diep om tevoet op te rukken. Er bleven ech-ter altijd stukken droog zoalskades, dijken en andere hooggele-gen delen. Daarnaast liepen erook rivieren en kanalen door deinundaties. Dergelijke doorsnij-dingen worden accessengenoemd. De forten werden metname aangelegd voor de afsluitingvan deze accessen. Het Fort aanRomeinse vindingBeton in militairebouwwerkening. A.J. Sarab?r MSc, KEMAReeds vele eeuwen maakt de mens gebruik van verdedigingswerken, waarbijallerlei bouwmaterialen worden toegepast. De Romeinen waren de eersten inons land die op grote schaal verdedigingswerken aanlegden. Zij maaktenonder meer gebruik van de rivieren als natuurlijke grens. Langs deze grenswerden forten en wachtposten gebouwd, waarbij gebruik werd gemaakt vanbeschikbare materialen als hout, grond en natuursteen. De Romeinen haddenal beton. Deze kennis ging echter weer verloren met de ondergang van hetRomeinse rijk.v??r WO I stellingvan AmsterdamInterbellum NieuweHollandsche WaterlinieWO II AtlantischemuurKoude oorlogIJssellinie1 |Ligging van enkele liniesin NederlandC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gB ou wgeschiedeniscement 2005 8563 |Bouwvolume per maandvoor de Atlantische Muur[4]4 |Bunker als onderdeel vande Atlantische Muur,nabij het Kanaalde Drecht bijvoorbeeld (gelegenbij Uithoorn) had als taak deafsluiting en verdediging van deaccessen gevormd door de Drechten de Kromme Mijdrecht en ver-der de verdediging van enkeleinundatie- en damsluizen.De Stelling van Amsterdam is bijhet begin van de Eerste Wereld-oorlog in staat van paraatheidgebracht. In de meidagen van1940 speelde deze geen rol meer.D e N i e u w e H o l l a n d s eW a t e r l i n i eNa de Eerste Wereldoorlog heerstein veel landen het adagium `Nooitmeer oorlog'. De politiek van hetgebroken geweertje en de econo-mische recessie zorgden ervoordat gedurende het interbellum dedefensie weinig aandacht kreeg.Door de oplopende spanningen inde jaren dertig veranderde dit ech-ter. In deze periode werden ookcivieltechnische werken uitge-voerd die invloed hadden op deverdedigbaarheid van Nederland.De Afsluitdijk bijvoorbeeld, zorg-de voor een nieuw acces naar deHollandse provincies. Dit goldeveneens voor de aanleg vanspoorwegen en de rijkswegen. Indie gevallen werd reeds bij de aan-leg rekening gehouden met deverdediging. Zo werd op deAfsluitdijk een tweetal stellingenaangelegd, namelijk bij Kornwer-derzand en Den Oever. Deze stel-lingen dienden tevens voor de ver-dediging van de sluizen.Door het Nederlandse leger werdin 1939-1940 een omvangrijkbouwprogramma van betonnenkazematten (of bunkers) uitge-voerd. Dit was bedoeld voor de ver-sterking van het zogenoemdeOostfront van de Vesting Holland(Nieuwe Hollandse waterlinie).Hiervoor was noodzakelijk(gepland): 105 000 m3grind en70.000 m3rivierzand, 54 000 toncement en 15 000 ton staafstaal [2].De bouwmaterialen werden vanuitLimburg naar de Hollandse provin-cies getransporteerd met een pen-deldienst van circa veertig binnen-vaartschepen en tien sleepboten.De bouw van de betonnen kaze-matten werd zoveel mogelijkgestandaardiseerd. Dit is beschre-ven in [3]; bijvoorbeeld het typepiramide: een groepsschuilplaats,waarvan er ettelijke honderdengebouwd werden (foto 2).In [3] valt het volgende over debetonsamenstelling te lezen: "Desamenstelling moet zijn: 300 kgcement (rekeninghoudend met5% verstuiving), 4,6 HL zand en8 HL grind. De hoeveelheid watermoet dusdanig zijn dat het betoneen dikke brij is (dus niet gietbaarof aardevochtig)." Verder wordtgesteld: "Bij gebrek aan grind kanook steenslag of brikken wordengebruikt. Naast portlandcementkomen ook ijzerportlandcementen hoogovencement in aanmer-king. Hoogovencement bestaat uitten minste 15% portlandcementen overigens meelfijngemalengegranuleerde hoogovenslakken.Water voor beton moet zuiver zijn(leiding-, pomp- of regenwater). Inuiterste noodzaak, onder deskun-dige leiding kan zeewater gebruiktworden, maar wel in combinatiemet tras."T w e e d e W e r e l d o o r l o g :A t l a n t i s c h e m u u rNadat Duitsland West-Europa gro-tendeels had veroverd, werden injuli 1940 op bescheiden schaalbetonnen werken aan de Atlanti-sche en Noordzeekust aangelegd.Toen de krijgskansen voor deDuitsers keerden en deze meer enmeer in het defensief werdengedrongen (1942/1943), nam deaandacht voor de AtlantischeMuur toe. Er werd een lange linievan betonnen verdedigingswer-ken, mijnenvelden, anti-tank-grachten en dergelijke aangelegd.De linie was niet overal evensterk. De werken waren geconcen-treerd bij het Kanaal en bijhavens, die voor ontscheping kon-den worden gebruikt. In Neder-land waren dit Den Helder, Vlis-singen, Hoek van Holland enIJmuiden. Er werden enorme hoe-veelheden beton gebruikt voorbunkers die in hoge mate gestan-daardiseerd waren (fig. 3, foto 4).Het verloop van de oorlog kan aanhet bouwvolume worden afgele-zen.K o u d e O o r l o g : I J s s e l l i n i eKort na de Tweede Wereldoorlogging de Koude Oorlog van start.Voor de verdediging van de wes-terse wereld werd in 1949 deNATO opgericht. Nederland werdlid en nam daarmee ook verplich-tingen op zich met betrekking totte leveren troepen. Nederland konhieraan niet voldoen vanwegegeldgebrek. Op initiatief van kapi-tein Haex werd een alternatiefontwikkeld als compensatie voor2 |Groepsschuilplaats typePiramide in de HollandseWaterlinie9008007006005004003002001000sep - 39 jan - 41 jun - 42 okt - 43 mrt - 45m3beton(x1000)maandC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gB ou wgeschiedeniscement 2005 8 57het tekort. Dit betrof een oud ideeuit de 17de eeuw van de beroem-de Nederlandse vestingbouwkun-dige Menno van Coehoorn, name-lijk de IJssellinie.Ook deze linie was gebaseerd ophet stellen van inundaties langs deIJssel en in mindere mate langsde Waal en de Nederrijn. De inun-daties werden gerealiseerd doorhet afdammen van de rivieren. Deafdammingen werden verkregendoor het afzinken van caissons inde rivier, waarachter vervolgenszand werd gespoten. Uiteraardmoesten deze dammen wordenverdedigd. Daarom werd rondomelke dam een verdedigingsstelselaangelegd. Sommige bunkers wer-den op enigszins curieuze wijzegebouwd. Afgedankte Sherman-en Ramtanks werden gestript enop een tevoren gestorte betonplaatgereden, waaromheen een bekis-ting getimmerd was; daarin werdbeton gestort. De romp van detank deed dus dienst als binnen-bekisting. De geschutstoren stakboven het beton uit en deed dienstals opstelling voor een mitrailleurof een antitankkanon (foto 5).Met de verdere ontwikkeling vanwapens en strategie werd de IJs-sellinie uiteindelijk overbodig.Lange tijd bleef de linie echtermet een waas van geheimzinnig-heid omgeven (foto 6).E p i l o o gIn de loop der tijd is de militairefunctie van de meeste verdedi-gingswerken feitelijk verdwenen enjuridisch opgeheven. Een deel vandeze verdedigingswerken heeft eennieuwe functie gekregen als restau-rant, expositieruimte, onderkomenvoor vleermuizen of scouting,museum, trainingsobject voor debrandweer enzovoort. Op dezewijze wordt het bestaansrecht vandeze werken verzekerd. Voor ande-re werken is deze verzekering ech-ter niet aanwezig. Dit geldt metname voor de betonnen werken,die immers van recentere datumzijn dan veel van onze rijksmonu-menten en soms een negatieveemotie oproepen.Echter, willen we het heden begrij-pen, dan moeten we het verledenkennen. Voor het kennen, en uit-eindelijk dus ook het begrijpen,heeft de mens overleveringen, voor-werpen, documenten en bouwwer-ken nodig. Daarom verdienen ookbetonnen militaire bouwwerkenhet om bewaard te blijven voor detoekomstige generaties. nL i t e r a t u u r1. Brasser, F. et al, De Stellingvan Amsterdam. Vestingwer-ken rond de hoofdstad 1880-1920. 1990.2. Koen, D.T., Een onuitdoofbaarvuur. Betonnen verdedigings-werken in de Nieuwe Holland-se Waterlinie. UitgeverijReijnders, Bunnik. 1995.3. Koninklijke Militaire Acade-mie. Voorschrift InrichtenStellingen, Deel VII. Bouwvan zware gewapend-Beton-schuilplaatsen. Breda, 1928.4. Partridge, Colin, Hilter'sAtlantic Wall. D.I. Publicati-ons, Guernsey, 1976.V e r d e r e b r o n n e n5. Reijer, E.C., De IJssellinie,1950-1968. Waanders uitgeve-rij, Zwolle, 1997.6. Amersfoort, H., en P. Kamp-huis, Mei 1940, de strijd opNederlands grondgebeid.SDU uitgeverij. Den Haag,2005.7. De Roy van Zuidewijn, Noor-tje, Neerlands Veste. SDUDrukkerij, Voorhout, 1988.8. Sakkers, Hans, Festung Hoekvan Holland. Een parel van deAtlantikwall; aan de NieuweWaterweg 1942-1945. 1992.6 |Voormalige commando-post, nu in gebruik alstrainingsobject voor debedrijfsbrandweer vanKEMA5 |Kazemat met als functiecommandopost voor deluchtdoelartillerie