ing.J.P.C.Wagemakerbekistingsdeskundige, St. Oedenrode Bekistingen als specialisme*Er is in de loop van de jaren nogal wat ge-schreven over het uitvoeren van bekis-tingswerk. Deze verhandelingen brachtenten dele een overzicht van de op de marktzijnde systeembekistingen, maar in een aan-tal artikelen trachtten de auteurs met behulpvan de beschikbare informatie het verband teleggen tussen de organisatie van een bouw-werk en de bekistingsconstructie. Vaakkwam daarbij de wens naar voren tot rationa-lisering van de bekistingsmethodiek en eenbetere integratie in de overige bouwactivitei-ten.Bij de woningbouw is dit, ten gevolge van deindustrialisatie in deze sector, in de loop derjaren geslaagd. De ruwbouw is qua con-structie en uitvoering bij vele woningprojec-ten gelijk. Hierdoor kon de bekisting eenge?ntegreerd onderdeel gaan vormen van degehele produktie en konden gebruikers enleveranciers alle vernuft inzetten om tot eenzo effici?nt mogelijke methodiek te komen.Dit artikel is voornamelijk gebaseerd op eenlezing die de auteur heeft gehouden tijdensde studiemiddag 'Bekistingen', die door deBetonvereniging was georganiseerd in sa-menwerking met de CUR-VB en de Stubeco,dd. 12 februari 1981.Bij de utiliteitsbouw en in nog meerdere matebij de civiele bouw, wordt bekisting nog tevaak gezien als het stukje hobbyisme van deuitvoering. Dit is niet negatief bedoeld, dochhet kritisch afwegen van devele mogelijkhe-den van een bekistingsuitvoering wordtstopgezet, zodra zich andere belangrijkedingen voordoen of zodra een onderaanne-mer de probleemstelling overneemt dooreen prijs te noemen, welke in overeenstem-ming is met de begrote cijfers.Het uitgangspunt dat elke betonconstructieop wel 10 verschillende manieren bekist kanworden, is natuurlijk riant, maar in deze tijdniet meer houdbaar. De bekisting is onderinvloed van de hoge arbeidskosten eenkostbaar instrument geworden, waarmee opverantwoorde wijze dient te worden omge-gaan.Als we naar het bouwproces kijken vanuit depositie van de opdrachtgever, dan zien wedat, indien een opdrachtgever wil bezuini-gen opzijn investering, hij in eerste instantieoverweegt op materialen en installaties tebezuinigen. Een betere afstemming tussenontwerpend en uitvoerend bouwbedrijf ofeen meerop een effici?nte uitvoering gerichtontwerp, komt nauwelijks ter discussie. Degrootste besparingen komen natuurlijk doorminder kostbare voorzieningen, maar dezebezuinigingen leiden wel tot kwaliteitsver-mindering. Daarentegen hoeft een betere af-stemming en een grotere inbreng van eenuitvoeringsdeskundige in de ontwerpfaseniet tot kwaliteitsverlies te leiden.Aangezien een kritisch benaderen van hetbekistingswerk tot belangrijke besparingenkan leiden, wil ik in dit artikel een aantalbasisgegevens doorspreken die van invloedzijn op de keuze van de bekistingsmetho-diek.HistorieHoewel van historie nauwelijks gesprokenkan worden, is het wellicht toch nuttig, eventerug te blikken naar de oorspronkelijke be-kistingsuitvoering.De bekistingsvoorbereiding werd vroegerdoor de timmerman op de bouw gedaan. Alsje niet wist hoe een bekisting uitgevoerdmoest worden, dan ging je naar zo'n vakmanen die maakte op basis van de betontekeningeen uitstekende bekisting.Rond de jaren vijftig kwam de ontwikkelingvan arbeidsbesparende bekistingsmetho-den op gang. Voor de hand liggend was, datdit zijn oorsprong bij grote aannemingsbe-drijven vond. In de loop der jaren echter,kwam hierin een verdere specialisatie totstand en groeiden bekistingsafdelingen uittot zelfstandige bekistingsleveranciers. Opdat moment verdween het directe verbandtussen bekistingsontwikkelaar en uitvoe-rend bouwbedrijf en kwam het accent van deverbeteringen meer op de perfectioneringvan het systeem te liggen dan op verdereintegratie met de uitvoeringsmethodiek. Ditheeft tot gevolg dat het bouwbedrijf zelf overbekistingsdeskundigheid dient te beschik-ken om de produkttechnische voordelen vande verschillende systemen te kunnen verge-lijken en te vertalen in gebruiksaspecten.Om een indrukte krijgen van de hoeveelheidbekisting die op dit moment in Nederlandverwerkt wordt en de kosten die ermee ge-moeid zijn, is in tabel 1 een vergelijking ge-maakt tussen de gegevens van 1960 en dievan 1979. Hierbij is het jaar 1960 als uitgangs-punt genomen omdat er in dat jaar al duide-I ijk sprake was van een rational ?sering van debekisting, ook waren toen arbeidsbesparen-de bouwmethoden al van toepassing. Uit devermelde cijfers kunnen we de volgendeconclusies trekken.Er is in deze periode een aanzienlijke pro-duktiviteitsverhoging geweest, tot bijna 40miljoen m2bekisting per jaar.Opvallend is dat de loonsom bekistingen inde civiele sector proportioneel gestegen is,terwijl deze stijging bij de gebouwen gelijketred blijkt te hebben gehouden met de pro-duktiviteitsverhoging. De oorzaak hiervan iseen combinatie van het effect van arbeids-besparende bouwmethoden en de verho-ging van het uurloon. Het uurloon bedroeg in1960 gemiddeld 6,50 per uur, terwijl dit in1979 gemiddeld f 32,-was.De gemiddelde bewerkingstijd per m2bekis-ting was in 1960 in de gebouwensector 1manuur en in de civiele sector 2 manuur; in1979 was dit respectievelijk0,18 manuuren1,4 manuur.Deze gegevens zijn ontleend aan nacalcula-ties van uitgevoerde werken. De bewerkings-tijd bij de gebouwen omvat de gegevens vanzowel woningbouw als utiliteitsbouw. JuistCement XXXIII (1981) nr. 7 441Tabel 1Vergelijking van bekistingsgegevens van1960 en 19791960 1979bouwproduktie in civiele sector 676 min 3 566 minbouwproduktie woning- en utiliteitsbouw 2 769 min 19 624 minverwerkte hoeveelheid beton op de bouwplaats 1 500 000 m37 500 000 m3verwerkte hoeveelheid bekisting- civiele bouw (gem. 1,8 m2/m3) 540 000 m22 700 000 m2- gebouwen (gem. 6 m2/m3) 7 200 000 m236 000 000 m2loonsom bekistingen- civiele bouw 8,8 min 121 min- gebouwen 46,8 min 207 minresultaten optimalisering- civiele bouw 1960 -/-10%, 1979-/- /0,7 min 12,1 min- gebouwen 1960 -/-10%, 1979 -/-0,015 mu/m2 4,7 min 17,3 minin de woningbouw, waar het produktiepro-ces een fabrieksmatig karakter heeft gekre-gen, zijn met behulp van de op de marktzijnde bekistingssystemen lage bewerkings-tijden mogelijk.In de civiele bouw en in mindere mate in deutiliteitsbouw ligt het produktieproces nietzo aan vaste banden en moet een werkmet-hodiek aangepast worden aan steeds ver-schillende werkomstandigheden. Het ge-volg is dat elk project in feite uniek is en debekisting of uitvoeringsmethodiek afge-stemd wordt op ??n of enkele reeds uitge-voerde werken.Wat is bekistingsvoorbereiding?Om te onderzoeken op welke wijze de bekis-tingsvoorbereiding aangepakt zou kunnenworden, dient eerst een definitie hierovergeformuleerd te worden.Bekistingsvoorbereiding is het met behulpvan bekistingsanalyses omschrijven van eenwerkmethode, waarmee een optimale uit-voering van de betonbouw kan worden ge-realiseerd en waarbij in de keuze van debekistingsmethodiek de wensen en eisenvan andere belanghebbenden gestalte heb-ben gekregen.Deze stellingname brengt ons bij de vraag,wie er allemaal betrokken zouden kunnenzijn bij de vaststelling van de uitvoeringsme-thode. Uit figuur 1 blijkt dat hoe vroeger hetstadium is, waarin de wijze van tot standkom ing van het object bij de beschouwingenbetrokken wordt, hoe groter de mogelijkhe-den tot besparing zijn.1Be?nvloedbaarheid van de totaalkosten vaneen bouwprojectIn de praktijk blijkt dat alleen het aanne-mingsbed rijf zich met de keuze van de bekis-ting bezighoudt, behoudens die gevallenwaarin de bekisting een integrerend onder-deel van de betonconstructie uitmaakt.De invloed, die de aannemer op destichtingskosten heeft door middel van zijninzicht in de uitvoering is, behalve bijwerkenin bouwteamverband, infeiteO.Hijwordtpasbij de besprekingen betrokken, als zijn kost-prijs bekend is en hij, op basis van goedkoopmanschap, zijn voorstellen zodanig zalbrengen dat zij alleen maar dienen tot ver-groting van zijn marge.De belangstelling van de zijde van de beton-constructeur en van de architect voor deuitvoering van de bekisting is niet groot. Ditkomt waarsch ijnlijk door het tijdel ijke karak-ter van de bekisting en de beperkingen dieeen ontwerper of een constructeur voelt, alshij zich gaat buigen over de vraag, hoe zijnontwerp effici?nter uitgevoerd kan worden.Toch kan de betonconstructeureen belang-rijke invloed uitoefenen op de hoogte van dekosten van de bekisting en dus van de kostenvan het gehele project. Zodra hij v??r hetstadium van detailleren, het ontwerp bekis-tingstechnisch, en dus uitvoeringstechnischbeschouwt, kan een aanpassing tot kosten-vermindering leiden, zonder dat dit het ka-rakter van het bouwproject behoeft aan tetasten. Enige voorbeelden zijn in de figuren2,3 en 4 aangegeven. Het vermindert ook hetaantal discussiepunten tijdens de uitvoe-ring, als blijkt dat het ontwerp op rationelerewijze kan worden uitgevoerd. De rol van toe-zichthouder op de bouw wordt minderzwaar, als conflicten rondom de vraag: 'Al ofniet volgens bestek uitvoeren?' overbodigzijn.Het eist van het begeleidend ingenieursbu-reau wel, dat kennis op het gebied vanbekistings- en uitvoeringstechniek aanwe-zig is, danwei ingeschakeld kan worden.Wat kan de taak van architect enconstructeur zijn in relatie tot bekisting?Activiteiten van de zijde van constructeurenarchitect over onderstaande aspecten zoutot een meer gestroomlijnde produktie kun-nen leiden.1. Rationaliseren van betonconstructies. Devormgeving zo eenvoudig mogelijk om her-gebruik van bekistingen mogelijk te maken.Noodzaak van ambachtelijke bekistingenvermijden.2. Plaatsbepaling van mogelijk?stortnadenCement XXXIII (1981) nr. 7 4422a-bPlattegrond 3-kamerappartementa bij deze hoogbouw was het betonontwerpniet afgestemd op de huidigegietbouwmethodiekenb een deel van de betonwanden isvervangen door metselwerk; eenscheidingswand wordt later gestort; dedeurkozijnen worden breder uitgevoerd enlopen door onderkant vloeren constructievoegen. Vaststelling aan dehand van betonontwerp en van procesanaly-se.3. Goedeomschrijving van het gewenste be-tonoppervlak doortekening, specificaties ofdoor voorbeelden. Plaatsingstolerantiesomschrijven.4. Duidelijk de minimaal benodigde verhar-dingstijd en drukvastheid omschrijven voorde diverse constructiedelen. Dit geldt spe-ciaal voor bekistingssystemen, die kort nahet storten een puntbelasting op het betonveroorzaken, zoals valkopsystemen, vloer-bekisting op rollen etc.5. Tijdsduur van de noodzakelijke door-stempeling omschrijven, gebaseerd op eente kiezen vloerbekisting.6. Binnen het constructieteam analyserenof een voor te stellen betonbouw met norma-le middelen te verwezenlijken is. (Met bekis-4a-bGedeelte kelderplattegrond met kolommenin buitenwanda wanden opverschillende manieren tussenkolommen geplaatstb wanden op identieke wijze tussenkolommen; stortnaden maken repetitiemogelijk, zijkanten van de kolommen zijniets afgeschuind ten behoeve van ontkistenen vermijden vulbekisting3a-cDeze kern kan op verschillende manierenworden uitgevoerda dwarswand gelijktijdig storten metaansluitende doorlopende wand (bekistinguitgevoerd als hoekkist en kernkist)b dwarswand tegen doorlopende wand aanstorten (bekisting langswand voorzien vanstekkenplank, kernkist uitvoeren in U-vorm)dwarswanden als losse wanden tegenlangswand storten (bekisting langswandvoorzien van stekkenplank, bekisting kernals rechte bekisting)ting kan ?n principe alles, zij het tegen wel-licht hoge kosten).7. Beoordeling voorgesteld bekistingssy-steem.8. Controle op de bouwplaats over inzet enconstructie van de bekisting.Ontwerp- en keuzecriteriaOm inzichtte krijgen in het effectvan inscha-keling van bekistingsspecialisme bij de voor-bereiding van een project, moeten diverseontwerp- en keuzecriteria nader besprokenworden. De belangrijkheid van de diverseaspecten hangt sterk af van de aard van hetbouwproject. In grote lijnen kan de volgendeindeling gemaakt worden:a. constructieve aspecten, zoals sterkte,stijfheid en stabiliteit;b. esthetische eisen aan het betonopper-vlak;c. veiligheidsaspecten;d. economische aspecten, zoals o.a. mate-riaal- en materieelkosten, be- en ontkls-tingskosten, eventueel verwarmingskosten,tijdgebonden bouwplaatskosten, alternatie-ve bouwmethoden etc.;e. organisatorische aspecten, zoals proces-analyse, produktiecyclus, dilatering gebouwetc.Hierin zijn a, b en technische hoedanighe-den, terwijl d en e elkaar overlappende as-pecten zijn op economisch terrein.ConstructieHet onderzoek naar de constructie van debekisting is belangrijk voorde samenstellingervan. Hier volgt de opbouw uit; de mate-riaalkosten kunnen worden bepaald. De ma-teriaalkosten zullen vooral belangrijk zijn bij??nmalige bekistingsconstructies.De bekisting wordt berekend op sterkte, stijf-heid en stabiliteit. In tabel 2 zijn op globalewijze factoren aangegeven, die de construc-tie be?nvloeden en die bepalend kunnen zijnvoor de uiteindelijke vormgeving. Bij de uit-voering met een systeembekisting (bijvoor-beeld tunnelbekisting) zijn sterkte en stijf-heid reeds verdisconteerd, ofwel op eenvou-dige wijze te calculeren met behulp van ge-bruikstabellen, die door de leverancier terbeschikking worden gesteld.Bij het dimensioneren van een bekistings-constructie moet op de navolgende belastin-gen gerekend worden:wandbekistingen- horizontale betonspeciedruk;- opwaartse betonspeciedruk;- windbelasting;- stootbelastlng;- transportbelasting;- bijzondere horizontale of verticale invloe-den.vloerbekistingen- eigen gewicht betonspecie + wapening;- eigen gewicht bekisting + ondersteuning;- nuttige belasting (werkbelasting);- horizontale belasting (wind, scheef-stand);- bijzondere belastingen.Met name de horizontale betonspeciedruken de diverse bijzondere belastingen gevenveel stof tot discussie bij het ontwerpen vanbekistingen. Voor de bepaling van de hori-zontale betonspeciedruk zijn op dit momentcirca 25 formules beschikbaar, waarvan er inNederland in hoofdzaak drie zijn, die veelvul-dig gehanteerd worden. Dit zijn:CER'A-formules, gebaseerd op Engelseonderzoekingen,Cement XXXIII (1981) nr. 7 443Tabel 2Uitgangspunten voor het ontwerpen van eenbekistingsconstructieACI-formules, gebaseerd op Amerikaanseonderzoekingen enRODIN-formules, eveneens gebaseerd opAmerikaanse onderzoekingen, die veel voorkolombekisting worden toegepast.In Duitsland heeft men op grond van de be-schikbare gegevens en ervaring een norm-blad samengesteld, DIN 18218, waarin eenaantal relevante factoren is verwerkt in deverschillende tabellen. Wellicht zouden degevonden waarden bekritiseerd kunnenworden; voordeel is echter dat tijdens deuitvoering geen onduidelijkheid en discus-sie ontstaat over de betondruk, waarop debekisting minimaal moet worden gedimen-sioneerd.Het zou naar mijn mening wenselijk zijn, ookin Nederland tot een dergelijk concept tekomen. Niet om wetenschappelijk zeker tezijn van de exact optredende horizontale be-tonspeciedruk, maar om verzekerd te zijnvan een gelijkluidend standpunt hierom-trent.Ten aanzien van de constructieve aspectensterkte, stijfheid en stabiliteit, wordt in tabel2 een aantal kenmerkende uitgangspuntenopgesomd voor het ontwerpen van bekistin-gen. Niet besproken worden de aspectenknik en plooien. De berekening hiervan gaatin principe zoals in de NEN-bladen is om-schreven.De invloed van de diverse bijzondere belas-tingen dient voor elke situatie apart te wor-den beoordeeld. De mogelijkheid om in deuitvoeringsfase een bijzondere, niet-voorziene belasting op een bekistings- ofondersteuningsconstructie te krijgen, isgroot. Een goede bekistingsconstructeurkan door zijn ontwerp diverse mogelijkhe-den uitsluiten of bewust kenbaar maken, zo-dat een aantal onveilige situaties niet zalvoorkomen.Voorbeelden van bijzondere belastingenzijn:- excentriciteit op ondersteunende delenten gevolge van foutief storten. Dit kan zowelvoor wandbekisting als voor vloerbekistinggelden;- overbelasting wandbekisting ten gevolgevan te hoge stortsnelheid of afwijkende sa-menstelling en/of verwerking van de beton-specie;- deskundig ontkisten;constructieaspect uitgangspunten voor het ontwerptoelaatbare spanningen volgens NEN 3850. Aangegevenverhogingen ten behoeve van tijdelijke constructies kunnenworden toegepast;belastingen ten gevolge van betonspecie;bepaling betonspeciedruk niet aan voorschriften gebonden;door vele uitvoeringsinvloeden is de constructie nooit exact teberekenen (plaatselijk storten bijvoorbeeld kan zowel bijwand-als vloerbekisting het principe van de berekening aantasten);geen aanpassing van berekening bij toepassing van gebruiktsterktemateriaal (centerpennen, hout, beplating)doorbuigingseisen volgens bestek; ^-- tot ?- van de300 800overspanning;in woningbouw kan bij grote centerpenafstanden eendoorbuigingseis van gewenst zijn;stijfheidsberekeningen mag men nooit baseren op volledigdoorgaande liggers;voor vrije doorrijopeningen van hulpconstructies kan metbehulp van tooglatten aan bestekseisen worden voldaan(Diverse systemen hebben een voortoging. Deze kan bij deoptredende doorbuiging worden verrekend. Uitvoerings-technisch kan dit problemen geven in schachten en anderestijfheidstijve constructies)rekenen op een horizontale belasting van 2%;overdracht van deze belasting via schoring naar deondergrond of bestaande constructie;gewenste veiligheidsco?ff ici?nt > 2;onvolledig dragende en verende steunpunten kunnen eenoverbelasting van de naastliggende steunpunten veroorzaken(calamiteiten mogelijk door stoten, foutieve uitvoering,verzakking ondergrond, ondeugdelijk materiaal, onvoorzienescheefstand etc; het is gevaarlijk om zonder inzichtbranchevreemde materialen toe te passen, gezien de grotestabiliteitgevolgen bij calamiteiten)- onvoldoende op de hoogte zijn van het'doorstempeleffect';- ongelijkmatige zetting van de grondslagwaarop een ondersteuning is geplaatst;- scheefstand van een ondersteuning;- niet-berekende ondersteuning van eenwapeningsconstructie;Bovengenoemde omstandigheden zijn oor-zaak van de nodige marges in de bereke-ningsmethode. Indien een bekistingscon-structeur de omstandigheden, waarondergewerkt wordt, niet kent of niet kan be?nvloe-den, dient hij daar bij zijn ontwerp rekeningmee te houden. Als hij daarentegen op dehoogte is van de projectomstandigheden,moet hij hiermee naar mijn mening ook reke-ning mogen houden om tot lichtere bekis-tingsconstructies te kunnen komen.den kunnen deze begrippen veel genuan-ceerder worden vastgelegd. Met name degestructureerde oppervlakken hebben ermet de komst van de eenmalig, of meermalentoe te passen kunststof structuurmattenenorme mogelijkheden bijgekregen. Zij heb-ben de toepassing van traditionele materia-len, zoals ruw deelhout, gehalveerd rond-hout, golfplaten en vezelplaten aanzienlijkverminderd.Esthetische eisen aan het betonoppervlakDe eisen die gesteld worden aan het beton-oppervlak zijn mede bepalend voor de sa-menstelling van de bekisting. In hoofdzaakbetreft dit de vormgeving en uitvoering vande contactbekisting. Worden er echter eisengesteld aan centerpenafstanden en mogelij-kerwijs absolute doorbuigingseisen, danheeft dit zijn invloed op de gehele bekistings-constructie.Sprak men vroeger hoofdzakelijk over deverschillen tussen 'vuil' en 'schoon' beton-werk, bij de huidige bekistingsmogelijkhe-Het grootste deel van het uitgevoerde beton-werk is echter glad en juist bij gladde beton-oppervlakkeniser in Nederland een voortdu-rende tendens hoge eisen aan de kwaliteitvan het oppervlak te stellen, onafhankelijkvan hetfeit of het beton al dan niet in hetzichtkomt. Maattoleranties en oneffenheden wor-den nauwelijks toegelaten. Doorbuigingsei-sen worden vaak extreem hoog gesteld.Deze hoge eisen, die de mogelijkheid van'vuil' betonwerk als het ware uitsluiten, lei-den tot opdrijving van de bekistingskosten.We zouden ons moeten richten naar eenmeer gedifferentieerd eisenpakket; daartoekan gebruik worden gemaakt van het Stan-daard Referentie Bestek, richtlijnen voordeoppervlaktebeoordeling van betonwerk.Hierin is beton in twee hoofdklassen (I en II)verdeeld en per onderverdeling zijn vastge-legd maattolerantie, maatbegrenzing, bra-men, oneffenheden, luchtblazen e.d.Cement XXXIII (1981) nr. 7 444Tabel 3Kostensoorten voor bekistingswerk, metinvloedsfactoren voor kostenverlagingkostensoort mogelijkheden tot kostenverlagingarbeidskosten eenvoud systeembeperkt aantal handelingeneenvoud maatvoeringre?le plaatsingstolerantiesbeperkte controle-noodzaakrepetitie-effectbetonvormmateriaalkosten universeel systeemweinig beschadigingsgevoelighoge restwaardematerieelkosten keuze bouwplaatstransportkeuze elementgroottekeuze systeemalgemene bouwplaatskosten optimalisering van de bouwtijdVeiligheidDe veiligheidsaspecten vallen uiteen in tweegroepen.Ten eerste de constructieve veiligheid, diebij een bekistingsconstructie berekend kanworden.Ten tweede de wat moeilijker te omschrijvenarbeidsveiligheid. Daartoe moeten maatre-gelen worden getroffen die constructief nietnodig zijn, maar die noodzakelijk zijn om debekisting deugdelijk en veilig te hanteren.In een voorbereidend stadium in het bekis-tingsontwerp verwerkt, kosten zulke voor-zieningen minder dan wanneer ze tijdens debouw moeten worden getroffen. Een veiligebekisting en hulpsteiger verhoogt het zich'wel' voelen, voorkomt ongelukken en leidtindirect tot een grotere arbeidsprestatie.Voorbeelden zijn:- stabiliteit van een bekistingswand;- afschoringsmogelijkheid tijdens plaat-singen opslag;- stortsteiger met leuning;- beveiligde toegang totwerksteigers;- voorzieningen om sparingen dichtte leg-gen;- gemakkelijk te ontkisten elementen;- veiligheidsnetten.Organisatorische en economischeaspectenOfwel: hoe gaat dit betonwerk uitgevoerdworden en wat kost het?Waarschijnlijk is dit het terrein waar hetminst met concrete getallen kan worden ge-werkt en waar de meeste gevoelsmatige be-slissingen worden genomen. Zoals al eerderis aangegeven, is een bekistingskeuze hetvaststellen van een uitvoeringsmethodiekenwordt de keuze sterk be?nvloed door anderebouwactiviteiten. Het zal duidelijk zijn, datmen moeilijk over een complete bekistings-voorbereiding kan spreken als hierin slechtsde constructieve aspecten zijn verwerkt.Er zijn vele vragen, die bij een bekistings-voorbereiding beantwoord dienen te wor-den. Voorbeelden hiervan zijn:- kan het gebouw van stortvoegen wordenvoorzien om het repetitie-effect te vergrotenen een betere ploegafstemming te krijgen?- biedt de bouwtijd mogelijkheden omstortvolgorde en repetitie van de bekisting teoptimaliseren, en welke consequenties geeftdit op de tijdgebonden bouwplaatskosten?- is het noodzakelijk de verhardingstijd tebe?nvloeden?- met welke type bekisting kan worden ge-werkt?- moet de bekistingsrouting worden afge-stemd op hoofdzakelijk horizontaal of verti-caal transport?- watisdeminimaalbenodigdehoeveelheidbekisting?- is verloren bekisting interessant?- kan er sprake zijn van glijden, klimmen ofprefabriceren en wat zijn de consequentieservan?- welke kraan zal worden gebruikt, wat is dekraancapaciteit en hoe is de bezettings-graad?- welke bekistingsactiviteiten liggen op hetkritieke pad van de planning?Om al deze vragen beantwoord te krijgen iseen proces-analyse nodig. Hieruit volgendan de gegevens, waarmee een goede bekis-tingsanalyse gemaakt kan worden. Met deuitkomsten van deze analyse kan een keuzeworden gemaakt uit de beschikbare bekis-tingsmogelijkheden en kan de economischmeest aantrekkelijke oplossing worden be-naderd. Een bekistingsanalyse kan wordengedefinieerd als een opstelling van benodig-de handelingen en hoeveelheden (op eenbepaald tijdstip en situatie) waarmee op ba-sis van vergelijking met uitgevoerde werkenbewerkingsnormen een optimale werkmet-hode kan worden aangegeven.Een beetje gepopulariseerd, komt een bekis-tingsanalyse op het volgende neer:hoeveel vanwat moet ikwaar,wanneer, metwie,waarmee en vooralhoe inzetten en bovendienwat zijn hiervan de kosten?KostprijsbepalingAfhankelijk van het bouwobject, bedragende bekistingskosten 20 tot 40% van de totaleruwbouwbegroting. De bekistingskostenzijn samengesteld uit arbeidskosten, mate-riaalkosten, materieelkosten en algemenebouwplaatskosten. Van deze kostensoortenvormen de arbeidskosten het grootste deelen zijn tevens het meest te be?nvloeden.Er is nauwelijks een algemeen geldende ver-houding tussen de verschillende kosten-soorten te formuleren. Bekistingen die ??n-malig zijn, hebben een totaal andere verhou-ding dan repetitie-bekistingen. Om de factorarbeid bij kostenvergelijkingen vergelijk-baar te houden, wordt gewerkt met tijdnor-men. Zulke tijdnormen zijn afhankelijk vaneen groot aantal parameters. Ze zijn afhan-kelijk van mensen, organisatie en project-omstandigheden. Reden, waarom een ar-beidsnorm niet zonder 'aankleding' gehan-teerd kan worden en het noemen van eennorm zonder toelichting van weinig waardeis.Een tijdnorm wordtop basis van nacalculatievastgesteld. Daar zijn verschillende metho-den voor, bijvoorbeeld de Multi-Moment-Opname. De som van deeltijden, vermenig-vuldigd met een aantal toeslagfactoren geefthierbij een totaalnorm.Een andere benadering is de vaststelling vantotaalnormen met behulp van vergelijkingvan uitgevoerde werken. Hierbij wordt alleenmet all-in normen gewerkt en wordt doormiddel van een omschrijving de 'aankleding'gemaakt, waardoor het cijfer een bepaaldewaarde krijgt. Bij het doen van een keuzetussen de verschillende methoden, zou ikwillen concluderen dat de methode waarbijall-in normen worden vergeleken, waar-schijnlijk het meest houvast biedt, mits hier-bij alle voorkomende handelingen zijn om-schreven. Immers, bij de keuze van de bekis-ting is het verschil in tijdnorm ten gevolgevan het verschil in handelingen belangrijkerdan de hoogte ervan.Een opsplitsing van de totaalnorm in verge-lijkbare deeltijden om zodoende met super-poneren tot totaalnormen voor toekomstigewerken te komen, lijkt mij een voor dit doelniet bruikbare benadering.Belangrijk is dan ook dat computermatigCement XXXIII (1981) nr. 7 4455a-cDe keuze van ondersteuning wordt bepaalddoor vergelijking van materialen, arbeid enalternatieve uitvoeringsmethodea toepassing van goedkope materialen,duur in gebruikb toepassing van duurdere, maar in arbeidgoedkopere materialenc toepassing van alternatieveondersteuningsmethoden (tijdelijkebetonpalen, die naderhand zullen wordengesneld)gegevens omtrent hetbouwproject*totaal wandbekisting : 3000 m2'ter beschikking 200 m2. repetitie: 15 xafschrijving bekisting 30% van f 220,~ (bij 40 kN/m2)montage/demontage 1,2 mu/m2be-en ontkisten 0,6 mu/m2uurloon : f 35,~/uurbetonspeciedruk : resp. 40, 60 en 80 kN/m2tijdgebonden kosten buiten beschouwingDe in deze tabel vermelde normen en bedragen kunnen voor elk werk verschillend zijnverkregen cijfermateriaal altijd voorziendient te worden van een omschrijving, omvoor toekomstige werken bruikbaar te zijn.In tabel 3 wordt een aantal factoren opge-somd, die de vier kostensoorten van een be-kistingsbegroting kunnen be?nvloeden.Om een indruk te geven van het aandeel, datde diverse kostensoorten op detotaalkostenheeft, is een kort voorbeeld uitgewerkt; deresultaten zijn samengevat in tabel 4. In ditvoorbeeld zijn tevens enige resultaten vaneen onderzoek verwerkt, dat Stubeco enigejaren geleden dooreen van haarstudiecellenheeftlaten uitvoeren. Het onderzoekwas ge-richt op constructieve en economische ge-volgen van het werken met bekisting methoge en met lage doorbuigingswaarden. Uithet economisch onderzoek volgde als deel-resultaat een indexering van materiaalkos-ten ten opzichte van de hoogte van de op teTabel 4Voorbeeld van berekening bekistingskostenen de invloed van hogerebetonspeciedrukken op de totaalkostenmateriaalkosten200 m2 x 220 x 0,30 x cc = resp. 1, 1,3 en 1,65montage/demontage200 m2 ? 1,2 mu/m2be- en ontkisten3000 m2 ? 0,6 mutotaalkosten40kN/m2f 1320084006300084600100%60 kN/m2f 1716084006300088560105%80kN/m2f 2178084006300093180110%Cement XXXIII (1981) nr. 7 446-Een vloerbekisting kan bestaan uit lossedelen (a), panelen (b) of kraanelementen (c);de keuze is sterk afhankelijk van de vereistebetonkwaliteit, repetitie en type bouwwerknemen betonspeciedruk. Er was een verge-lijking gemaakt tussen 5 systeembekistin-gen en een traditionele bekisting. De uitkom-sten zijn in tabel 5 weergegeven.Uit het voorbeeld van tabel 4 blijkt dat detotale bekistingskosten bij de genoemde re-petitie van 15 inzetten nauwelijks be?nvloedworden door de hogere materiaalkosten bijhogere speciedrukken. Bij een dergelijke re-40 kN/m260kN/m280 kN/m2materiaal-kosten100 130 165Tabel 5Materiaalkosten bekisting, gerelateerd aanbetonspeciedruk(vergeleken zijn een traditionele bekistingen 5 systeembekistingen)petitie zal de keuze inzake maximaal toelaat-bare betonspeciedruk nauwelijks opzienba-rende financi?le gevolgen hebben. Niet ver-werkt is hetfeit dat bij een hogere toelaatbarespeciedruksneller mag worden gest?rten deverwerkingskosten van het betonstortenwaarschijnlijk omlaag gaan. Ook is geen re-kening gehouden met een beter tegen me-chanische beschadigingen bestand zijnde,stijvere bekisting.Zou er slechts van een ??nmalig inzet sprakezijn, dan is te zien dat de verhouding tussenarbeids- en materiaalkosten volkomen an-ders is; dan kan het raadzaam zijn een lagerebetondruk toe te laten en met wat hogereverwerkingskosten van betonstorten genoe-gen te nemen.Totslotzou een indrukgegeven kunnen wor-den over de richting waarin men het bij eenoptimalisering zou moeten zoeken. Zou menop materiaalkosten bezuinigen, dan geeft diteen geringe besparing op de totaalkosten.Bijvoorbeeld 10% minder materiaalkostengeeft 1,5% besparing op totaalkosten. Be-zuiniging op montagekosten geeft evenmineen duidelijke verlaging van de totaalkosten.Maar indien men door analyseren een bespa-ring op be-en ontkistingskosten kan realise-ren, is een aanzienlijke vermindering van detotaalkosten te bereiken; 10% verschil in de-ze kosten geeft een verschil van 7,4% op detotaalkosten. Waarmee overduidelijk is, dat,indien men door betere afstemming op ande-re werkzaamheden, een betere ploegafstem-ming of een vereenvoudiging van de beno-digde handelingen tot een vermindering vanbewerkingskosten kan komen, deze resulta-ten een belangrijke invloed hebben op detotaalkosten.Ter illustratie is nog een aantal foto's opge-nomen van projecten, waarbij de keuze vanbekisting en de invloed van de diverse kos-tensoorten op verschillende wijze zijnge?nterpreteerd. De foto's 5 a, b en gevenhet verschil in inzicht weer bij ondersteu-ningsmogelijkheden. De foto's 6 a, b entonen de g rote i vloed van repetitie en af wer-king van het betonoppervlak.ConclusieDoordat de keuze van een bekisting en dewijze waarop deze ingezet wordt, in feite eenvaststelling van de produktiemethode is, ishet onmogelijk op basis van vergelijking vanmateriaalprijzen en vermoedelijke ar-beidsnormen, een gerichte keuze te doen.Aangezien de op de markt zijnde bekis-tingssystemen redelijk 'uit-ontwikkeld' zijnen vele bouwondernemingen inmiddels overeen behoorlijke know-how op bekistingsge-bied bezitten, zal een keuze van een bekis-ting zich slechts zelden manifesteren alseenfoutieve keuze. De betonconstructie zal inieder geval de vorm krijgen, zoals die optekening werd gevraagd.De vraag blijft echter open of op basis van hetonderzoeken van alle mogelijkheden, heteindresultaat niet gunstiger had kunnen zijn.Achteraf is dit op papier natuurlijk nooit aan-toonbaar, maar de vraag is daarom niet min-der interessant.Ik meen dat de huidige taakstelling van deprojectleider op de bouwplaats geen ruimteopenlaat voor het alert volgen van alle ont-wikkelingen op bekistingsgebied en dat dui-delijk van een gewenst special isme sprake is,waarbij dit bestaat uit kennis op het gebiedvan de uitvoering, de bekistingstechniek, deorganisatie en de kostenleer. Een specialis-me, dat bij een bouwbedrijf aanwezig dienttezijn ofwel via een extern advicsburo inge-schakeld kan worden. Bij ingenieurs- en ar-chitectenbureau ligt het zwaartepunt van dewerkzaamheden anders; toch zal deskun-digheid op bekistingsgebied al of niet tijde-lijk ingeschakeld zeker tot besparingen kun-nen leiden.CementXXXIII(1981)nr.7 447