A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB etontechnologiecement 2006 2 BEELD SCHOONBETON1 |Minnaertgebouw,Utrecht (NeutelingsRiedijk Architecten); hetrode spuitbeton geeft degevel een ruig uiterlijkBeton is een eigenaardig materiaal, met een eigen aarddie zeer veelzijdig is en daardoor soms tegenstrijdig.Allereerst is beton ons belangrijkste constructievebouwmateriaal. Het wordt daarom in alle bouwsecto-ren graag en in grote mate toegepast. Steeds vakerworden echter aan de betontoepassing ook esthetischekwaliteiten toegedicht. We noemen dat `schoon beton'.Ook schoon beton bestaat in de varianten geprefabri-ceerd en ter plaatse gestort. In dit laatste geval is betoneigenlijk een afbouwmateriaal dat in de ruwbouwfasewordt gerealiseerd. De uiteindelijke verschijningsvormwordt in veel gevallen be?nvloed door de gang vanzaken op de bouwplaats. Een open dialoog tussen archi-tect en aannemer over mogelijkheden en bijbehorendekosten is pure noodzaak uit oogpunt van kwaliteit engewenst resultaat.De in 2004 verschenen CUR-Aanbeveling 100 iseen hulpmiddel om afspraken te maken over despecificatie en beoordeling van schoon beton. Dezeaanbeveling laat de aannemer vrij in de keuze vande werkmethoden (bekistingen, betonmengsels,opslag- en transportwijze) waarmee hij aan de pres-tatie-eisen voor schoon beton kan voldoen. Dezeprestatie-eisen zijn in het algemeen door de ont-werpers in het bestek geformuleerd en hebbenenerzijds betrekking op de sterkteklasse en milieu-klasse en anderzijds op de oppervlakteklasse. In heteerste geval ligt de verantwoordelijkheid bij de con-structeur, in het tweede geval bij de architect.Op basis van deze gegevens formuleert de aanne-mer zijn prestatie-eisen naar de betonspecieleve-rancier. Dit geldt met name voor de verwerkbaar-heid (vloeigedrag) en de sterkteontwikkeling van demortel. De betonspecieleverancier is verantwoorde-lijk voor de keuze van de grondstoffen en de tebereiken verwerkbaarheid van de specie, maar heeftdaarbij dus ook vrijheid.In deze keten van verantwoordelijkheden zal er openig moment een terugkoppeling van ervaringenmoeten zijn om een zeker evenwicht te bereikentussen gewenst resultaat en economie. Daarbij zalde architect antwoord moeten geven op de vragen:Hoe fraai, bruut of robuust moet het oppervlakzijn? Is scheurvorming storend? Is een grindnesterg? In welke mate mogen kleurverschillen optre-den? De volgorde van gezichtspunten is allesbepa-lend in het al dan niet accepteren van onvolkomen-heden in het betonoppervlak.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB etontechnologiecement 2006 210G e d a a n t e s v a n b e t o nEen wezenlijke eigenschap van beton is dat het zichop alle mogelijke manieren laat manipuleren omeen bepaald gewenst esthetisch resultaat te berei-ken. Een ruige uitstraling vraagt een andere techni-sche benadering dan een superstrak abstract uiter-lijk. Drie aspecten bepalen dit uiterlijk: de bekisting,de betonsamenstelling en de uitvoering.De bekistingskeuze wordt afgestemd op de gebouw-vorm, de bouwsnelheid, het budget en de textuurvan het oppervlak. De aard van het bekistingsmate-riaal, de afmetingen van de contactbekisting zoalsplaten of planken, maar ook het plaatnadenpatroonmoeten worden bepaald. Als er centerpennen nodigzijn voor de stijfheid van de bekistingsconstructie,dan kan het gewenste centerpenpatroon bepalendzijn voor de keuze van het type bekisting.Omdat de kwaliteit van schoon beton vooral wordtbepaald door de zichtbare betonhuid, zullen bijzon-dere eisen aan de betonspecie worden gesteld.Behalve de gewenste textuur en kleur van hetoppervlak, is ook de manier waarop de specie kanworden verwerkt en verdicht een belangrijk uit-gangspunt bij het bepalen van de betonsamenstel-ling. Let wel dat bij toepassing van zelfverdichtendbeton het risico op craquel?vorming groter is.De manier waarop het werk wordt uitgevoerd,bepaalt in belangrijke mate de kwaliteit van hetschoonbetonwerk. Normaal gesproken zal hetbetonwerk niet in ??n stortfase worden uitgevoerd,maar door een herhaalde inzet van bekisting enarbeid tot stand komen. Dit betekent dat er moetworden nagedacht over de stortnaden, de wisselen-de weersgesteldheden (seizoensinvloeden), denabehandeling en het ontkistingstijdstip. Omwillevan het esthetische resultaat kan wel eens wordenaangestuurd op een langzamere sterkteontwikke-ling dan bij constructief beton vereist.Het totale proces van de montage van de bekisting,het aanbrengen van wapening, het storten tot hetnabehandelen en ontkisten, uitgevoerd in een vastecyclus vormt de grondslag voor een goed resultaat.Om dit proces goed te kunnen beheersen is eenwerkplan waarin alle procesfasen nauwkeurig zijnuitgewerkt, een belangrijk hulpmiddel. Het opstel-len van een gedegen werkplan waarbij alle partijenhun eigen specifieke expertise inbrengen, zal daar-om alle aandacht moeten krijgen. Een goede afstem-ming tussen alle betrokken partijen vormt de basisvoor het succes van schoon beton.R u i gEen ruige, robuuste uitstraling ontstaat door het bena-drukken van onregelmatigheden in het betonopper-vlak (foto 1). Grof bekistingsmateriaal en een grovebetonsamenstelling dragen bij aan een ruig opper-vlak. Onvolkomenheden zoals kleurverschillen, onvol-ledige verdichting, luchtbellen, bramen en lekkagevan cementlijm zijn onderdeel van de esthetiek.Bij een robuuste vormgeving passen monoliete vlak-ken en volumes. Door minimaal gebruik te makenvan dilatatievoegen in een gevel of wand kan hetrobuuste karakter van een gebouw worden versterkt.Hiervoor is een nauwe samenwerking tussen archi-tect en constructeur vereist, bijvoorbeeld voor hetmaken van de juiste afwegingen ter beperking vanscheurvorming.De gewenste positie van de centerpennen moet inhet gevel- en wandontwerp worden vastgelegd, ookals het centerpenpatroon willekeurig moet lijken. Bijeen ruige sfeer kunnen onregelmatigheden in hetoppervlak rond de centerpengaten acceptabel zijn,zoals donkere verkleuringen door het weglekken vanwater via het gat in de bekisting voor de centerpen.G l a dBeton is bij uitstek geschikt voor een minimalisti-sche vormgeving. In het exterieur kunnen gladde,2 |Museum Beelden aanZee, Scheveningen(Quist WintermansArchitecten); de ten toongestelde beelden komenop het grijze, gladdebetonoppervlak maxi-maal tot hun rechtA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB etontechnologiecement 2006 2 11naadloze betonoppervlakken de monoliete, sculptu-rale vorm van de gebouwmassa benadrukken. Alsruimtebegrenzing dragen deze betonoppervlakkenbij aan het sobere karakter van die ruimte. Het mate-riaal is bescheiden, vraagt geen aandacht, blijft op deachtergrond (foto 2). Een strakke detaillering en eengaaf, gelijkmatig oppervlak zijn onontbeerlijk voor hetgewenste esthetische resultaat. Het resultaat is even-wel lastig te beheersen. De natuurlijke uitstraling vanbeton hangt immers nauw samen met de kleurver-schillen en onregelmatigheden in het oppervlak.Als er geen bijzondere eisen aan de kleur zijngesteld, is beton grijs, de kleur van het cement. Erbestaat niet ??n kleur grijs, maar een hele waaiervan grijstinten. Vele factoren hebben invloed op deuiteindelijke grijstint. Zo bestaat er een verschiltussen de soorten portlandcement, hoogovence-ment en portlandvliegascement. Een veranderingin verhouding tussen deze cementsoorten zalonherroepelijk zichtbaar worden in de grijstint.Hier staat de esthetiek dikwijls op gespannen voetmet de economie, want in koudere maanden is hetomwille van de gewenste sterkteontwikkelinggebruikelijk dat het gehalte portlandcement wordtvergroot.Ook grijstintverschillen tussen opeenvolgende stor-ten zijn bijna onvermijdelijk. Wit cement is eenspeciale cementsoort die beton weliswaar niet puurwit maakt, maar zich wel duidelijk onderscheidtvan grijs cement en grijs beton. Verder kunnenpigmenten kleur geven aan beton. De kleurintensi-teit is afhankelijk van het pigmentgehalte en decementsoort.Gladde betonoppervlakken zijn het resultaat vangladde bekistingsplaten. De plaat, het patroon en deafwerking van de naden zijn een wezenlijk onder-deel van het architectonische beeld. De naden tus-sen de platen kunnen niet onzichtbaar zijn, maarwel bewust opvallend of juist onopvallend wordengemaakt. Om een serene sfeer in de architectoni-sche ruimte tot in detail door te voeren, zal hetpatroon van plaatnaden ? en ook centerpennen ?rondom doorgangen en sparingen zoveel mogelijkin ??n ritme doorlopen. Stortnaden kunnen metbehulp van (valse) sponningen ongemerkt in ditplaatnadenpatroon doorlopen. De onvermijdelijkescheurvorming kan vooraf `onzichtbaar' wordeningeleid door ter plekke van plaatnaden het betonin te zagen. Hier betaalt zich het `slim' bepalen vanhet plaatnadenpatroon dubbel en dwars terug.N a t u u r e n c u l t u u rBeton heeft als `kunststeen' weliswaar een eigenkarakter, maar kan door bewerking of met behulpvan mallen een uitstraling krijgen als bewerkt`natuursteen'. Bewerkingen als hakken, boucharde-ren en frijnen brengen reli?f in het oppervlak,waarbij de natuurlijke ingredi?nten van de betonsa-3 |Franse ambassade, Berlijn (Christian de Protzamparc); de steen-houwer is verantwoordelijk voor de vormentaal4 |Viaduct over de A15 bij Barendrecht-Carnisselande; reli?f alsresultaat van een rubber inlay in de mal, pigmenten zorgenvoor de kleurA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB etontechnologiecement 2006 212menstelling ook in het zicht komen (foto 3). Voorbe?nvloeding van het kleurresultaat bij mechani-sche bewerking moet het toeslagmateriaal wordengeselecteerd op samenstelling, kleur, grootte envorm. Toevoeging van pigmenten kan het kleurcon-trast tussen cementsteen en toeslagmaterialen ver-sterken of verzachten.Bij het gebruik van flexibele rubbermatten voor hetcre?ren van de structuur van bewerkt natuursteenis geen bewerking na het ontkisten nodig (foto 4).Het betonoppervlak heeft dan weliswaar de struc-tuur van natuursteen, maar niet de kleurschakerin-gen. Het structuuroppervlak bestaat dan namelijkuit de `cementhuid', waarvan de kleur vooral wordtbepaald door de kleur van het cement.Dit geldt ook wanneer de textuur van een andermateriaal wordt beoogd, zoals het geval is bij hettoepassen van grof gezaagde planken met een ruwehoutnerf, of wanneer een gecultiveerd reli?f in demal wordt opgenomen. Het kleureffect kan bijko-mend worden bereikt door het beton achteraf in debeoogde kleur te verven, in plaats van pigmententoe te passen. Dit keuzecriterium is vooral bij dekleur zwart actueel (foto 5).5 |Universiteitsbibliotheek Utrecht (Wiel Arets Architects);aftekening tussen het reli?f en de bekistingslatjes6 |Onderdoorgang Houten (Holland Railconsult); vlakke wandkrijgt door reli?f een boeiende plasticiteitA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB etontechnologiecement 2006 2 13B o e k B e e l d S c h o o n B e t o nDit artikel is gebaseerd op teksten en beelden uit hetboek `Beeld Schoon Beton'. Daarin komt op evenwichtige wijze zowel ter plaatse gestort als geprefabriceerdschoon beton aan de orde. Deze gezamenlijke uitgavevan ENCI, BFBN en VOBN is verkrijgbaar door eenbedrag van 34,50 over te maken op Postbankrekening 21 29 50, t.n.v. ENCI Media o.v.v. Beeld SchoonBeton.Er bestaat geen catalogus voor de textuur en vormvan beton, want in principe is alles mogelijk. Er isin feite maar ??n beperking: de vorm moet lossendzijn. De mal of bekisting moet kunnen wordenverwijderd zonder het beton te beschadigen. Eencomplex van texturen is mogelijk, maar ook eenstrak geometrisch patroon, een reli?f van lijnen ofzelfs een enkele lijn.Van 2,5D (foto 6), wat de bewerking van het opper-vlak van een vlakke plaat feitelijk is, naar 3D wordtde grote vormvrijheid van beton maximaal duide-lijk. Het element wordt een object an sich. Elkebetonconstructie is eigenlijk een 3D-uiting van deoneindige mogelijkheden van het materiaal (foto 7).De mal bepaalt en de betoncentrale draait. Waareindigt het? Monoliete, vloeiende vormen, waarbijvloeren en plafonds eruit zien als de strik van eenlang lint, beelden die bepalend zijn van dichtbij ofveraf, ze zijn alle een uitdaging, niet alleen voor dearchitect en de constructeur, maar ook voor demodelmaker, de vlechter, de betontechnoloog, dewerkvoorbereider, de uitvoerder, de betonvakmanop de bouwplaats, en alle andere betrokkenen inhet bouwproces (foto 8). n8 |TGV-station Luik-Guillemins (SantiagoCalatrava); maximaleexpressie met ruimtelijkestructurenfoto: Photo-Daylight7 |Erasmusbrug Rotterdam(UN Studio); 3D-ontwerpwaarin de vorm uitstijgtboven de textuurfoto's: Marcel vanKerckhoven