Is. Jacobsen, arch.Tel-AvivDe architectonisch minder geslaagdeutiliteits-woonblokken van Ashka/on met hunprimitieve zonwering van prefab-betonplatenmet ronde gatenfoto: Ami ErevCement XXI (1969) nr.3Architectuur in Isra?lU.D.C. 72(569.4):693.5Betonarchitectuur in Isra?lIn een beschouwing over de toepassing van beton in de Isra?lische architectuur en con-structie, dient een tweetal feiten vooropgesteld te worden:1. Vrijwel alle bouwwerken in Isra?l worden in gewapend beton uitgevoerd;2. De toepassing van het staalskelet, zoals in Europa en Amerika, is in Isra?l geheel onbekend.Deze twee feiten vinden hun oorzaak in economische, geologische en klimatologische om-standigheden.Ten aanzien van de economie kan worden opgemerkt dat men in Isra?l ruimschoots beschiktover passende steensoorten voor de fabricage van cement. De fabrieken daarvoor wordendirect naast de delfplaats van de grondstoffen neergezet, zodat transportkosten tot een mi-nimum beperkt kunnen worden.Hoewel er een lokale staalindustrie bestaat, is de capaciteit slechts beperkt en moeten allegrondstoffen tegen hoge vrachtkosten worden ingevoerd.De geologische omstandigheden zijn vrijwel inherent aan de economische. Allereerst zijn erde lange bergruggen in Isra?l, die een natuurlijke, vrijwel onuitputtelijke bron van voor dehand liggend materiaal vormen. Ook alle andere materialen, die nodig zijn voor de fabricagevan cement zijn in ruime mate aanwezig, alsmede zand, grof en fijn gesteente voor de sa-menstelling van betonspecie.Voorts is het langdurig heien, dat in Nederland zo'n kostbaar onderdeel van bijna elk bouw-werk vormt, geheel overbodig. Veel bouwwerken worden opgetrokken op een ondergrondvan rots of grindplaatsen; een min of meer zwaar fundament in de vorm van een gewapend-betonplaat of sokkel is voldoende. Bij de bespreking van karakteristieke bouwwerken zalhier nog nader op teruggekomen worden.Wat het klimaat betreft kan opgemerkt worden dat dit in Isra?l voor het storten en verwer-ken van beton ideaal is. De hoge temperaturen, de lange droge perioden en hoge relatievevochtigheid van de lucht bieden alle voorwaarden voor een snelle verwerking van het beton.De regenperioden zijn kort en het is mogelijk het gehele jaar door te werken. Geen gevaarvoor vorst of voor te grote temperatuurverschillen belemmeren de snelle uitvoering van eenbouwskelet.1062De woonpiramide van Be'er Sheva.De door de terrassen gevormde overhanggeeft een goede beschutting tegen de zonterwijl toch alle lucht over de balkonskan spelen.Hier is de architectuur aangepastaan het landfoto: Beny BedarshiCement XXI (1969) nr. 3Deze klimatologische omstandigheden echter verhinderen bij het bouwen de toepassing opgrotere schaal van hout. De soms zeer hoge zomertemperaturen, de vochtigheid aan delange Middellandsche zeekust en het ontbreken van lokale, voor de bouw geschikte hout-soorten zijn dan ook de oorzaak dat houtbouw, ook in de vorm van multiplex bouwonder-delen in Isra?l, maar uiterst weinig toepassing gevonden heeft. De zgn. 'prefabricated' hou-ten constructies, bij gelegenheid ingevoerd uit Scandinavi?, bleken geen succes te zijn enmoesten vaak met gipsplaten of asbest worden afgedekt, ten einde verwoesting door zon enzware regen te voorkomen. Het houten dak, afgedekt met mastiek of bitumen, blijkt nietstand te houden in dit klimaat. Wel worden houten dakstoelen gebouwd, die met dakpannenafgedekt, een vaak typisch Hollandse indruk maken, en daarbij w?l voldoening geven. Deafvoergoten moeten dan wel in zwaar gegalvaniseerd ijzer uitgevoerd worden. Bij zadel-daken zijn dan ook de binnen- en buitenhoeken zorgvuldig gebetonneerd.Het ideale dak voor het midden-oosten bleek al gauw het platte betondak te zijn, dat ge-makkelijk te isoleren is, in elke gewenste dikte en sterkte uit te voeren, en daarbij ook noggelegenheid biedt als recreatieruimte of als overdekt terras.Uit het voorgaande mag worden geconcludeerd dat cement, en dus uiteindelijk beton, hetideale bouwmateriaal voor Isra?l blijkt te zijn.Rest ons nog de vraag: Wat heeft de Isra?lische architect er mee gedaan en bereikt?Het nieuwe Isra?l, nu sinds 20 jaar onafhankelijk, had en heeft op architectonisch gebiedeen enorme opgave te realiseren. In de eerste jaren na de staatsgronding trokken letterlijkhonderdduizenden immigranten van Oost en West naar deze smalle landstrook dat hun wel-iswaar vrijheid kon aanbieden, maar nog geen woning.Hier was de opgave en taak zonder meer duidelijk: een enorm aantal eenvoudige woningendie zo spoedig mogelijk gereed moesten zijn om de immigranten te kunnen opvangen. Veeltijd en gelegenheid voor experimenten was er dus niet en de kleine woning, vaak slecht ge-bouwd, met een oppervlakte van 30 tot 50 vierkante meter verscheen in grote aantallen. Zijwerden in rijen aan elkaar gebouwd, als nieuwe stadswijken, in nieuwe dorpen en neder-zettingen van elke aard. Deze woningen bevatten meestal niet meer dan een grote kamer,een kleine keuken en de onmisbare douche-ruimte. Veel van deze woningen werden opge-trokken uit geprefabriceerde elementen, 'en masse' voorbereid, anderen werden ter plaatsegebouwd, maar ??n eigenschap hadden zij gemeen: kolommen van gewapend beton, devloeren er tussen opgehangen en de openingen opgevuld met een materiaal van silicaat ofvan andere steensoorten, met wat vensters en deuren uitgespaard.Het onvermijdelijke balkon, vaak opgehangen als een soort 'afterthought' gaf deze wijken hetaanzien van grote ladenkasten, waarbij de huisvrouw vergeten had de laden toe te schuiven.Pas in het begin van de vijftiger jaren begon het Ministerie van Arbeid plannen uit te wer-ken voor woonblokken die grondig bestudeerd waren, met bruikbare plattegronden, in ver-scheidene afmetingen, meestal tussen 50 en 80 vierkante meter vloeroppervlakte per woning.Ook hier liet de indeling vaak te wensen over en langzamerhand werden opdrachten aanarchitecten buiten het ministerie verleend om zulke woonblokken te ontwerpen en zelfscomplete zgn. 'Masterplans' voor wijk en stadsbouw te cre?eren.Op deze wijze ontstonden geheel nieuwe wijken zoals bijv. in Eilath, het zuidelijkste puntvan het land, waar weldoordachte woningen in interessante blokken niets meer gemeenhebben met de ladencommodes van Tel Aviv.1073De qua architectonische st?l duidel?kinternationale 'Shalom Mayer Tower' inTel Avivfoto: P.Gross4,5De b?na tweeduizend jaar oudeSt. St?fanus poort in Jeruzalem endaarnaast het even monumentaal en b?naeven oorspronkel?k aandoend Monumentvoor de joodse oorlogsslachtoffersfoto: David HarrisCement XXI (1969) nr. 3Ook de kleine stadjes rondom Tel Aviv, evenals Haifa en Jerusalem zijn aldus ontworpen.Bekijken we hier de verschillende concepties wat nader, zoals uitgevoerd in Ashkalon enBe'er Sheva, dan valt het op dat de utiliteitsblokken van Ashkalon zich uitsluitend lenenvoor massabewoning, terwijl het woonblok zelf, opgetrokken in het hiervoorgaand vermeldeproces van kolommen, vloeren en opvulling, architectonisch veel te wensen overlaat.Daarentegen vertoont het blok in Be'er Sheva, uiteindelijk met dezelfde bestemming, eenrigoreuse, nieuwe opvatting, een geslaagde poging om materiaal en vorm aan te passen aanhet landschap en ?de klimatologische voorwaarden en om een eigen stijl te ontwikkelen, diezowel aan het materiaal als aan de omgeving geen geweld aandoet.Een vergelijking van de balkons in de twee blokken en de wijze van zonwering tonen dui-delijk het intrinsieke verschil van de twee opvattingen. In het Ashkalonblok zien wij de ar-moedig aandoende geprefabriceerde platen van beton, die voorzien zijn van een reeks ron-de openingen. Zij laten duidelijk het gevoel naar voren komen van compromis; geen com-plete afsluiting wanneer dat gewenst is en geen mogelijkheid het geheel te openen wanneerhet weer dit toestaat. Daarentegen liggen de terrassen van het Be'er Sheva blok beschutachter de overhang die op de juiste tijd vanzelf de zon uitsluit en toch alle beschikbarelucht te allen tijde doorlaat.Nadat deze eerste behoefte aan woningen gedeeltelijk bevredigd was, zowel door het groteaantal nieuwe woningen, alsook door de afname van de migratie, begon ook het privatebouwinitiatief gelegenheid te krijgen mee te dingen naar de klandizie van woningzoeken-den. Ook in deze sector verschenen eerst zo goedkoop mogelijk gebouwde zgn. flats, vaakvolgens de soberste specificaties, maar al gauw kwam het element van de concurrentienaar voren en sinds een aantal jaren geven architecten en bouwondernemers zich grotemoeite om ruime woningen, die van alle moderne comfort voorzien zijn, op de markt tebrengen. Voor verschillende van deze firma's die soms hele wijken opbouwen, heb ikgewerkt, om in het bijzonder de woonoppervlakte van de ter beschikking staande kwadra-tuur zo goed mogelijk in te delen en te benutten.Ook had ik reeds gelegenheid, eerst de indeling van de woning vast te leggen om pasdaarna de uiterlijke vorm te gaan bepalen. Dit is niet zo eenvoudig en logisch als hetklinkt, want ook in Isra?l is de bouwheer vaak meer ge?nteresseerd in een imposant blok,luxueuze trappehuizen en andere attributen, die het verkopen vergemakkelijken, dan ineen goed ingedeelde woning.Uit het voorgaande is reeds gebleken dat in de eerste jaren na de onafhankelijkheid vanIsra?l. de nadruk bij het bouwen vrijwel uitsluitend op woningbouw gelegd werd.Aan het eind van de vijftiger jaren kregen ook de representatieve bouwwerken hun deel.In Holland is het mij opgevallen dat bijv. in 1947, vlak na de tweede wereldoorlog, toenhalf Rotterdam nog in puin lag, er reeds paleisachtige bankgebouwen neergezet werden,terwijl de woningnood nijpend was. In Isra?l, door de procentueel uiterst hoge immigratie,was dat niet mogelijk en moesten zulke bouwwerken wachten tot de druk van de woning-bouw wat verminderd was.Uit de hierbij gevoegde illustraties blijkt wel allereerst dat van een eigenlijke Isra?lischebouwstijl voorlopig nog geen sprake is.Het is zowel bij de woningbouw als bij de publieke bouwwerken een conglomeratie vaninternationaal moderne opvattingen, vaak door middel van natuursteenbekleding, boog-vormige in- en doorgangen, overtrekken met een ori?ntaals tintje. Voor hen die architec-tuur bestuderen blijkt hier al gauw de waarheid van de propositie, dat technische mogelijk-heden en het beschikbare materiaal uiteindelijk de stijl bepalen.Ook in Isra?l is dat dUidelijk. Een gebouw als de 'Shalom Mayer tower' is in elk opzichtinternationaal van stijl en bouwtechniek en heeft geen enkele band met lokale architectuurof met het landschap. Het is een indrukwekkend kantoorgebouw dat evengoed in Europaof Amerika neergezet kon zijn.Interessant is de techniek die hier gevolgd is. De twee lifttorens, die de zijdelingse span-ningen absorberen, werden afzonderlijk opgetrokken volgens het glijbekistingssysteem, en inkorte tijd op hoogte gebracht. Bruggen van voorgespannen beton verbinden de beide torens.1086De synagoge van Nazareth. Het dak geeftdUidel?k de plastische mogeJ?khedenvan beton aanfoto: Am; Erev7,8Het stadhuis van Bath Jam, dat de vormheeft van een omgekeerde Sakara-piramide;deze vorm was al/een uitvoerbaar in betonCement XXI (1969) nr. 3Zo is tevens de gelegenheid ontstaan om een van de hoofdstraten van Tel Aviv onder delaagste brug van het gebouw door te voeren. Met verwijzing naar de hierboven vermeldeklimatologische omstandigheden, konden iedere vijf-zes dagen nieuwe verdiepingen wordentoegevoegd. De fundering, gelegd in een bouwput van ruim 20 meter diep, kwam geheelzonder heien tot stand, en bestaat uit een bodemplaat van voorgespannen beton volgens hetsysteem Freyssinet. De drie verdiepingen tellende winkelgalerijen rusten op korte beton-palen met een verdikking aan de onderzijde. Het twee en dertig verdiepingen tellende ge-bouw weegt 60 000 ton; dit alles uit beton en staal. In zijn massiviteit doet het denken aande niet zo veraf gelegen pyramiden.De vergelijking met vroegere Palestijnse architectuur, zoals bijv. de hier afgebeelde St.St?fanus Poort, is eveneens interessant. Deze poort, gedeelte van het oude, ommuurdeJerusalem, stamt uit de tijd van Herodes en is bijna twee duizend jaar oud. Opgebouwd metde meest primitieve middelen, met slavenwerk en zonder wapening, staat dit blok nog onver-wrikbaar, als het ware een gedeelte van het landschap. Een duidelijke overeenkomst in devormgeving zien wij hier met het Monument voor de joden die omgekomen zijn tijdens deNazi-periode. Ruwe blokken steen, afgedekt met een enorme betonplaat, geven ook ditbouwwerk iets van dezelfde primitiviteit als de oude stadsmuren en toch zijn de fundamen-tele verschillen groter dan de overeenkomsten.Want indien ook de Isra?lische architect, bij het zoeken naar eigen stijl, af en toe terug-grijpt op deze oude vormen, dan is dit toch wel geforceerd en van een gewilde primitiviteit.Want het is juist met beton en welhaast alleen met beton, dat elke vorm, iedere conceptievan de bouwmeester verwezenlijkt kan worden. Er is dus geen esthetische, architeCtonischeof economische rechtvaardiging voor het teruggrijpen naar oude vormen bij gebruik van eenmateriaal dat door zijn specifieke eigenschappen welhaast oneindig vele mogelijkheden biedt.Ook in het Oosten kent men fragiele, elegante gebouwen, minaretten en paleizen, waar na-tuursteen en marmer in kostbare panelen en versieringen verwerkt zijn, maar de constructieen opbouw bleven ten ene male aan de aarde gebonden. Vergelijken we daarmee bijv. dehier afgebeelde synagoge uit Nazareth, een massieve kom, die rust op de lichtste onder-bouwen daardoor bijna zwevend lijkt. Of bijv. de omgekeerde Sakara-pyramide, die hetstadhuis van Bath Jam vormt. Hier zien wij twee mogelijkheden in beton die haast ondenk-baar zijn in elk ander materiaal, uitgezonderd metaal.1099, 9aDe plastisch-decoratieve 'bas-reliets'op de muren van de Reali-school in Haifafoto: Ran ErdeCement XXI (1969) nr. 3BUzonder interessant is hier het werk van de architect Hecker, die het hiervoor vermeldestadhuis van Bath Jam ontwierp. Dit, en nog verschillende andere projecten zUn niet geheelgebonden aan de nu veertig jaar oude opvattingen van Le Corbusier, maar hier zUn weerdragende vlakken, overgedragen spanningen en functies aan muren toebedacht zoals wij dezevroeger aantroffen bij kathedralen en kerken. Maar dat zijn dan wel de enige punten die aanzulke oude werken herinneren. Voor de rest is de vormgeving geheel nieuw; grote drie-hoeken in primaire kleuren van rood en blauw. Zeer zeker kan hier over de belangrijkstepunten, zoals aanpassing aan het landschap, klimatologische voorwaarden en zelfs prakti-sche gebruiksmogelijkheden, gediscussieerd worden, maar toch is hier een nieuwe weg in-geslagen die nog zeer veel belooft.Los van de onbegrensde bouwtechnische mogelijkheden biedt het beton nog een uiterstinteressante zijde, nl. in de plastisch-decorative zin. Wij zien hier e'nkele afbeeldingen vangebouwen, waarbij met deze mogelijkheden ge?xperim?nteerd wordt. Ik wees reeds op deOosterse en meer specifiek Egyptische invloed op de Isra?lische architectuur en decoratie.De afbeeldingen van de muren van de Reali-school in Haifa vertonen 'bas-reliefs' die eenopvallende overeenkomst hebben met de Egyptische 'bas-reliefs' en vaak dezelfde motievengebruiken. De hoogst moderne opvatting en uitvoering van dit gebouw, aangepast aan alleeisen van de hedendaagse pedagogie, kunnen deze tendenties niet verhelen.Ook de luchtige decoraties, aangebracht op de muren van de kiboets Kabri, speels met lichten schaduw flirtend, doen een geslaagde poging de soms onvermijdelijke zwaarte van be-tonbouw te verlichten.10,11Het ex- en interieur van de kibboets Kabri,waar de relatie tussen beide duidel?kervaren wordt; de speelse decoratiesop de buitenmuur verlichten de wat zwarebetonbouwfoto: Keren-Or11012De geometrische vormen van de ommuringvan de 'Sculpture Garden' in Jeruzalemleveren een zeer plastische achtergrondvoor de tentoongestelde beeldenfoto: Keren-Or13Het monumentale Kennedy Memorialin de vorm van een afgeknotte boomstamCement XXI (1969) nr. 3Maar ook bij de toepassing van vrije vormen die louter decoratief bedoeld zijn of als achter-grond moeten dienen, leent dit materiaal zich uitstekend. In de zgn. 'Sculpture garden' vanhet museum in Jerusalem zijn groepen en figuren tegen drier.oeken en rechthoeken ge-plaatst, vormen die zelf reeds een uitgesproken sculptureel accent aan de tuin geven en diemet de kunstwerken een integraal geheel vormen.Als laatste afbeelding het Kennedy Memorial. Dit bewijst de mogelijkheid van het materiaalom expressie te geven aan zowel po?tische als monumentale opvattingen. De uit 52 ribbenbestaande sokkel, ??n rib voor elke staat van Amerika, stelt een afgezaagde boomstamvoor, aldus symboliserend het te vroeg afgesneden leven van een vroegere president.Elke rib een elegante lijn, vormen ze samen een imposant monument dat, aangepast aan deomgeving, deze ter zelfder tijd beheerst ...111