ArchitectuurinEgyptedoorG. J. KaperRamesseum, Medinet HabouVan 17 augustus tot 27 September 1962 hebben 26 leden van het Delfts Bouwkundig StudentenGezelschap 'STYLOS' met prof. ir. J. H. van den Broek en zijn echtgenote, dr. P. W. Pestman(Egyptoloog, Leiden) en F. Keuzenkamp (fotograaf) een excursie ondernomen naar de VerenigdeArabische Republiek. Het doel van deze reis was een studie van de architectuur in Egypte.obelisken van hard graniet en zware lateien die worden ondersteunddoor zuilen, samengesteld uit grote cilinders, of door muren vanopeengestapelde steenblokken.Een Egyptisch bouwwerk uit de tijd van dertig eeuwen voor tot zeseeuwen na het begin van de jaartellmg wekt tegelijkertijd bewon-dering, eerbied en vrees op door de schoonheid van reliefs en sculp-turen, maat en materiaal.De precisie waarmee de details zijn afgewerkt, versterkt het ideedat met de bouwers uit die tijd niet te spotten viel.Omdat de sociale toestanden uit die tijd niet de onze zijn, is hetmoeihjk om deze bouwwerken direct te herkennen en de functiesvan verschiflende ruimten in het gebouw te lezen uit de maat, dedecoraties en de situering ten opzichte van de gerichtheid van hetbouwwerk. Hiervoor moet men zich inleven in de geest van die tijd.Bij een beschouwing van de Egyptische architectuur kunnen wealleen de bouwwerken beoordelen die wij nu nog kennen.Het beeld is dus betrekkelijk, maai toch geloofwaardig omdat debouwwerken die verdwenen zijn, nauwelijks onder de architectuurvallen (zoals nomadenhutten) en voor zover ze dit, wat idee betreft,toch doen, zijn ze nog steeds aanwezig in de hedendaagse bouwselsvan primitieve gemeenschappen in datzelfde gebied.We mogen veilig aannemen dat, hoewel er belangrijke bouwwerkenverwoest of door andere gevolgen nog niet bekend zijn, wij toch eenjuist beeld kunnen vormen van de Egyptische architectuur doorde eeuwen heen.De ideeen die de toenmalige bouwwerken bezielden, zijn in deze tijdonbruikbaar voor de architectuur.Het is onmogelijk om bouwwerken van nu een dergelijk karakter tegeven, omdat geen mens of instituut deze verhevenheid voor zichwil of kan opeisen.De materialen die voor deze oude bouwwerken gebruikt werdenwaren gewoonlijk kalksteen voor gangbare gedeelten en graniet(rood en grijs) voor bijzondere gebouwen of gedeelten daarvan envoor beeldhouwwerken.De kalksteen kwam uit de onderaardse groeven van Ayan, Tura enMa' sara bij Cairo. In het zuiden gebruikte men al vroeg zandsteen,omdat daarmee grotere overspanningen gemaakt konden worden.De oudheid (? 3000 j. v. Chr. tot ? 600 j. n. Chr.)De bouwwerken die ons bekend zijn uit de vroegste tijden, zijn vrij-wel allemaal overheidsgebonwen geweest in de vorm van tempelsen paleizen.Doordat de afstand tussen koning en volk groot was, bezitten dezegebouwen een monumentaliteit waarbij de mens volkomen in hetniet valt.De afmetingen van schaalgevende elementen zoals doorgangen entreden zijn groot, zodat men hierdoor misleid wordt.Een complex, bezien in het Iicht van de eigen tijd, vertoont zoveelschijnbare onmogelijkheden, dat de mens die hierin ronddwaalt,zich inferieur voelt ten opzichte van bouwers en bewoners.Hij wil terug naar de wereld van zijn eigen kleine maat, zonderOm nog langere lateien en dakplaten en sterkere beelden en sarco-fagen te maken, ging men in het oude rijk (3000 - 2200 jaar voor Chr.)al over tot een spaarzaam gebruik van graniet, dat uit Assuan af-komstig was. (In Assuan zijn alle obehsken uitgehouwen).ingang piramide van CheopsDe blokken werden in de groeve op maat gehakt; de precisie bij debewerking daarvan is formidabel.De gemiddelde dikte van de spleten tussen de dekstenen aan denoordoostelijke zijde van de piramide van Chefren bedraagt eenhalve millimeter.Deze spleten werden opgevuld met mortel, die in de eerste plaatsdiende als glijlaag voor de steenblokken.Zonder mortel is het bijna onmogelijk om een dergelijke preciezeaansluiting van de stenen te verkrijgen.Bovendien was de mortel het intermediair bij de krachtsoverbrengingtussen de stenen. De Egyptische mortel bestond uit 85% gips, 11%calciumcarbonaat en 4% zandverschraling.Kalk werd vanwege de hoge kosten bijna niet toegepast; bij de aan-maak ervan werd hout als brandstof gebruikt, hetgeen toentertijdzeer schaars was in Egypte.De mortel diende overigens niet voor onderlinge hechting, daarvoorwerden koperen, loden en houten doken gebruikt.719Cement 14 (1962) Nr. 12grafmoskee van Sultan BarqouqDe Mohammedaanse bouwkunst (van ? 900 tot ? 1800)De Mohammedaanse bouwkunst in Egypte, gedurende onze Middel-eeuwen, is ongeveer 250 jaar na het leven van Mohammed ontstaanuit Byzantijnse, Syrische en Sassaridisch-Perzische invloeden, enheeft daar doorgewerkt tot in de laat-Turkse tijd (18e eeuw).Gedurende deze tijd zijn vele moskeeen en woonhuizen gebouwd.Er is geen Mohammedaanse stad in het Oosten die zich erop kanberoemen zoveel voortbrengselen uit deze periode te hezitten alsCairo.Bij het zien van de ruimten in deze gebouwen staat men perplex.hellingbaan bij betonskeletbereiding van betonspecieDe moskeeen wedijveren met elkaar om het meest geliefd te zijn. Zo-wel de open binnenruimte (oppervlakte 90 X 90 m2) van de hofmoskeevan Ibn Tulun (868-883) met dedaaromheen liggende overwelfdezuilengangen, alsook de vijfhonderd jaar jongere moskee van sultanHassan met de vier grote tortgewelven om de veel kleinere binnen-plaats (oppervlakte 35 X 35 m2), maken een statige indruk.Ook uit de woonhuizen spreekt een stille grootheid.De houten plafonds zijn van fijn houtsnijwerk, de muren eenvoudigen massief, afgezet met een frivole karteling en soms doorbrokendoor een venster met houten ajourwerk. In de stenen vloer metkleine niveauverschillen zijn bescheiden mozaieken ingelegd. In dehoge houten koepels boven de binnenplaats is de lucht altijd inbeweging omdat zij door fijn traliewerk in verbinding staat met debmtenlucht. Omdat de vertrekken in het huis alle in verbindmgstaan met de binnenruimte, is het overal koel.Deze architeetuur spreekt ons meer aan, omdat wij ons zelf biergemakkelijker in kunnen voorstellen.De afmetingen hebben een betrekking tot de menselijke maten.In de smeed- en houtsnijwerken zien wij de mensenhand die het metzorg maakte. Hier werd gebruik gemaakt van middelen die wij van-daag ook toepassen.Een deur van ruw hout of fijnbewerkt brons wordt bij voorbeeldgeaccentueerd door reliefwerk in de omringende muur; hierdoorwordt een zekere waardigheid verkegen die nog versterkt wordtdoor een daarboven geplaatst balkon.Een balkon wekt, wat betreft de constructie, het idee op van zwarehouten balken die uit de muur steken en waarop een ragfijne houtenkooi naar buiten is geschoven.Hoewel ruimten in een moskee vaak hoog zijn, doen zij toch niet on-menselijk aan, omdat het grote aantal olielampjes aan het plafondtot op bereikbare hoogte hangt.Ofschoon de manier van werken en de tijd die daarvoor beschikbaarwas, niet gelijk zijn aan die bij ons, is er toch op sommige puntenbij woonhuizen, voor wat betreft karakter, een overeenkomst tebespeuren, en het zou daarom nuttig zijn om te weten wat zij methun vormen nastreefden.Be eigeniijdsc bouwkunstDe hedendaagse Egyptisehe architeetuur is niet van het gehaltedat wij gewend zijn hier om ons heen te zien.De bouwmethoden zijn eenvoudiger dan in Nederland.De kwaliteit baksteen is slecht: dit hangt samen met het grote tekortaan produktievermogen van de steenfabrieken, waardoor de stenenniet die hitte en verhittingstijd krijgen, die zij nodig hebben. Mengebruikt daarom betonskeletten die men opvult met baksteen(kwaliteit rood); het geheel wordt later afgepleisterd.Ook kalkzandsteen wordt veel gebruikt, omdat de vervaardigingdaarvan sneller is. Beschouwen wij de tegenwoordige manier vanbouwen in Egypte, dan dienen wij rekening te houden met het feitdat er een groot arbeidersoverschot is en dat het regeringsbeleiderop gericht is om zoveel mogelijk mensen werk te verschaffen.Terwille van de produktiesnelheid werkt men echter steeds meersemi-automatisch. Op het bouwwerk maakt men geen gebruik vaneen bouwlift, ook niet van ladders, maar van hellingbanen waarlangsvele arbeiders een kleine last omhoog brengen. In plaats van krui-wagens worden vaak nog gevlochten tassen gebruikt.Bij grondwerken, zoals in de wegenbouw, ziet men de uitersteconsequentie van deze werkwijze. Geen vierkante meter terrein isdan onbemand, en overal lopen arbeiders met tasjes zand en steen.Opmerkelijk is echter het enthousiasme waarmee wordt gebouwden meegeleefd gedurende de bouw.Ook in fabrieken doet de werklust bezield aan, ondanks de vaakprimitieve of zeer oude middelen. (Zo was er bij voorbeeld een fabriek,waarvan de centrale krachtinstallatie bestond uit een zestig jaaroude, prima onderhouden stoommachine).Een en ander staat niet los van de politieke sfeer.Geheel in de lijn van de industrialisatie worden naar stedebouw-kundige plannen arbeiderswoningen uit de grond gestampt.Het zijn twee-, drie- en vierkamerwoningen in woonblokken vandrie of vier verdiepingen voor verschillende loonklassen.Voor een twee-kamerwoning bedraagt de huur 2,5 - 3 Egyptiseheponden per maand (20 - 25 gulden).De huizen zijn van binnen betegeld en de wanden zijn afgepleisterd.De ramen zijn volgens onze begrippen klein, waardoor het interieur720 Cement 14 (1962) Nr. 12somber aandoet. De vulawijk HeliopoKs (gebouwd in 1910, metlatere uitbreidingen) ten noord-oosten van Cairo geldt architec-tonisch als de meest vooruitstrevende bouw.Op het bouwwerk worden verschillende onderdelen zelf gemaakt.De bereidingswijze van vloertegeltjes doet denken aan het bakkenvan oliebollen. Uit verschillende potten met cementmortel en cement-watermengsels wordt met een lepel de vorm laagsgewijs gevuld endaarna met de handpers aangedrukt. Vanwege de snelle verdampinggeschiedt het tweede gedeelte van de chemische reactie onder water.Bij verschillende bouwwerken zijn de betonnen traptreden gepre-fabriceerd en naderhand op het reeds aangebrachte schuine vlakbevestigd. Hierdoor werd de bekisting van de trap veel goedkoper.Beton wordt zowel op de bouwplaats als in de fabriek gemaakt; ookworden iicht(gewicht)-betonstenen vervaardigd.Vanwege bet klimaat wordt in de nieuwbouw dikwijls ajourwerk inbeton gemaakt. Omdat het er nauwelijks regent en nooit koud is,zijn er vele mogelijkheden om de buitenkant af te pleisteren; dikwijlsgeschiedt dit heel ruw. Waar nu cement voor wordt gebruikt, daardiende vroeger en ook nu nog in kleine nederzettingen klei voor.Ten opzichte van de moderne Egyptische architectnur is het model-dorp Nieuw Gourna eigen bouwkunst.Dit dorp werd gebouwd om de voortdurende vernieling van de gravenbij Thebe te voorkomen (deze graven werden dikwijls als woonplaatsgebruikt). De omvang van dit modeldorp is berekend op een be-woning door vijf stammen van totaal 8000 mensen.Het dorp is gebouwd op een voor de bewoners traditionele bouwwijzemet het daarvoor geeigende materiaal, namelijk in de zon gedroogdeklei (de afinetingen van de tichels zijn afhankelijk van het gebruik26x12x7 cm, 27x15x5 cm en 23x14x5 cm; de produktie be.draagt per arbeider ca. 2000 stuks per dag). De tichels zijn zonodig gewapend met stro.De architect heeft zoveel mogelijk getracht om te bouwen met hetter plaatse aanwezige materiaal, zonder bij de bewerking ervan ge-bruik te maken van machinale werktuigen. Hier gold de overwegingdat de simpele bouwwijze de sympathie van de eventuele toekomstigebewoners zou winnen, waardoor de ingebruikneming van het dorpzou worden versneld.Helaas is nu echter nog maar een gedeelte van het dorp bewoond.De huizen zijn ingedeeld met inachtneming van Arabische leef-gewoonten.AHe vertrekken staan in verbinding met de binnenplaats; zij be-zitten een interessante ruimtewerking die nog versterkt wordt door deafwezigheid van deuren of andere scheidende elementen en meubilair.nieuwe kleiwoningen in oud-Arabiscke stijl te Nieuw Gourna',arch. Hassan Fathitwee-kamerwoningen te Nasr CityDe gevels van de huizen hezitten een onderlinge afstand van ca. 6 m.De straten zijn nauw en tochten daarom door, hetgeen in die streekwordt gewaardeerd. Toch moeten voor ons, wat betreft deze maat-voering en ruimtewerking, ook mogelijkheden weggelegd zijn voorgebieden met bewuste mensenconcentraties, zoals winkelcentra inkleinere gemeenten, badplaatsen en dergelijke.Hoewel we ons de Egyptische architectuur zeker niet als doelmoeten stellen, moeten we toch openstaan voor enkele goede ele-menten daarin.excursionist polijst traptredevervaardiging van betonlateienCement 14 (1962) Nr, |2 121luchthaven Heliopolistrappenhuis met geprefabriceerd ajourwerk, luchthaven Heliopolismaquette luchthaven Heliopolis722De volgende bouwwerken geven een aardigidee van wat er in Egypte gebouwd wordt:Het nieuwe gebouwencomplex bij de vlieg-haven van Heliopolis (bij Cairo) is nog metvoltooid, maar het karakter ervan is toch alvolkomen bepaald. Het onderscheidt zichniet van dat van westerse gebouwen; slechtsdetails zijn aangepast aan de daar heersendeweersomstandigheden, bij voorbeeld hetajourwerk, uitgevoerd met betonelementen.Voor wat betreft de temperatuur, is de open-heid van deze vensters juist. Tijdens eenrondleiding door Egyptische architeetenhoorden we echter, dat het gebouw af en toegedeeltelijk gevuld zou zijn met zand tengevolge van de overigens vrij zeldzaamvoorkomende zandstormen.Het gedeelte dat op de maquette loodrechtop de gevel naar het platform gelegen isen zich na splitsing in twee uitlopers overhet platform uitstrekt, zal misschien in detoekomst nog gerealiseerd worden. Dit isechter nog niet zeker.De uitvoering van het complex geschieddeweer zonder de hulp van kranen of anderegrote machinale werktuigen. Een veel voor-komend beeld gedurende de bouw is datvan vrouwen die de betonspecie in sehalenop hun hoofd in hellingbanen omhoog dragen.Het is kenmerkend voor hun drang naaracceptatie door het westen, dat de Egypte-naren hun zo persoonlijke manier van bouwenin hun arehitectuur verloochenen, hoewelniets hen bier toe dwingt, integendeel!detail ajourwerk Hoechst-fabriekCement 14 (1962) Nr. (2bovenkant tribune Nasr City farmaeeutische fabriek HoeehstModernearchitectuurin eeuwenoudEgyptefoto's: F. Keuzenkamptribune te Nasr Cityachterkant van de tribuneEen ander voorbeeld van het moderneEgypte is de fabriek van Hoeehst, voorfarmaeeutische artikelen, die door een Duitsarchitect met medewerking van Egyptischecollega's is gebouwd; ook hier weer hetajourwerk, uitgevoerd in beton.Om met een treffend bouwwerk te eindigen:de tribune voor het afnemen van militaireparades van defiles van sportevenementenin Nasr City (bij Cairo). De behoefte aan eendergelijk bouwwerk spreekt voor zichzelf.Er is in de Egyptische bouwkunst een strevenvoelbaar dat door middel van vormen enmateriaalkeuze de overheid wil steunen inhaar gezag.Men lette bij de foto van de achterkant vande tribune op de eigenaardige tussenvoegingvan de trap met overkapping in het geheel.Daar Egypte bouwt met groot enthousiasmeen zich op de hoogte stelt van datgene watop internationaal architeetonisch gebiedgaande is, ziet de toekomst voor de architec-tuur in Egypte er hoopvol uit.Cement 14 (1962) Nr. 12723