In het kader van het programma`uitbreiding celcapaciteit' is in 1998de Penitentiaire Inrichting Ter Apelin gebruik genomen. De capaciteitbedraagt 384 cellen. Zowel tijdenshet ontwerp als in de uitvoeringstond het proces onder hoge tijds-druk. Door de druk om snel te bou-wen kwam de toepassing van gepre-fabriceerd beton al vroeg en blijvendin beeld. Daarnaast is de materi-aalkeuze kenmerkend: sober vankarakter, maar menselijk van aard.De P.I. Ter Apel biedt huisves-ting aan illegale vreemdelingendie in detentie worden genomen.Daarmee is het een zogenaamdcategorie B Huis van Bewaring,wat onder meer inhoudt dat hetterrein door een 5 m hoge muurmoet worden omgeven om tevoorkomen dat gedetineerdenvoortijdig vertrekken.Het complex is gehuisvest opeen voormalig NAVO-mobilisa-tieterrein. E?n van de oude hal-len is na grondige aanpassingen uitbreiding gehandhaafd enfungeert nu binnen het complexals ruimte voor werkplaatsen ensportgebouw.In grote lijnen omvat het com-plex drie identieke gebouwen, decellenvleugels, elk met 128 cel-len. Daartussen ligt als lucht-plaats een binnenplein, verdeeldin vier gescheiden vakken (foto 1).De overdekte verbindingsgangentussen de gebouwen fungerentevens als `scheidsmuren'. Eenapart hoofd- of entreegebouw eneen dienstencentrum complemen-teren het geheel (fig. 2).De gekozen opzet wordt geken-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 222Penitentiaire Inrichting Ter ApelARCHITECTUURACHTER TRALIES1 | Overzicht van het totalecomplex; rechts boven hetentree-/hoofdgebouwdat als enige buiten deringmuur uitsteektfoto: Aerophoto Eelde2 | Plattegrond met hoofdindeling: de drie cellengebouwen met in hetmidden het dienstengebouw en isoleerafdeling, rechtsboven het arbeids-/sportgebouw en keuken, daaronder het hoofdgebouwmerkt door functiescheidingwonen/werken/diensten voor zo-wel personeel als gedetineerden.Het gevolg is dat men zich moetverplaatsen, wat voor allen vanbelang is.T i j d w i n s tOm de bouwtijd zo kort mogelijkte maken (februari 1997 - zomer1998) is door de architect, ir.Martin van Dort van het bureauArchivolt BNA in Amsterdam,een ongewoon ontwerpprocesvoorgesteld. Hierbij is gekozenvoor een maximale inzet vangeprefabriceerde betonelemen-ten, waarbij de uitwerking van deelementen parallel liep aan hetontwerp. De keuze voor betonwilde de architect ook architec-tonisch waar mogelijk was,benutten.Na het voorlopig ontwerp is al begonnen met hetuittekenen van het betonwerk. De architect en debetrokken adviseurs hebben het maken van de uit-voeringstekeningen in verband met de vele in testorten voorzieningen en leidingen, naar zich toe-getrokken. Dat hield in dat op het moment van deaanbesteding de uitvoeringstekeningen al klaarlagen en dat kort daarna de productie van de ele-menten kon starten.Bij het bouwen in beton wil de architect laten zienwaar de voordelen van de verschillende toepassin-gen zitten, naast het feit dat de bouwsnelheid metprefabricage hoog is. Bijvoorbeeld, de cellen zijnvan beton in verband met de bestandheid tegen ver-nieling en beschadiging. In het interieur is hetbeton met kleurstof (terrament) een plezierig aan-zien gegeven. De cellen zijn aan de binnenzijdeafgewerkt met een harde, dunne stuclaag in kleur.B o u w t e c h n i s c h e a s p e c t e nDe twee verdiepingen hoge celgebouwen hebbeneen vleugelvorm (foto 3) met de cellen aan de bui-tenwanden. In het midden, waar de hal het breedstis, bevindt zich ??n centraal controlepunt (foto 4).A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 2 233 | De vleugelvorm van decellengebouwen isherkenbaarfoto's tenzij anders vermeld:Rolf Goossen, Haren4 | Middengebied van eencellengebouwHet feit dat de binnenruimte naar de uiteinden ver-smalt, geeft de hal een bepaalde ruimtelijke com-plexiteit in de beleving, `wat is er aan de hand'. Diteffect wordt nog versterkt door de toepassing vankunst in het interieur. Drie beeldend kunstenaarshebben ieder ??n celgebouw ingericht. Het meestopvallend is het gebouw dat door Jolande Traaonder handen is genomen. Zij heeft het perspectiefvan de taps toelopende ruimten door een bijzonde-re vlakindeling in het vloerontwerp omgekeerd. Dewerking vanuit het midden naar de gebouweindenwordt ervaren als rechthoekige vlakken van gelijkegrootte, terwijl omgekeerd, naarhet midden toe, pas het extremeverloop blijkt (foto 5).Het dak van de cellengebouwenboven de hal bestaat uit stalenplaten, opgelegd op houten ge-lijmde liggers die op boven dewanden uitstekende betonele-menten zijn opgelegd (fig. 6 enfoto 7). Lichtopeningen tussende spanten zorgen voor daglicht-toetreding. De daken boven decellen steken 1,20 m buiten degevelwanden uit, wat ontsnap-pen via het dak bemoeilijkt. Hetgebruik van houten spanten hier-bij voorkomt koudebruggen.De buitengevels bestaan uit prefab betonnen bin-nenspouwbladen en met rode baksteen gemetseldebuitenspouwbladen (foto 8). Baksteen buitengevelszijn ingegeven door het humane karakter en degunstige prijs. De rode kleur refereert aan de regio-nale traditie.Door een reeks bouwkundige maatregelen zoalszonwerende tralies, dubbele dakconstructies, debetonnen hoofdstructuur en veel natuurlijke venti-latie, is getracht een beheersbaar binnenklimaat tebereiken.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 2245 | Vloerpatroon naar het midden toe gezien verraadt het extre-me verloop. Zie ter vergelijking foto 3 waar in de andere richtingis gefotografeerd. Kunsttoepassing: Jolande Traa, Vughtfoto: Henk Geraedts, Tilburg7 | Oplegging van de houten dakspanten in de grijze betonelementen1 = prefab element2 = gelamineerde houtenligger3 = oplegvilt/stalen kozijn4 = isolatie5 = hemelwaterafvoer6 = aluminium gevelpaneel7 = dakplaten/traliewerk6 | Details oplegging dakspantNiettemin zijn uitgebreide installaties voor ver-warming, ventilatie en plaatselijk ook voor koelingopgenomen. De installaties, verdeeld over de ver-schillende gebouwen, staan door middel van ter-reinleidingen in verbinding met de centrale voor-zieningen van waaruit ze worden bediend.Ter voorkoming van onnodig sloopafval van 6andere Navo-hallen op het terrein, is het beton-granulaat van de vloeren en funderingen van dezegebouwen ter plaatse gebroken en verwerkt in hetter plaatse gestorte beton (o.m. vloeren).Door integratie van bouwkundige en installatie-technische voorzieningen is een evenwicht bereiktin functionaliteit en duurzaamheid met het oog opde leefomgeving.D e b u i t e n m u u rAl eerder is gemeld dat om het totale complex een5 m hoge muur gebouwd moest worden. DezeA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 2 258 | Exterieur rondom luchtplaats, links een gedeelte van een cellengebouw9 | Ringmuur met verschillende afwerkingvan de elementen10 | Buitenzijderingmuurelement1 = prefab betonelement2 = groeven3 = structuurmuur is opgetrokken uit ge-prefabriceerde betonelementen(h x b x d = 5900 x 3600 x 1600/250) die aan de binnenkant vol-komen glad moeten zijn. De bui-tenzijde van de elementen bevatals decoratie een groot kruis(foto 9 en fig. 10). De elementenzijn met terrament geprodu-ceerd, wat bepalend is voor dekleur.B e t r o k k e n e nopdrachtgever:Rijksgebouwendienst DirectieProgramma's en Projectenarchitectuur en bouwkunde:archivolt architecten bna,Amsterdamconstructie:Cumae BV, Arnhemaannemer:Bouwcombinatie ThomassenDura/Trebbe - Zwolle vof,Zwolleprefab beton gebouwen:Westo, Coevordenprefab beton ringmuur:Hibex, Groningen s