Ine ter Borch, Archispecials.comMet de prestigieuze realisatie aan het Hoornse Meer vanhet Wall House #2, het villa-ontwerp uit 1973 van JohnHejduk, is de stad Groningen een architectuurmonu-ment rijker. Otonomo architecten vertaalde het oncon-ventionele ontwerp van de vorig jaar overleden NewYorkse architect naar de huidige bouwpraktijk. Voor deuitvoerders was dit alles behalve een routineklus, eerdereen uitdaging die het uiterste vergde aan vakmanschapen creativiteit. Centraal in het ontwerp staat een muurvan schoon beton. Naast de symbolische betekenis diede indrukwekkende schoon-betonmuur in het ontwerpheeft, was het een knap staaltje stortwerk dat balanceerdeop de grens van wat technisch mogelijk is.Het villaontwerp uit 1973 maakt deel uit vaneen reeks experimentele woontypologische studies.Het Wall House is de enige villa uit de reeks die ont-worpen is voor een opdrachtgever (landschapsarchi-tect Bye) met serieuze plannen voor uitvoering.Destijds deden de ontwerpen veel stof opwaaienvanwege het ongewone architectonische en con-structieve concept. Hejduk probeerde los te komenvan de functionalistische gedachte als uitgangspunt.Functionele analyses leiden weliswaar tot effici?nteplattegronden, maar gaan volgens Hejduk voorbijaan de beleving en de betekenis van architectuur.Hejduk trekt in zijn villaontwerp de verschillendewoonfuncties weliswaar analytisch uit elkaar, maarrangschikt de functies op basis van beleving in plaatsvan effici?nt gebruik. Het Wall House beeldt als hetware de cyclus van het leven uit: we gaan voortdu-rend van het verleden via het heden naar de toe-komst. In de belevingswereld van Hejduk vormt deA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 824SYMBOLIEKIN SCHOON BETON1 | Rechts van de entree-gang is de atelierruimtegeplaatst. De langgerek-te gang leidt naar debetonwand, waarachterzich de priv? woon-vertrekken bevinden indrie zelfstandigeverdiepingenfoto's: Marcel van Kerckhovenbetonwand in het ontwerp de scheidslijn tussen hetverleden en de toekomst. De sterk uitvergrote muurmoet ons bewustmaken van het kortstondige heden.Vorm, kleur en materiaalgebruik benadrukken hetkarakter van de fases aan weerszijden van de muur.Kleurloze grijzen, statische geometrische vormenvan cement en beton verbeelden het verleden. Destrakke muur ? het heden ? is uitgevoerd in eerlijkschoonbeton.Eenmaaldemuurgepasseerdbeeldenvloeiende, in vrolijke kleuren gepleisterde, vrijevormen de toekomst uit. De vrije vormen lijken ?gestold in hun beweging ? ieder moment te kunnenveranderen, waarbij de raamkozijnen elastisch mee-bewegen.O r g a n i s a t i e v a n d e p l a t t e g r o n dBeweging speelt ook een rol in de opzet van de plat-tegrond, die zich afwikkelt als het scenario van eenspannendefilm.Eensmallebetonnensteektrapleidtnaar een langgerekte gang op de eerste verdieping.De spaarzaam van daglicht voorziene gang vormt deinleiding voor de ruimtelijke ervaring van de woon-vertrekken aan het einde ervan. Maar alvorens deruimtelijke vrijheid van de priv?-woonvertrekken tekunnen ervaren, wordt de spanning opgevoerd enmoet de bezoeker eerst de betonmuur passeren viaeen nauwe opening. Ten slotte, op de bovenste(woon)verdieping, ontvouwt zich het weidse pano-rama van het Groningse landschap via een rondomdoorlopende raamstrook in de gevel. De priv?ver-trekken zijn gehuisvest in drie boven elkaar gelegenverdiepingen, verschillend in vorm en kleur voorslapen, koken/eten en wonen. Slapen vindt plaats opde begane grond, koken en eten op de eerste ver-dieping en het wonen op de tweede verdieping.Voorzieningen als trappenhuis, badkamer en bergingzijn aan de entreekant van de muur geplaatst, zodatde bewoner voortdurend geconfronteerd wordt metde betonwand als hij van het ene naar het anderevertrek gaat.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 8 25G e s c h i e d e n i sJohn Q. Hejduk (1929-2000) maakte deel uit van deNew York Five. Met een aantal gezamenlijke ten-toonstellingen vanaf 1969 namen Pieter Eisenman,Michael Graves, Charles Gwathmey, Robert Meieren John Hejduk stelling tegen het naoorlogse functio-nalisme. Hejduk is vooral bekend geworden door zijnreeks woontypologische studies die hij vanaf 1966maakte. Het Wall House is het enige ontwerp uit dereeks dat nu dertig jaar na dato wordt uitgevoerd.Hejduk was als hoogleraar architectuur vanaf 1964verbonden aan de prestigieuze Irwin S. ChaninSchool of Architecture of het Cooper Union te NewYork.Het Wall House is gebouwd op initiatief van deGemeente Groningen, Wilma BV en KammingaMakelaars. Na een eerdere, mislukte poging in 1996hebben de initiatiefnemers na het overlijden vanHejduk besloten het project alsnog uit te voeren.2 | Kleurrijke vrije vormentekenen zich af tegenhet grijze decor van debetonwand3-4 | Plattegrond eersteverdieping en langs-doorsnedeC o n s t r u c t i eDe constructieve opzet volgt dezelfde benadering alshet architectonisch concept, waarbij ondersteuningen versterking van de betekenis van het ontwerpvoorop staan, ook als dat ten koste gaat van de prak-tische uitvoerbaarheid. De betonwand die in hetontwerp zo'n belangrijke plaats inneemt, staat vol-ledig op zichzelf. Dit wordt benadrukt door glas-stroken aan weerszijden ter plaatse van de ontmoe-tingmetanderebouwdelen.Dewoonunitslijkenaande betonwand te hangen, maar staan er in werke-lijkheid los van via een eigen draagconstructie vanstaalkolommen volgestort met beton. De bovenelkaar gelegen units zijn uitgevoerd als losse doosjesmet een betonvloer en elk een eigen houten dak.Voor het extra dak zijn aan de staalkolommenflenzen gelast die de dakbalken dragen. Ook in deafwerking zijn de doosjes als zelfstandig behandeldmet verschillend gekleurd stucwerk. Het gevelstuc-werk is aan de onderkant van de vloer doorgezet.Dit had tot gevolg dat de onderliggende dakconstruc-tie zo lang mogelijk moest worden opengehoudenom de stucadoors hun werk te kunnen laten doen.De dakdekkers hadden minder geluk; zij moestenhun werk doen in de tussenruimte van 40 cm tussendak en vloer.P r i m e u r i n N e d e r l a n dEr is zoveel mogelijk getracht het oorspronkelijkeontwerp te benaderen. Toch zijn er concessies ge-daan om het ontwerp aan te passen aan de huidigebouwpraktijk. Zo is het hele ontwerp met een factor1,2 vergroot om de aansluitdetails tussen de beton-muur en de andere gebouwdelen goed uitvoerbaarte maken. De detailtekeningen uit 1976 van Hejdukzijn aangepast aan het Nederlandse klimaat en deregelgeving. Over de uitvoering van de betonmuurwas weinig vastgelegd, maar zeker is dat Hejduk eenstrakke muur van schoon beton voor ogen had.Volgens projectarchitect Derk Flikkema was hijenthousiast over het voornemen de wand in ??n keerin het werk te storten. In 1976 was deze optie nau-welijks haalbaar voor een wand van 13,5 m hoog,18,5 m lang en 45 cm dik, maar ook nu nog was heteen risicovolle en nooit eerder in Nederland uitge-voerde onderneming.I n ? ? n k e e r g o e dHet besluit de wand in ??n keer te storten had veelconsequenties voor de uitvoering. Allereerst: hetmoet ook in ??n keer goed, want schoon beton laatzich nu eenmaal slecht achteraf corrigeren. Een goe-de voorbereiding, waarbij alle eventuele knelpunteninkaartwordengebracht,iseeneerstevereiste.Naastde hoge constructieve eisen aan wapening en fun-dering, vanwege de grote krachten op de wand, moetook de bekisting aan hoge sterkte- en stijfheidseisenvoldoen. De gekozen systeembekisting, met ele-menten van 2,40 x 2,70 m2, is verzwaard met ballastom de windbelasting op te kunnen nemen. Vanwegede grote wandafmetingen loopt de druk in de kisthoog op; de stortsnelheid is daarom laag gehouden,slechts 1 m stijgen per uur. Om van grote hoogte tekunnen storten, zijn korven in de wapening opge-nomen om de stortslangen te begeleiden. Om ookde trilnaalden naar beneden te kunnen begeleidenzijn kokers van wapeningsstaal (42 stuks) aan debinnenkant van de buitenwapening aangebracht,zodat ze met name onder in de wand daar verdich-ten waar dat nodig is.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 8265 | De dunne betonwand isals zelfstandig elementgeconstrueerd en staatlos van de overige bouw-delen op een enkelestabiliteitsverbinding naom torsie in de construc-tie van de woondoosjeste voorkomen. De wanddoorsnijdt de villa alseen scherp mes6 | Wapeningskokers voorde begeleiding van detrilnaaldenfoto: Theo VorenkampI n h e t a v o n t u u r g e s t o r tHet verhaal van de betonstort leest als een avontu-renroman. Het stortschema startte om zes uur in deochtend met de aanvoer van een vracht van 10 m3,gevolgd door elk uur eenzelfde lading, en eindigdeom zeven uur 's avonds met de laatste vracht. Op dedag van de stort (28 maart) was rekening gehoudenmet een temperatuur van 12 ? 13 ?C, maar de wer-kelijkheid was wel even anders. Om zes uur in deochtend wees de thermometer 2 ?C en daalde naar0 ?C. Bij lagere omgevingstemperaturen ? wat alsregel ook een lagere betonspecietemperatuur in-houdt ? zal de betonspecie langzamer verhardenen de bekistingsdruk toenemen. Als gevolg van ditonvoorziene temperatuursaspect is op het laatstemoment de samenstelling van het beton aangepast:25%vanhetHoogovencementA(CEMIII)isvervan-gen door 25% Portland Cement B (CEM I). Na eensuccesvol doorlopen stortproces volgde een tweedespannende periode: het ontkisten na vier tot vijfdagen verharding.Dankzij de goede voorbereiding en het consci?nti-eus nakomen van alle afspraken door de betonstort-ploeg, voldoet tot ieders opluchting en tevredenheidde wand constructief en esthetisch aan de voorafgestelde hoge kwaliteitseisen.E s t h e t i s c h u i t e r l i j kOmdatvooreensys-teembekisting wasgekozen,ontbrakdemogelijkheidomdeplaatsvandecenter-pengaten te be?n-vloeden. Wel is hetbekistingspatroonvan tevoren uitge-tekend om van dezichtbare plaatna-den een esthetischraster te maken.Voor de afwerkingvan de centerpengaten aan weerszijden van de plaat-naad is ervoor gekozen telkens het rechtergat onaf-gewerkt te laten en het linker af te werken met eengrijze kunststof dop.Hoewel het esthetische uiterlijk van de betonwanduitgebreid besproken is bij de voorbereidingen, valthet op dat er tevoren geen discussie was over het welofniettoepassenvaneenvellingkant.Terwijlbijdezebijzondere wand een strakke haakse hoek voor dehand ligt, is juist besloten de vellingkant, van stan-daard 15 x 15 mm, in verhouding met de wand naar30 x 30 mm te vergroten.S y m b o l i e k i n d e t a i lOp detailniveau valt in het interieur nog iets andersop. De gedachte waarop het woonconcept is geba-seerd ? het voelbaar passeren van de betonwand ?verwacht je in de details van de doorgangsopeningterug te vinden. Hoewel aan weerszijden van debetonmuur glasstroken zijn aangebracht, zodat dewand zichtbaar is, ligt de afwerking in het interieurkeurig in ??n vlak met het kozijn. Ook in het pla-fonddetailisdemuuralshetware`weggedetailleerd',want het plafond loopt in ??n vlak door zondersprong ter plaatse van de doorgang. Ongetwijfeldzijn deze details met de beste bedoelingen tot standgekomen en heeft ook de uitvoerder alles netjes afge-werkt, maar of het ook de bedoeling van Hejduk was,zullen we hem niet meer kunnen vragen. In het alge-meengesteldkanhetuiterlijkvandetails,ofhetuiter-lijk van het beton een ontwerpidee versterken, maarook verzwakken. Dit klinkt misschien als een opendeur, maar communicatie over de symbolische bete-kenissen van gekozen materialen of details kan eenhoop misverstanden tussen uitvoerder en ontwerpervoorkomen. Projectgegevensinitiatief:Gemeente Groningen, Kamminga Makelaars, Wilma BVopdrachtgever:W?lma BV Regio Noord-Oostarchitect:John Hejduk, New York (1929-2000)projectarchitect: Thomas M?ller, Berlijn &Otonomo Architecten, Groningenconstructeur:Ingenieursbureau Dijkhuis, Groningenaannemer:Wilma B.V., Groningenhoofduitvoerder: A. Bos; medewerkers: T.H.L. Vorenkamp,B. Hiemstra, K. Laanstra, K. Veldman, K. Seip, T. v.d. Molen,A. Postma, W. Swarts, P. v. Wijk, W. Scheerhoorn, R. Smits,H. Stoffersbetontechnologisch en uitvoeringstechnischadviseur:Betoncentrum Noord Nederland, Hoogkerkleverancier betonspecie:BCG, GroningenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 8 277 | Vellingkant van30 x 30 mm8 | De centerpengatenzijn telkens rechtsafgewerkt met eenkunststof dop enlinks onafgewerktgelaten