C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gVer s laglegging28 cement 2007 4In Cement nummer 1 van 2004 [1]hield de auteur van dit artikel eenpleidooi voor het aanstellen vaneen hoofdconstructeur. Wat zijnde constructieve gevolgen van eenmaatfout of bouwfout, wie ziet datdeze fouten zijn gemaakt en weetwat er vervolgens moet gebeuren?De constructeur maakt het con-ceptuele ontwerp en alleen hijkent de randvoorwaarden voor desamenstellende onderdelenbinnen dit ontwerp.Uit de reacties op het pleidooikwam het beeld naar voren [2] datde ontwerpfase steeds meergefragmenteerd raakt en dat detail-engineering wordt aangeleverddoor `prefab' toeleveranciers. Ookkwam naar voren dat er steedshogere eisen worden gesteld aande partij waarvan wordt veronder-steld dat deze het totale overzichtheeft en dat ISO-certificatie hieringeen uitkomst biedt. Kortom, er isbehoefte aan (hoofd)constructeursof projectbegeleiders die vanaf hetbegin de kwaliteitsborgingkunnen verzekeren.Het aanstellen van deze proces-begeleider alleen is niet vol-doende. Vooral zijn taak dientkraakhelder te worden gedefini-eerd, zodanig dat er geen zakentussen wal en schip kunnenvallen. Daarnaast dient die pro-cesbegeleider helder en volledigte rapporteren, zodat de rappor-tage ook voor anderen toeganke-lijk is.P r a k t i j kNemen we het `Bos en Lommer-plein' in Amsterdam, een bouw-tragedie die nog vers in hetgeheugen ligt, als praktijkvoor-beeld, dan wordt goed duidelijkhoe belangrijk dit toezicht en deheldere rapporten zijn.Op 11 juli 2006, twee jaar naoplevering, werd het `Bos enLommerplein' ontruimd op lastvan het Dagelijks Bestuur vanhet stadsdeel Bos en Lommer ende Burgemeester van Amster-dam. De aanleiding hiervoor washet bezwijken van een nokcon-structie (foto 2) in de oprit naarhet plein en de resultaten van dedaarop volgende steekproef naarde aanwezigheid van wapeningin het complex.De Commissie De Boer werdingesteld om te onderzoeken water precies is gebeurd en wat deGemeente kan doen om dat inde toekomst te voorkomen. Dezecommissie publiceerde haarbevindingen in januari 2007 intwee rapporten, zijnde het hoofd-rapport `Gebroken Hart' [3] eneen deelrapport `Van Initiatieftot Evacuatie'. [4]De bevindingen met betrekkingtot de organisatie van het bouw-proces uit hoofdstuk drie van hetdeelrapport [3], zijn in achtpunten weer te geven:1. de bouw was opgesplitst ineen bovenbouw en een onder-bouw waarvoor twee inge-nieursbureaus werden inge-schakeld;Berekeningen en schema's aller constructeurs, verenigt u!Het Rode Boekje voorconstructiesprof.ir. C.S. Kleinman, TU Eindhoven, fac. BouwkundeDe constructeur heeft het conceptuele werk gemaakt en alleen hij kent derandvoorwaarden en kan beoordelen of wat op de bouwplaats gebeurt, vol-doet aan zijn ontwerp. Een (hoofd)constructeur of projectbegeleider alleen isechter nog niet voldoende om kwaliteitsborging te verzekeren. Door het helebouwproces al vanaf de ontwerpfase op een duidelijke en toegankelijkemanier te documenteren in een `Rood Boekje', vallen er geen zaken tussen walen schip.1 |Op 11 juli 2006 werd het`Bos en Lommerplein'ontruimd vanwege hetbezwijken van een nok-constructie(foto: ANP)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gVer s lagleggingcement 2007 4 292. deze ingenieursbureaushadden een opdracht zondertoezicht op de bouw;3. de bouwstaalnetten werdendoor derden berekend en gete-kend onder verantwoordelijk-heid van beide bureaus;4. de prefab leveranciers haddenhun eigen constructeur;onderdelen werden ter goed-keuring aan de bureaus voor-gelegd;5. het complex omvatte 115 deel-goedkeuringen met betrekkingtot de bouwvergunning;6. door de hoofdaannemerwerden circa 50 onderaanne-mers ingeschakeld, wat dekwaliteitsborging niet tengoede komt;7. er is de onderzoekcommissieniet gebleken dat er sprakewas van een interne of externetoezichthouder namens dehoofdaannemer;8. directie en toezicht op debouw werd in opdracht van deprincipaal door een daaringespecialiseerd bedrijf uitgeoe-fend. De onderzoekscommis-sie heeft geen informatiekunnen krijgen over de aard,intensiteit en frequentie vande feitelijk uitgevoerde toe-zichthoudende activiteiten.Naast de Commissie De Boerwerd tevens een technische onder-zoekscommissie ingesteld,bestaande uit de bedrijven Intron,Hageman en Cunningham LinseyNederland. De gemeente Amster-dam benoemde de schrijver dezestot kwaliteitsbewaker van onder-zoekproces, ontwerp en uitvoeringvan de herstelmaatregelen en voorhet al dan niet accorderen van alleingediende en in te dienenbescheiden en advisering bij deuiteindelijke vrijgave van hetcomplex. Gewerkt werd aan dehand van een door alle partijengeaccordeerd plan van aanpak,bestaande uit onderzoek (fase a)en herstel (fase b). Van het planvan aanpak werd niet afgewekenen dit plan vormde de leidraadvoor het bouwherstelproces.Er werd op circa 800 locatiesonderzoek verricht; dit onderzoekwas deels non-destructief via radar(foto 3) en ferroscan (foto 4) endeels destructief (foto 5) doormiddel van waterstralen en pneu-matiek. Daarnaast werden allebestaande berekeningen en teke-ningen doorgelicht.De resultaten logen er niet om. [5]Berekeningen waren puzzelstuk-jes die wellicht voor de construc-teur ten tijde van het opstellen vande berekeningen toegankelijkwaren, maar die iedere verwijzingnaar schema's die inzicht gavennaar de juiste positie van dat puz-zelstukje en de betekenis van datstukje moesten ontberen. De voor-schriften werden wel keurig opge-somd, maar daar zat niemand opte wachten.Op vele plaatsen in het werk bleekde wapening niet in overeenstem-ming te zijn met de tekeningen.Details waren niet juist uitgevoerden veronderstelde krachtswerkin-gen konden zich door de geome-trie niet ontwikkelen. Daarnaastwerden voor onderdelen reken-schema's gehanteerd die uitkom-sten gaven die tot nadenkenhadden moeten stemmen.Door de onduidelijkheid en hetgebrek aan toezicht was de con-structie dus ondeugdelijk gewor-den. Dit had tot gevolg dat hetgebouw hersteld moest worden opmeerdere plaatsen. Dat gebeurdedoor middel van versterkingen inde vorm van koolstoflijmwape-ning dan wel ingefreesde staalwa-pening, het aanbrengen van metvijzels opgespannen staalconstruc-ties en het inzetten van staalcon-structies ter vervanging vannokken en tanden.Het is vrij eenvoudig om de wape-ning te doen uitvoeren zoals dezeop tekening staat en daarvan eendoor de aannemer en toezichthou-der gewaarmerkte tekening tearchiveren. Het is dan ook eenabsurde zaak dat men een gigan-tisch onderzoek moet starten naarde aanwezigheid van deze wape-ning. In dit geval betrof dat zowelde werkzaamheden op de bouwals in de fabriek.R o o d b o e k j eOntwerpfaseNatuurlijk kan de uitvoering ookanders door een op kwaliteits-handhaving ge?nt proces. Datbegint al in de ontwerpfase. Erdient een basisdocument, hetzogenoemde `Rode boekje',geschreven te worden, waarin inplattegronden en schema's duide-lijk wordt weergegeven hoe deconstructieve opzet is, hoe demethodiek van aanpak met dedaarbij behorende schema's in hettotale proces zal zijn en op welkeessenti?le randvoorwaarden dedoor derden aan te leverenstukken moeten en zullen worden2 |De bezweken nokcon-structie van het Bos enLommerplein(foto: INTRON)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gVer s laglegging30 cement 2007 4gecontroleerd. Dit documentmaakt deel uit van het voorlopigontwerp en wordt geaccordeerddoor de hoofdconstructeur of deco?rdinerend constructeur endoor de gemeentelijke diensten.Het rode boekje fungeert als rodedraad op het constructief ontwerp-bureau, ook daar moet een collegawel eens het werk overnemen, enhet is de leidraad voor alle toeleve-ranciers. Iedere verdere bereke-ning dient aan dit rode boekjegerelateerd te zijn en in de bere-keningen zelf dienen de nodigeschema's opgenomen te worden,zodat dit een compleet documentwordt. Daarmee wordt de chaosaan verwijzingen naar ??n van dehonderden uitvoeringstekeningenuit de stapel voorkomen.De berekeningen, ook de uitkom-sten van computerberekeningen,dienen in essentie te wordenbeoordeeld. Een gevalideerd com-puterprogramma rekent altijd wel,maar als je rommel invoert zul jeook rommel terug krijgen!Op het werkOp de bouwplaats werd en wordtgewerkt met door de constructeurv??r uitvoering vrijgegeven teke-ningen. Voorwaarde voor de kwa-liteit is echter dat die constructeurde tekening ook heeft gewaar-merkt voor akkoord en eveneensheeft aangegeven welke bereke-ning aan de tekening ten grond-slag ligt. Op dit moment staatdaar soms nog `gezien' met de ini-tialen van de constructeur, of zelfshelemaal niets. De proceduredient echter waterdicht te zijn.Vervolgens wordt er aan de handvan de vrijgegeven tekeningengekist en gewapend. Uiteindelijkdient de aannemer op de tekeningaan te geven dat bekisting enwapening zijn gecontroleerd envolledig in overeenstemming zijnmet de tekening. De door de aan-nemer gevalideerde tekeningwordt daarop aan het toezichtoverhandigd, die al dan niet metde constructeur het werk naloopten controleert. Ook de toezicht-houder waarmerkt de tekening,waarna het betreffende onderdeelwordt vrijgegeven voor hetstorten. Alle afwijkingen, of datnu de dekking op de wapening isof een wijziging van staafdiame-ters, staan vermeld op de tekeningof op een aangehecht mutatieblad.De gewaarmerkte tekeningen, aldan niet met bijbehorende doorde constructeur gewaarmerktecorrecties, worden zorgvuldigbewaard en maken deel uit van deaan de opdrachtgever te overhan-digen documenten. Deze docu-menten zijn te allen tijde toegan-kelijk voor de gemeente en vooreen eventueel door de opdrachtge-ver of de aannemer aangesteldeonafhankelijke kwaliteitscontro-leur. Daardoor is het een kleinemoeite om te achterhalen wat erprecies op het werk is uitgevoerd.In de fabriekDe procedure in de fabriek hoeftniet af te wijken van de procedureop het werk. Bij levering van deelementen worden de gewaar-merkte documenten meegeleverd.3 |Non-destructief onder-zoek met behulp vanradar(foto: INTRON)4 |Ferroscanonderzoek vande wapening(foto: INTRON)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gVer s lagleggingcement 2007 4 31De handtekening van de construc-teur van de prefab leverancier, de(hoofd)constructeur en de aanne-mer staan op die documenten. Deaannemer controleert zelf in defabriek of de elementen conformtekening worden gemaakt. Hijdient de kwaliteit van zijn eigeninkoop te borgen.Bij de gemeenteDe gangbare praktijk is dat bere-keningen en tekeningen bij degemeente worden ingediend,waarna wordt afgewacht of deze aldan niet zijn goedgekeurd. Na hetgeven van de zoveelste deelgoed-keuring kan het betreffendeonderdeel van het werk wordenuitgevoerd. Het wordt vaak veron-dersteld dat berekeningen en teke-ningen minutieus zijn nagekeken.Bij problemen denkt men dan ookdat de gemeente het wel goed heeftgekeurd en dat zij in het werk hadkunnen controleren of het ookdaadwerkelijk goed is uitgevoerd.Daarmee wordt een onjuiste schijn-aansprakelijkheid voor de gemeentege?ntroduceerd. De primaire aan-sprakelijkheid ligt bij de marktpar-tijen; de procedure bij de gemeenteontheft hen niet van het leveren vanonberispelijke kwaliteit.Persoonlijk denk ik dat degemeente helemaal niets in bere-keningen en / of tekeningen indetail moet controleren. Zijmoeten vanuit een hoog abstrac-tiegehalte te controleren of ergebouwd wordt conform detevoren goedgekeurde uitgangs-punten, zoals deze zijn verwoordin het `Rode Boekje'. Vervolgensdienen zij na te gaan of de kwali-teitscontrole heeft plaatsgevondendoor constructeur en aannemer.Door middel van steekproeven iste controleren of de schematise-ringen en uitgangspunten juistzijn en bij twijfel wordt aan eenonafhankelijke partij om eensecond opinion gevraagd. Degemeente krijgt dan de rol vanprocesbewaker en inspecteur, diede procesgang op het werk en inde fabriek naar willekeur kan con-troleren. Deze controlerende rolstelt de gemeente in staat om ordeop zaken te stellen en voorkomtdat zij zelf onderdeel wordt vanhet bouwproces, waarbij zij wordtondergesneeuwd door onvoorstel-bare hoeveelheden berekeningenen tekeningen. De veel gehoordeklacht dat het controleren door degemeente veel te lang duurt endat dit de voortgang op het werkbelemmert, zeker als er wijzigin-gen op korte termijn worden door-gevoerd, is dan ook meteen van debaan.DerdenVoorkomen is altijd beter dan(niet) genezen. Een ieder in hetbouwproces heeft er baat bij alsvooraf vaststaat dat het ontwerpgoed in elkaar steekt en er geenonverwachte losse eindjes inzitten. Het is dan ook aan tebevelen om een onafhankelijkderde het (voor)ontwerp en dedaarbij behorende berekeningenop hoofdzaken te laten controle-ren. Dit bevordert de kwaliteit vanhet ontwerp dankzij de eventueelontstane discussie hierover ensterkt de opdrachtgever in zijngeloof dat er een goed product inwording is. Bijkomend voordeel isdat de ontwerpende partij zichhiermee verzekerd weet van eengespecialiseerd klankbord.T e n s l o t t eHet is een kleine moeite om demaatregelen te treffen die nodigzijn om de kwaliteit van het eind-product te borgen. Daarvoor zijngeen speciale management hand-boeken vereist of uitgebreide flow-charts benodigd. Ook is er geenbehoefte aan procesmanagers.Wel moet er de wil zijn om demensen die verstand hebben vanhun vak de ruimte te geven datvak integraal te laten uitoefenen.De extra tijd die zij nodig hebbenom het bouwproces op heldere entoegankelijke wijze in kaart tebrengen, kost misschien in deaanloop een paar promille meer,maar door het voorkomen vanproblemen achteraf levert dezewerkwijze uiteindelijk juist pro-centen op. nL i t e r a t u u r1. Kleinman, C.S., Constructeur:word wakker! Cement 2004,nr. 1.2. Kleinman, C.S., Hoofdcon-structeur: einde discussie?!Cement 2005, nr. 5.3. Commissie De Boer, Gebro-ken hart. Gemeente Amster-dam, januari 2007.4. Commissie De Boer, Van initi-atief tot evacuatie. GemeenteAmsterdam, januari 2007.5. Kleinman, C.S., Resum?herstel Bos en Lommerplein.December 2006.5 |Destructief onderzoeknaar de wapening(foto: INTRON)