C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 432Het stadiongebouw (foto 1) heefteenbetonnenfunderingopVibro-palenmeteeninhetwerkgestortebegane-grondvloer. De begane-grondvloer van de evenementen-hal en de `parkeerplaats' voor hetspeelveld is een doorgaandebetonplaat, gefundeerd op staal.De verplaatsbare betonnen bakvan het speelveld is een in hetwerkgestortebetonconstructieopprefab betonnen bekistingspla-ten, voorzien van VZA-voorspan-ning. De west-, noord- en oosttri-bune zijn opgebouwd uit prefabbeton; de zuidtribune is een staal-constructie, evenals de hoekpro-menades,detrappenendedaken.Hetdakbovenhetspeelveldisver-schuifbaar.P r e f a b b e t o n c o n s t r u c t i eDe prefab betonconstructie vandetribunegebouwenheeftkolom-men uit ??n stuk over de vollehoogte.Consolesaandezekolom-men zorgen voor de ondersteu-ning van langsbalken die de vloer-platen dragen (foto 2). Vanwegede beperkte constructiehoogtezijn plaatselijk stalen hoedliggerstoegepast. De vloerplaten zijnvoorgespannen holle platen.Schuine tribunebalken zijn op dereeds genoemde kolommengeplaatst en dragen de trap-vormige tribune-elementen voorde zitplaatsen van de bezoekers(foto 3).De afstand van de stramienlijnenvolgt uit het optimum van hetaantal toegangsopeningen naarGelredome metschuivend grasveldir. J.A.A.M. Vollebregt en ing. A.G. van der Meijden, HBG Engineering (voorheen HBM-UOB), RijswijkHet Gelredome te Arnhem is eenmultifunctioneel stadion, waarvooronder meer een totaal nieuw conceptvoor het speelveld is ontwikkeld. Nietalleenhetdak,dochookhetspeelveldis verplaatsbaar. Normaal bevindthet speelveld zich buiten het gebouwen wordt het kort voor het begin vande voetbalwedstrijd met horizontalevijzels binnen het gebouw geschoven.Daarvoor is onder de zuidtribune eentijdelijkeopeningvoorzienterbreedtevan het veld.Na een korte beschrijving van hetstadion, wordt in dit artikel de con-structie van het verplaatsbare speel-veld behandeld.1 | Het Gelredome met deparkeerplaats voor hetschuifveld naast de zuid-tribune. Onder de(verschuifbare) rondedaken ligt het speelveld,daaromheen de west-,noord- en oosttribune2 | Prefab betonconstructievan westtribune metkruisvormige wind-verbandenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 4 33de tribunes, het maximaal toe-gestane aantal zitplaatsen tussende looppaden en de beperktemogelijkheid van uitkragen vande tribune-elementen (maximaal1200 mm).De langsstabiliteit wordt gereali-seerd door in het werk gestortewandenoverdeonderstetweever-diepingen en door stalen kruis-vormige windverbanden in degevel (foto 2). De dwarsstabiliteitwordt door de schuin lopende tri-bunebalken verzorgd.S t a a l c o n s t r u c t i eDe staalconstructies voor het daken de zuidtribune zijn uitvoerigbeschreven in [1]. Voor het voort-bewegingsmechanismeisgebruik-gemaakt van de ervaring met hettandheugelsysteem van ArenaAmsterdam. Onder de zuid-tribune zijn naast de hoofdsteun-punten aan de einden, tussen-steunpunten aangebracht. Ditzijn opklapbare poten, voorzienvan vijzels met een borgmogelijk-heid, waardoor een opening metEr varingenHBG Bouw en Vastgoed isontwikkelaar en bouwer vanverschillende stadions inNederland en Duitsland.Het bedrijf was in Nederlandonder meer betrokken bij deverbouwingen van het PhilipsStadion te Eindhoven en hetFeijenoord Stadion te Rotterdamen bij de nieuwbouw van hetGelredome te Arnhem.Het Philips Stadion is in fasen(1988, 1992, 1993 en 1995)uitgebreid tot een capaciteit van30 000 bezoekers. Het was heteerste stadion in Nederland meteen business-room en skyboxen.Het Feijenoord Stadion, meteen capaciteit van 51 000bezoekers, is in 1994 voorzienvan een nieuw dak om alle zit-plaatsen te overdekken. Met eenchirurgische ingreep zijn hierbusiness units aangebracht.De business-room en andereruimten zijn in een nieuwgebouw ondergebracht.Ervaringen uit deze projectenzijn benut bij de bouw van hetGelredome te Arnhem. Vanuithet Philips Stadion betreft ditde kostenbesparingen door hetplaatsen van extra kolommenonder de dakconstructie van debeide koptribunes. VanuitStadion Feijenoord geldt dit degoede samenwerking van HBGEngineering met externeconstructeur ABT voor deconstructie van het nieuwe dak.3 | Prefab betonconstructievan westtribune mettrapvormige tribune-elementen5 | Het schuifveld methorizontale vijzels4 | Begane-grondvloer metprefab kolommen opstalen strippenfoto: Louk Heimans, ArnhemC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 434een breedte van 72,6 m en eenhoogte van 1,5 m ontstaat, waarhet speelveld doorheen kan. Dezetijdelijke steunpunten beperkende vervormingen tijdens het ge-bruik van de tribune en leverenbovendien een materiaalbespa-ring op.S c h u i v e n d g r a s v e l dHet verplaatsbare speelveld metafmetingen 72,4 x 115,3 m2be-staat uit een 430 mm diepe beton-nen bak, gevuld met drainage-zand en teelaarde, waarop zich degrasmat bevindt. Deze bak, meteen massa van 10 300 ton rust op368 prefab betonkolommen meteen hoogte van 600 mm.De kolommen steunen via eenrubber laag op stalen schoenenmet teflon zolen. Deze zolenschuiven over zestien stalen strip-pen, voorzien van een specialecoating (foto 4).Het veld wordt in- en uitgescho-ven door vier horizontale vijzels,die zich vastklemmen aan staal-profielen die in de begane-grond-vloer zijn ingestort (foto 5). Deconstructie wordt tijdens hetschuiven in de juiste positie ge-houden door twee paar horizon-tale wielen die in langsrichting ineen geleidegoot bewegen.S t i j f h e i d v a n h e t v e l dTijdens het verplaatsen ontmoetde veldconstructie hoogtever-schillen,afhankelijkvandenauw-keurigheid van uitvoering, endoor blijvende zetting van de fun-dering. Deze verschillen zijn ge-metenaandestalenstrippenindebegane-grondvloer. Doordat dekolommen tijdens het maken vande betonnen bak op deze stalenstrippen rusten, hebben zij aande onderzijde overeenkomstigehoogteverschillen. Door een lateraangebrachte kunststof repara-tielaag op de stalen strippen zijnde oorspronkelijke hoogtever-schillen gereduceerd.De samenstelling van bovenge-noemde verschillen wordt statis-tisch bepaald door de vierkants-wortel uit de som van dekwadratische waarden (fig. 6). Bijhet Gelredome betekende dat,dat in de praktijk rekening moestworden gehouden met plus ofmin 2,5 mm hoogteverschiltussen twee opvolgende steun-punten.De gemiddelde belasting op eenondersteunende kolom is 280 kN,mede afhankelijk van de stijfheidvan het veld. Uit metingen vandeze stijfheid is vastgesteld datdrie deelstijfheden hierop invloedhebben:? de stijfheid van de op staal ge-fundeerde begane-grondvloer;? de stijfheid van de rubber laagin de glijschoen;? de stijfheid van de betoncon-structie van het veld.De totale stijfheid wordt bepaalddoor de reciproke waarden van dedeelstijfheden (fig. 7). Bij het Gel-redome geeft deze samenstellingeenstijfheidvan36kNbijeenver-ticale verplaatsing van 1,0 mmten opzichte van de omliggendesteunpunten.Aldus geven de gemeten hoogte-verschillen een toename van debelasting per individuele onder-steuningtot370kN(280+2,5x36).Doormetingenindepraktijkisditbevestigd.P r o b l e m e n b i j s c h u i v e nBijhetproefdraaienvanhetschuif-veld kwamen diverse kinderziek-tes tevoorschijn.De lostrekwrijving na stilstandwas aanzienlijk groter dan uiteerdere ervaring bekend was. Bijeen scheepswerf in Bremen werdbij elk begin van het schuiven deteflon voorzien van vet. Bij hetschuifveld te Arnhem was eenoliesmeringsysteem ontworpen,doch die bleek pas na het los-trekken te functioneren. De wrij-ving bij het schuiven zelf gaf geenproblemen. Het noodzakelijk ge-volg was dat de beschikbare7 | Stijfheid van het veld? funderingsvloer (1): k1kN/mm? rubber van glijschoen (2): k2kN/mm? schuifveld (3): k3kN/mm? totale constructie: ktot= 1 / (1/k1+ 1/k2+ 1/k3) = 36 kN/mm6 | Toleranties op hoogteverschillen:? zetting fundering: T1mm? bouwnauwkeurigheid funderingsvloer: T2mm? bouwnauwkeurigheid schuifveld: T3mm? totale constructie: Ttotaal= (T12+ T22+T32) = 5 mmC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 4 35kracht van de horizontale vijzelsis opgevoerd door deze te vervan-gen door zwaardere types.De teflonzolen waren niet stabiel.Door koudvloeien verdween ma-teriaal buiten de inkassing van destalen schoenen. Te grote hoogte-verschillen bij de overgangen vande stalen strippen en te beperktebewegingsvrijheid qua hoekver-draaiing van de schoenen bijexcentrische belasting, waren hierdebet aan. Alle stalen strippenzijn na het aan elkaar lassennauwkeurig vlak geslepen envoorzien van een kunststof repa-ratielaag. Voorts zijn de schoenenin twee delen uitgevoerd. De diep-tevandeinkassingindestaalplaatalsmededediktevandeteflonzijnvergroot. Alle schoenen zijn doornieuwe vervangen. Momenteel isde teflon tijdens het schuivenstabiel. sL i t e r a t u u r1. Van Vliet, J.A.M. en A.G. vander Meijden, GelredomeArnhem. Bouwen met Staal,nr. 143, juli / augustus 1998.Projectgegevensopdrachtgever:Stichting Gelderland Stadion, Arnhemarchitectuur:Alynia Architecten, Harlingenconstructief ontwerp:HBG Engineering, Rijswijk en ABTAdviesbureau voor Bouwtechniek, Velpaannemer:Bouwcombinatie Gelderland Stadion(HBG Utiliteitsbouw, Utrecht; BAMDe Kinkelder, Arnhem; Bruil Bouw,Arnhem en Nelissen van Egteren Bouw,Venray)leverancier prefab beton:Haitsma Prefab Beton,Maarssen/Kootstertilleleverancier staalconstructie:Combinatie Bailey & OostinghGelredomeHet Gelredome heeft een capaci-teit van 26 000 bezoekers en isgebouwd in de periode 1996-1998.Het stadion heeft een beweegbaardak, dat aan de binnenzijdegeheel is voorzien van geluids-absorberende beplating.Onder een deel van het gebouw enrondom het gebouw zijn parkeer-plaatsen. Op de tweede verdiepingbevindt zich een promenade diealle tribunevleugels met elkaarverbindt. Het gebouw van de west-vleugel heeft op de begane gronden eerste verdieping kleedruimtenen kantoren voor de voetbalclubVitesse. Op de derde verdiepingbevinden zich de business-roomen het restaurant, op de vierde envijfde verdieping business-units.Er zijn alleen zitplaatsen aan dezijkanten, dus niet in de hoekenvan de hal.Met het oog op een publieksvrien-delijk karakter is geen gracht rondhet speelveld aangebracht.8 | Het schuifveld staatgarant voor een immergroene grasmatfoto: Louk Heimans, Arnhem