C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2003 838Pleinen, straten, kades, wegen,parken, speelplaatsen, parkeerter-reinen: alle maken deel uit van hetbrede begrip openbare buiten-ruimte. Al decennia lang is hetgebruik van prefab beton hieruitniet meer weg te denken (foto 1).Samen met de klinker is de beton-nen stoeptegel de ruggengraat vanvrijwel alle bestrating in Neder-land. Maar ook ontelbare anderebetonproducten worden veelvul-dig gebruikt. Deze kunnen in tweegroepen worden ingedeeld. Deeerste groep bestaat uit de bestra-tingproducten, waartoe behalve debekende stoeptegel ook tallozeandere betonstenen en diversestraat- en stoepbanden behoren.Ook grotere producten zoals deprefab rotonde en de prefab bus-drempel kunnen daarbij wordengerekend. De tweede groep wordtgevormd door de (ruimtelijke)objecten, zoals straatmeubilair,plantenbakken, verkeersgeleiders,anti-parkeerobstakels en geluids-schermen. Alhoewel beide groe-pen gekenmerkt worden door eengroot aantal standaardproducten,zijn er toch de nodige ontwikke-lingen te signaleren.B e s t r a t i n g s p r o d u c t e nKleurechte deklagenDebelangrijksteontwikkelingvande laatste jaren op het gebied vande bestratingproducten is de ont-wikkeling van stenen met kleur-vaste deklagen. Normale beton-straatstenen bestonden vroegeroverwegend uit zand, cement engrind al dan niet met een flinkedosis kleurpigmenten. Pigmen-ten zijn gesynthetiseerde ijzeroxi-des die in zeer kleine delen aancement worden toegevoegd. Naar-mate het zand echter wegslijt,wordt het oppervlak onregelmati-ger en poreuzer en gaat de grijzekleur van het grind overheersen.Voor een beter kleurbehoud ismen het grind gaan vervangendoor dure natuursteenfracties.Het wordt echter rendabeler omstenen uit te gaan voeren met eendeklaag als het percentage na-tuursteen door de hele steenboven de zestig procent uitkomt,ondanks de langere productietijd.Ook de kleurvastheid van dedeklaag wordt dus uiteindelijkbepaald door de verhouding tus-sen toegevoegd zand en natuur-steen. Dit is van belang omdat bijhet ontwerp van pleinen enstraten steeds vaker verschillendekleuren in plaats van fysiekeafscheidingen(bijvoorbeeldstoep-Innovaties in betonproductenBeton in de buitenruimte*) Voor dit artikel heeft de auteur gesprekken gevoerd met mevrouw P. Varkevisser van DLA+ landscape architects, deheer T.A.M. van Vliet van de Maldense Betonfabriek, de heer F.S. Kolderie van Kellen Beton B.V., de heer J.G. Dijkmansvan Struyk Verwo Infra en de heer G.C.E. Tomaello van C. Tomaello B.V. De informatie in dit artikel is gebaseerd op diegesprekken en op productinformatie en illustraties van industrieel ontwerpbureau Kooymans D-Sign en bovengenoemdebedrijven.Zo divers als de buitenruimte zelf, zo divers zijn de producten die daaringebruikt worden. Prefab beton wordt ruimschoots toegepast. In de eersteplaats voor bestrating, maar ook voor trappen, fonteinen, afscheidingen,meubilair, plantenbakken en verlichting. Aan de hand van enkele gesprekkenmet Paulien Varkevisser van DLA+ landscape architects B.V., Theo van Vlietvan de Maldense Betonfabriek, Frank Kolderie van Kellen B.V., Joop Dijkmansvan Struyk Verwo Infra en Giulio Tomaello van C. Tomaello B.V. worden deontwikkelingen op het gebied van de toepassing van prefab beton voor de bui-tenruimte besproken. Behalve nieuwe producten en gerealiseerde projectenkomen de achterliggende trends en drijfveren voor innovaties aan de orde.1 | Betonproducten zijn nietweg te denken uit deopenbare ruimte: het`Verzonken Schip' teUtrecht; opdrachtgever:Struyk Verwo Infra,ontwerp: Karin Daanfoto: Ruud Kimmelaar,VlaardingenFreek Bos*)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2003 8 39Stenen en tegelsGeluidsreducerende stenenDe Kelt Silentio van Kellen Beton is een voorbeeld van een geluidsreducerende steen. De betonnen steen isbedekt met een natuursteen afdeklaag met een open structuur. Hierdoor wordt verkeerslawaai dat ont-staat door het contact van autobanden met de weg geabsorbeerd. Bij 50 km/h bedraagt de geluidsreductieten opzichte van betonklinkers 6,0 dB(A) en ten opzichte van Dicht Asfalt Beton (DAB) 2,0 dB(A). Omdit resultaat te bereiken moeten de stenen zo vlak mogelijk en in keperverband worden gelegd, omdat dehoek waaronder de autoband aankomt op de steen grote invloed heeft op de geluidsproductie.Een andervoorbeeld van een geluidsreducerende steen is de Duracolor-serie van v.d.Bosch Beton. Hier zijn alle toe-slagstoffen (dus ook het fijn) vervangen door natuurlijke toeslagstoffen in de kleur van het product. Deopen structuur van deze steen levert bij 50 km/h een reductie van 1,5 dB(A) ten opzichte van DAB.Waterdoorlatende en waterpasserende stenenVerschillende fabrikanten produceren waterdoorlatende en waterpasserende straatstenen. De Piove vanBleijko heeft een volledig open structuur. Hierdoor kan het water door de steen zakken. Net als bij de KeltSilentio zorgt de open structuur tevens voor vermindering van het rolgeluid. De waterdoorlatende steen vanKellen heet de Kelt Drainage Steen, en is opgebouwd uit een mix van beton en natuursteen. Daarnaast pro-duceert Bleijko de Percola en Kellen de Kelt H2O-steen, beide waterpasserende stenen. De Percola heeft aan dezijden uitgespaarde halve cirkels en aan de hoeken uitgespaarde kwart cirkels waar doorheen het water kanwegstromen, de H2O-steen heeft brede inkepingen aan de zijden. De Maldense Betonfabriek heeft voor bestra-ting de Duraton Drainsteen in haar programma en voor trottoirs de Aqua Mensura. Bij al deze stenenworden de voegen gevuld met een materiaal met drainerend vermogen. Voor zowel de waterpasserende als dewaterdoorlatende steen geldt dat de fundering uiteraard ook voldoende waterdoorlatend dient te zijn.WaterafvoertegelDe Maldense Betonfabriek ontwikkelde een tegel met ribben in ??n richting voor de geleiding van hemel-water naar bijvoorbeeld een sloot, een vijver of de goot van de straat. De tegel dient zo gelegd te wordendat de bovenkant van de ribben op gelijke hoogte ligt met de bovenzijde van de overige bestrating. Hier-door ontstaat als het ware een gootje waar men door de ribben toch ongestoord overheen kan lopen.Kelt SonaraIn samenwerking met bureau Alle Hosper ontwikkelde Kellen speciaal voor de inrichting van deLeidsevaart in Haarlem de Kelt Sonara. Het straatprofiel van de Leidsevaart is zo smal dat hetonmogelijk is bijvoorbeeld een stoeprand in te zetten om de gewenste afscheiding tussen de rijbaan enhet fietspad te cre?ren. Behalve door een kleurverschil met overige bestrating lost de Kelt Sonara ditprobleem op door schuine ribbels. Aan de zijde van het fietspad zijn de ribbels laag. Daardoor kaneen fietser indien nodig wel over deze tegels inhalen, maar wordt hij er door de trilling en het geluiddat het overrijden van de ribbels teweegbrengt, op geattendeerd dat hij de rijbaan nadert. Doordat dehoogte van de ribbels in de richting van de rijbaan toeneemt, wordt het signaal ook steeds sterker. Dehoogste kant van de ribbels bevindt zich aan de zijde van de rijbaan, waardoor een auto die iets uitde richting raakt direct wordt gewaarschuwd door een sterke trilling en een geluidssignaal.NijmeegsverbandtegelDoor het gebruik van grote tegels kan een bestrating snel worden aangelegd. Een eenvoudigemanier om daarbij toch de speelsheid van kleinere stenen te behouden, is de toepassing van schijn-voegen. De Maldense Betonfabriek ontwikkelde voor de VINEX-locatie Lent bij Nijmegen de Nij-meegsverbandtegel. Door de vierkante tegel op vijf verschillende manieren met schijnvoegen onder teverdelen kan met minimale middelen een heel gevarieerd beeld worden gecre?erd.De Kelt SilentioDe Duraton DrainsteenDe NijmeegsverbandtegelToepassing van de Kelt Sonara in een wegprofielC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2003 840randen) worden gebruikt om ver-schillende functies aan te geven,zoals voetgangersgebieden, fiets-paden, rijbanen en parkeervak-ken. Door deze eigenschap blijfthet onderscheid tussen de func-ties duidelijk. De verschillendegranulaten kunnen worden ge-mengd tot precies de juiste kleur.Elk project kan zo z'n eigen karak-ter krijgen. Bij het mengen van degranulaten kan ook rekeningworden gehouden met de speci-fieke eisen voor een project. Doorbijvoorbeeld extra graniet toe tevoegen ontstaat een harderedeklaag. Struyk Verwo Infra heeftrecent de oxisteen op de marktgebracht met staalschilfers in dedeklaag. Niet alleen resulteert ditin een zeer slijtvaste steen, hetgeeft ook een bijzonder uiterlijk.Echter, het gebruik van kleur-echte stoffen heeft zijn beperkin-gen. Er kunnen minder kleurenworden gemaakt dan met pig-ment, en sommige kleuren zijnduur omdat de benodigde steen-soort zeldzaam is. Voor eenblauwe deklaag wordt natuur-steen in verschillende landen vanZuid-Amerikagewonnen.Granu-laat in deze kleur is ongeveertwintig keer zo duur als dat in veelanderekleuren.Eentegelmeteennatuursteendeklaag heeft overi-gens wel een luxere uitstralingdan een die is gekleurd metpigment. Koperslak wordt ooksteeds populairder om toe tepassen als deklaag. Deze git-zwarte afwerking vol met glim-mende kantjes heeft een ruwe,harde bovenlaag die goed bestandis tegen remmen en optrekken,waardoor ze bij uitstek geschikt isvoor toepassing bij bushaltes.Aangezien koperslak een afval-product is, heeft deze toepassingook voordelen voor het milieu.Behalve met de materialen zelf,wordt er volop ge?xperimenteerdmet bewerkingen van de toplaag.Polijsten, zandstralen, bouchar-deren (hameren) of een combina-tie hiervan kunnen dezelfdestenen steeds een ander karakterverlenen.Verbeteringen voor het milieuEen aantal andere ontwikkelin-gen heeft te maken met milieuas-pecten. Verschillende fabrikan-ten hebben straatstenen metgeluidsreducerendetoplagenont-wikkeld. Ook het belang van even-wichtig watermanagement is nietaan de producenten van bestra-tingproducten voorbij gegaan. Denoodzaak niet al het regenwaterdirect via het riool af te voerenmaar meer door de grond op telaten nemen, uit zich in de ont-wikkeling van waterpasserendeen waterdoorlatende stenen enwaterafvoertegels. In het eerstegeval gaat het om stenen met eenporeuze structuur waar het waterdoorheen zakt. Volgens produ-centen ontstaat er geen gevaar-Grote prefab elementenPrefab busdrempelEen bekende snelheidsbeperkende maatregel in 30 km-zones is de toepassing van een busdrempel midden inde weg, gecombineerd met afgescheiden doorgangenvoor fietsers aan de zijden van de weg. Door dit soortdrempels niet uit losse stenen te leggen, maar metkant-en-klare betonplaten wordt de aanlegsnelheidzeer verhoogd en het onderhoud geminimaliseerd.Bovendien hebben alle drempels zo op eenvoudigewijze dezelfde (geoptimaliseerde) vorm. Doordat deelementen eveneens zijn voorzien van reflectoren in deaanrijzijden is ook de zichtbaarheid vergroot. De Mal-dense Betonfabriek ontwikkelde deze drempels insamenwerking met de gemeente Den Haag.Ook Struyk Verwo Infra levert verschillende soortendrempelelementen voor zowel langzaam als snelverkeer.Prefab rotondeEen ander gedeelte van onze wegen dat het soms zwaar te verduren krijgt, zijn de trilstroken aande binnenzijde van rotondes. Deze zijn speciaal bedoeld voor zwaar verkeer dat moeite heeft methet nemen van de gewone bocht in rotondes. Echter, juist door het zware verkeer treden hier ooksnel verzakkingen op wanneer losse stenen worden toegepast. Ook hiervoor bieden grote betonele-menten de uitkomst. De prefab rotonde van de Maldense Betonfabriek (ontwikkeld in samenwer-king met DLA+ landscape architects) bestaat uit ringelementen met schuine zijde en taartpuntvor-mige middenelementen met grote ribbels. Zo komtgewoon verkeer niet in de verleiding steeds van de bin-nenzijde van de rotonde gebruik te maken. De rotondeis leverbaar in stralen van 10, 12,75 en 15 meter.Prefab busdrempel type Den HaagRingelementen van de prefab rotonde Binnenelementen van de prefab rotondeC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2003 8 41lijke gladheid bij ijzel, wat welgebeurt bij ZOAB. De tweedesoort is voorzien van verbredesleuven en nokken aan de zijkan-ten, zodat het water door devoegen wegloopt. De waterafvoer-tegel is voorzien van een reli?f,zodat het water over straat bij-voorbeeld van een regenpijp naareen sloot wordt getransporteerd.In voorkomende gevallen wordentegels overigens ook specifiekvoor projecten ontwikkeld. Zoontwierp bureau Alle Hosper uitHaarlem in samenwerking metKellen een tegel met oplopenderibben als afscheiding tussen hetfietspad en de rijbaan van deLeidsevaart in Haarlem. De tegelis na dit project in het assortimentgebleven, maar het ontwerp is opzo'nspecifiekesituatiegerichtdathijnogwachtoptoepassingineenander project.Grote elementenVoor de bestrating worden ooksteeds grotere elementen ontwik-keld. Straat- en stoepbandenworden breder en er wordengrotere plaatachtige elemententoegepast waar vroeger (losse)stenen werden gelegd. Zo is doorde Maldense Betonfabriek eenprefabbusdrempelgeproduceerd.Tevens heeft dit bedrijf een prefabrotonde gemaakt. De binnenringhiervan is nog in ontwikkeling.Ook de Nijmeegsverbandtegel ishiervan een voorbeeld. Grote ele-menten bieden diverse voordelen.Zo worden ze met kranen ge-plaatst waardoor stratenmakersminder stenen moeten tillen. Ditkomt ook de bouwsnelheid tengoede. Ten opzichte van eenstraatbedekking uit losse stenenbieden grote elementen het voor-deel dat er geen verzakkingen enveranderingen van het straatpro-fiel optreden. Omdat de grote ele-menten robuuster zijn is minderonderhoud nodig. Dit beant-woordt aan de steeds hogere eisendie door opdrachtgevers wordengesteld aan de onderhoudskostenvan de openbare ruimte.O b j e c t e nIn tegenstelling tot de bestrating-producten ontstaat vernieuwingvan prefab-betonobjecten voor debuitenruimte vooral aan de handvan specifieke projectontwerpen.Sommige van deze vernieuwin-gen zijn echter ook voor volgendeprojecten bruikbaar, en ontstij-gen daardoor hun projectgebon-den karakter.ProductfamiliesDe belangrijkste trend op hetgebied van het ontwerp van deopenbare buitenruimte, zowelwat betreft het gebruik van betonals de toepassing van anderematerialen, is het ontstaan vanproductfamilies. Er wordt gezochtnaar een goede verhouding tus-sen variatie en overeenkomst. Zowordt gepoogd levendigheid eneenheid binnen een ontwerp tecombineren. In (straat)verlich-ting is dit al langer gebruikelijk,maar in straatinrichting wordt ditook steeds meer toegepast. Eengoed voorbeeld hiervan is de para-bola die werd ontwikkeld doorDLA+ landscape architects, insamenwerking met de MaldenseBetonfabriek. Dit van origineanti-parkeerobstakel / verkeers-geleider is aan de hand van drieparameters (hoogte, breedte enhoek van de as met het maaiveld)in diverse vormen te verkrijgendie weliswaar van elkaar verschil-len, maar toch duidelijk verbandhouden met elkaar. De parabolawerd ontwikkeld voor de Zand-straat in Beneden-Leeuwen (foto2). Een ander product dat is ont-staan uit het modulair denken, isdeWC-unitdieisontwikkelddoorKooymans D-Sign, Tomaello enPublic Use (fig. 3), in eersteinstantie voor de NS. De produc-tie hiervan is net van start gegaan.De unit bestaat uit een ellipsvor-mige grondplaat die aan een zijdeals het ware is afgetopt, waardooreen recht stuk wand ontstaatwaarin de deur is opgenomen.De wanden en het dak bestaanuit betonelementen, waarvoordiverse (terrazzo)afwerkingen mo-gelijk zijn. Het ontwerp is echterzo gemaakt dat met gebruik vandezelfde bouwelementen diverseandere producten kunnen wor-den vervaardigd, van kiosk tottechnische ruimte. Een variantdie bestaat uit een recht midden-stuk en twee halve ellipsen aan deuiteinden is ook denkbaar. Doorte vari?ren in vorm van de platte-grond en afwerking van de beton-blokken kan een grote variatieworden bereikt zonder dat deeenheid verloren gaat.Esthetiek: drijfveer voor vernieuwingDe belangrijkste drijfveer voorvernieuwing bij betonobjectenvoor de buitenruimte is de esthe-tiek. Opdrachtgevers, voor de bui-tenruimte meestal overheden enopenbaar vervoersorganisaties,eisen een uitstraling van de open-bare ruimte die het eigen karaktervan de stad of het dorp onder-streept. Daarnaast bedenken ont-2 | Het `eierdopje',de eerste parabola'sin de Zandstraat inBeneden-Leeuwen3 | WC-Unit voor de NSC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2003 842werpers steeds complexere vor-men. Bruno Ninaber van Eybenontwierp in opdracht van de Unievan Waterschappen in Den Haag(foto 4) twee kunstwerken uitzwart granito in de vorm van eenbank in een halve cirkel met eenz-vormige doorsnede. StruykVerwo Infra kreeg hiervoor deopdracht en heeft dit in samen-werkingmetTomaellotenuitvoergebracht. Het in een gang stortenhiervan leverde de nodige hoofd-brekens op bij Tomaello. De kun-stenaar wenste dat deze tweebanken een uiterlijk kregen zon-derluchtbellen,egaalvankleurenzonder enige aftekening van demallen. Het beton kon niet op detraditionele manier worden ge-schuurd, omdat de grindstruc-tuur dan zichtbaar zou worden.Dit betekende dat hoge eisen aande kwaliteit van de bekistingwerden gesteld (foto 5). Uiteinde-lijk is de helft van de cementtoplaag verwijderd, waardoor hetoppervlak perfect glad werd en degrindstructuur verborgen bleef.Dit soort producten vereisen, integenstelling tot de bestrating-producten,eenambachtelijkeaan-pak en een grote inzet van zowelontwerper als producent. Zo'naanpak bleek ook noodzakelijk bijde uitvoering van de Bloemen-trappen in Vlaardingen (foto 6),eveneens door Tomaello. Dezetrappen bestaan uit betonelemen-ten met een toplaag van terrazzo.De techniek om stukken terrazzoin feite als moza?ek toe te passenis speciaal voor dit project ontwik-keld. De gebogen vorm van veelvan de betonelementen betekendehierbij een extra moeilijkheid.Uiteraard speelt bij sommige inno-vaties ook de combinatie van func-4 | Prins Willem-Alexanderbij de onthulling van debetonnen banken voor hetnieuwe kantoor van deUnie van Waterschappenin Den Haag. De leuning is120 cm hoog en beide uit-nodigende zitelementenhebben dezelfde doorsne-de. Het ene element ismet de zitting naar bin-nen gebogen; het andereis gebogen tot een halvecirkel met de zitting naarbuiten gericht. Beidehalve cirkels zijn met demiddelpunten naar elkaar toe geplaatst, zodanig dat er een doorgangopen blijft die gericht is op de ingang van het gebouw. Samen symboli-seren zij de tweeledige functie van de waterschappen: het water binnen-laten en houden wat nuttig is, en het buitenhouden van water wat teveel of schadelijk is. Op het ontwerp is een strofe uit het gedicht"Hetzelfde Water" van Gerrit Komrij verwerkt, dat de dichter heeftgemaakt voor het rapport `Waterbeleid voor de 21ste eeuw'foto: ANP6 | De Bloementrappen in Vlaardingen, ontwerp: Wilma Kuil 5 | Bekisting van een van de bankenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2003 8 43tionele verbeteringen en estheti-sche eisen een rol. De geluids-schermfamilie Sound Safe Systemdie door DLA+ landscape archi-tectsinsamenwerkingmetDurisolRaalteenHaitsmaBetonwerdont-worpen, is hiervan een voorbeeld.Het feit dat deze schermen doorhun zware betonnen onderrandgeen fundering nodig hebben endirectophetasfaltkunnenwordengeplaatst, verzekert een hogebouwsnelheid en een grote prakti-sche inzetbaarheid, ook in tijde-lijke situaties zoals wegwerkzaam-heden. Door het modulaire ont-werp, waarin vlakvulling, hoogteen verlichting variabelen zijn, kaneveneens een aantrekkelijk beeldworden gecre?erd.Een andere esthetisch gedrevenontwikkeling is de zoektocht naarverschillende kleuren en kleursa-menstellingen van terrazzo enbeton. Op basis van het projectHorecapaviljoen Skatepark West-blaak (Cement 2003 nr. 5) perfec-tioneerde Tomaello wit beton.Een terugkerend probleem bij hetzoeken naar nieuwe kleursamen-stellingen voor terrazzo is dat deverschillende steengranulaten inverschillende mate water op-nemen en zo de uithardingsreac-tie en de structuur be?nvloeden.Hierdoor zijn niet alle samenstel-lingen zomaar mogelijk. Omdatde samenstelling ook de viscosi-teit be?nvloedt is tevens niet voorelke vorm elk mengsel mogelijk.Praktische verbeteringenEen aantal praktische puntenvraagt ook constant om verbete-ring van de producten. Zowel uithet oogpunt van onderhoud alsdat van vandalismebestendigheidvindt een voortdurende ontwik-keling in de richting van minderporeus en sterker beton plaats.Hoe ondoordringbaarder hetbeton, hoe minder vaak het moetworden schoongemaakt, en hoemakkelijker vuil loslaat. Dit isextra belangrijk omdat het onder-houd van straatmeubilair vaaknog wel het een en ander tewensen overlaat. Vooral voor toe-passingen aan zee is dit ergbelangrijk. Door Tomaello isdaardoor al sierbeton ontwikkeldvan sterkteklasse B 90 en B 100.Ook veiligheid speelt een rol. Bijterazzovarianten waarbij glas-scherven als vulmateriaal wordengebruikt, is het belangrijk dat ergeen scherpe randen loskomen.Buitentoepassing blijft dan ookzeer kritisch. Tevens dient voorParabolaVoor de Zandstraat teBeneden-Leeuwen ontwikkeldeDLA+ landscape architects eenapart anti-parkeerobstakel. Ditobject, de helft van een elliptischomwentelingslichaam, stondaanvankelijk bekend als `heteierdopje'. Alhoewel de beton-nen uitvoering beter bestand istegen beschadigingen door bij-voorbeeld auto's, werd uitesthetische overwegingen ook een RVS-variant ontwikkeld. Momenteelwordt tevens gewerkt aan een natuurstenen uitvoering. Het eierdopje werddoorontwikkeld tot de productfamilie `parabola'. Bij de parabola zijn debreedte, hoogte en hoek van de as met het maaiveld variabel, waardooreen grote variatie mogelijk is. Diverse uitvoeringen zijn toegepast bij deinrichting van het stationsplein van Doetinchem. Het meest excentriekefamilielid is de ongeveer 1 meter hoge parabola waarin een verlichtings-mast is ge?ntegreerd.RVS-parabola's in het centrum van MaldenDiverse parabola's (waarvan ??ngecombineerd met een verlichtings-mast) op het stationsplein inDoetinchem7 | Een ander product vanStruyk Verwo Infra: eenzeskantige plantenbak,uitgevoerd in zwartbeton en met gestraaldezijkantenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2003 844bestrating aan de gladheid ge-dacht te worden.P r o d u c t i e t e c h n i e k e nBehalve aan ontwikkelingen ophet gebied van de betonproductenzelf, wordt er ook constant ge-werkt aan het verbeteren van deproductieprocessen. Vooral bijde bestratingproducten zijn deeerste aandachtspunten hierbijuiteraard de productietijd en-kosten, maar ook verhoging vande productkwaliteit en verbete-ring van de arbeidsomstandighe-den spelen hierbij een rol. Erwordt gestreefd naar een steedsverdergaande automatisering. BijKellen is alleen het uitladen vande schepen nog een aparte han-deling. Na storting in de daarvoorbestemdeboxenwordenhetgrinden de granulaten via een onder-gronds systeem van transport-banden naar de silo's gevoerd. Inde nieuwe groep silo's heeft elkgranulaat een eigen silo. Hier-door bestaat er geen risico op ver-vuiling, wat wel speelt wanneereen silo wisselend voor verschil-lende steensoorten zou wordengebruikt. Kellen heeft ook eennieuwe verouderingsmachine ingebruik. In plaats van de stenenin een stalen cilinder te `tromme-len', worden de randen van destenen nu bewerkt door roest-vaststalen breekassen. Dit leverteen constantere kwaliteit, be-spaart op het aantal handelingenen produceert veel minder lawaai.Omdat de productie van objecteneen veel ambachtelijkere aanpakvergt, is het moeilijker het pro-ductieproces hiervoor systema-tisch te innoveren. Elk product isweer een geval op zichzelf,waarbij vaak voor een groot deelgeput wordt uit ervaring, maarvoor een klein deel steeds weerwat kennis wordt ontwikkeld. Eenbelangrijke trend bij deze pro-ducten is de zoektocht naar oudetechnieken waarvan de kennis inde vergetelheid is geraakt. Daarbijwordt vaak gestreefd naar het inere herstellen van oude bewer-kingen met nieuwe productie-technieken, waarmee ook aanmoderne eisen kan worden vol-daan. De toenemende schaarsteaan vakmensen op dit gebiedmaakt dit extra moeilijk. Dit heeftertoegeleiddaterontwikkelingengaande zijn in de richting van eenEuropese vakvereniging, waar-door een veel groter reservoir aankennis en ervaring kan wordenaangeboord dan in de huidigesituatie waarbij het contact methetbuitenlandnogvrijwelnihilis.Sound Safe SystemDe laatste jaren is er steeds meer aandacht voor de openbareruimte langs de (snel)wegen. Aan de TU Delft bekleedt Fran-cine Houben sinds enkele jaren de leerstoel mobiliteitsesthe-tiek. De wereld gezien vanuit de auto speelde ook een belang-rijke rol tijdens de architectuurbi?nnale van Rotterdam.Hierdoor is er ook steeds meer aandacht voor het ontwerp vangeluidsschermen. In samenwerking met Durisol en HaitsmaBeton ontwikkelde DLA+ landscape architects het Sound SafeSystem. Het betreft een modulair geluidsscherm opgebouwduit standaard betonnen barriers van Haitsma Beton gecombi-neerd met standaard houtvezelbeton geluidsschermen vanDurisol Raalte. Eventueel kunnen ook glazen panelen wordengebruikt voor de vlakvulling. Het systeem is beschikbaar inverschillende hoogtes. Omdat het houtvezelbeton geluid absor-beert, kan een extra geluidsreductie worden bereikt door demiddenberm ook te voorzien van Sound Safe System geluids-schermen. Bij het ontwerp is nadrukkelijk rekening gehoudenmet de opbouwsnelheid. Door toepassing van de zware beton-nen rand, behoeft dit scherm niet te worden gefundeerd, maarkan het direct op het asfalt worden geplaatst. In combinatiemet de eenvoudige montage is het daardoor mogelijk 400 tot800 meter scherm in ??n dag te plaatsen. De schermenkunnen ook gemakkelijk worden voorzien van reflectorenen/of verlichting. In augustus 2001 won het systeem de prijs-vraag `Geluid' op het congres Internoise onder de toenmaligenaam `The Sound of Silence'. .Het Sound Safe System tijdens tests bij het testcen-trum van de RDWImpressie van het Sound Safe System met glazenpanelen aan de zijkanten en een laag scherm methoutvezelbeton in de middenberm