BOUWGESCHIEDENISAUGUSTE PERRET,EEN PIONIER IN DEFRANSE (BETON)-ARCHITECTUURir.J.P.Thole, architect AAS BV, Zaltbommel, docent Architectuuren Stedebouw aan de Faculteit Bouwkunde van de TU-Eindhoven Auguste Perret, 1874-1954Hoewel de architect/constructeur Auguste Perret als een belangrijke grondleggergeldt voor de moderne Franse betonarchitectuur, is hij in ons land nooit bijzonderbekend geworden. Perret geloofde in het materiaal beton, zowel voor de constructieals voor de gevelbekleding. Het is de moeite waard om aandacht te schenken aan detussen ca. 1900 en 1950 ontstane bouwwerken van deze Franse architect/constructeur.et materiaal gewapend beton isnog niet zo oud en vanaf hetbegin van deze eeuw veroverdehet in vrij korte tijd een plaats in de ge-bouwde omgeving, constructief envormgevend.In Frankrijk was Auguste Perret (1874 -1954) stellig overtuigd van de grote mo-gelijkheden van 'onbekleed' beton.Per-ret is een bijzonder produktief ontwer-per/bouwer geweest; de lijst van doorhem voltooide werken is indrukwek-kend. Vanaf het begin van de 20e eeuwtrad hij sterk op de voorgrond, niet inhet minst door de natuurlijke eenheidarchitect/constructeur die hij nastreef-de. Belangrijk element daarin vormdehet feit dat Perret met zijn broer eige-naar was van een aannemingsbedrijf.Tot aan zijn dood is Perret blijven ont-werpen en bouwen in - en dat is opmer-kelijk - dezelfde stijl als toen hij begon.Als Panjzenaar heeft hij veel in en omdie stad gebouwd, maar ook in talrijkeandere plaatsen, zoals Le Havre enAmiens staan bouwwerken van Perret.Veel van zijn werk bestaat nog en is ingebruik, al verkeren sommige bouw-werken in minder goede staat. Bij datlaatste moeten we wel bedenken dat debouwtechniek en de betontechnologiein de loop der tijd sterk zijn veranderden verbeterd.De redactie van Cement acht een naderekennismaking met het werk van Perretop z'n plaats. In de eerste plaats om meerbekendheid te geven aan het omvangrij -ke oeuvre van Perret en daarnaast van-wege zijn 'dubbelrol' architect/con-structeur.Een van de vele Parijse bouwwerkenvan Perret: Le Mobilier National (1934)De persoon van PerretAuguste werd, als zoon van Parijse ou-ders die in 1870 waren uitgeweken naarBelgi? in verband met de Frans-Duitseoorlog, in 1874 te Brussel geboren. In1881 keerde de familie terug naarFrankrijk en eenmaal weer in Parijs be-gon Perret Sr. een aannemingsbedrijfwaarin zijn zoons van jongs af moestenmeewerken.Auguste studeerde vanaf 1891 een aantaljaren aan de Ecole des Beaux Arts voorarchitect, maar de opleiding zou hijnooit afmaken.Officieel is Auguste in 1895 in de zaakvan zijn vader gestapt. Ook zijn beidebroers werkten in het bedrijf. De eerstejaren heeft Perret gebouwen ontworpenmet traditioneel materiaalgebruik. Bijde bouw in eigen beheer van het appar-tementengebouw aan de rue Franklin(1904) moest een ingewikkelde compo-sitie op een klein bouwterrein wordengeplaatst. Om de beschikbare ruimteoptimaal te benutten, koos Perret voorde eerste keer voor gewapend beton alsconstructiemateriaal. De gevel werd be-kleed met keramisch materiaal in blad-motief (Art Nouveau).In wezen was Perret heel onconventio-neel bezig en het overlijden van zijn va-der in 1905 gaf hem de kans een eigenweg te gaan. Een van de eerste betonnengebouwen, ook met het materiaal in degevel, was een garage in de Rue Ponthieu(inmiddels afgebroken).Daarna volgde een periode van om-streeks 17 jaar waarin de GebroedersPerret vrijwel uitsluitend werk uitvoer-H8 Cement 1987 nr. 4den, waarbij veel beton kwam kijken.Dat gaf hun de gelegenheid de econo-mie van het gewapend beton goed te le-ren kennen. Ook in het buitenland zijnwerken uitgevoerd, onder meer in Casa-blanca (Algiers) en Egypte. In de loopder tijd onderging de wijze waarop Per-ret met het materiaal beton omging denodige ontwikkeling. Zo maakte hijsteeds vaker gebruik van kleine geprefa-briceerde betonelementen.Vanaf het eind van de jaren 20 nam debelangrijkheid van het werk van Perretsterk toe.De Franse architectuur rond deeeuwwisselingPerret begon zijn ontwerp- en construc-tiewerkzaamheden rond 1900, een rijddie als een overgangsperiode in de Fran-se architectuur kan worden beschouwd.Het neo-classicistisch bouwen met eensterk Frans accent van grandeur en mo-numentaliteit was rond de eeuwwisse-ling nog sterk vertegenwoordigd, maardaarnaast werd de invloed van onder an-dere Viollet-le-Duc merkbaar. Nieuwebouwtechnieken en constructies, vaakmet nieuwe materialen en vormen, leid-den tot een nieuwe moderne architec-tuur die zich niet alleen in Frankrijk,maar in heel West-Europa zou ontwik-kelen.Ook L'Art Nouveau ontwikkelde zich inEuropa, met in Frankrijk als bekendevertegenwoordigers Hector Guimarden Henri Sauvage.Aan het begin van deze eeuw had Frank-rijk al een rijke ervaring in wat genoemdkan worden een meer civiel-technischearchitectuur. Baltard bouwde al om-streeks 1850 het beroemde Hallencom-plex en Eiffel bouwde zijn gewaagdeboogbrug over de Douro bij Oporto.Bruggen, stations, warenhuizen en bi-bliotheken werden in Parij s in de tweedehelft van de 19e eeuw gebouwd. We-reldtentoonstellingen waren de hoogte-punten in dit nieuwe bouwen: een ar-chitectuur van constructeurs, in staal englas. Met het Crystal Palace in Londenals uitgangspunt werden voor de we-reldtentoonstellingen van 1855, 1867en1878 indrukwekkende constructies ge-bouwd in Parijs. Zo is de Eiffel toren hetbekendste voorbeeld dat daarvan isovergebleven.Naast staal en glas ontwikkelde zich detoepassing van gewapend beton waarbijde Fransen Monier, Hennebique enFreyssinet met voorgespannen beton,belangrijke pioniers waren in het bou-wen van gewaagde overspanningen enconstructies, merendeels bij civiel-technische werken.Claustrablokken zoals Perret ertalrijkeheeft ontworpenEuropa in beweging - een nieuw tijd-perk - een art nouveau - met pioniersvan het nieuwe bouwen, avantgardistenals Berlage, Hoffmann, Loos, Wagner,Horta, MacKintosh, Gaudi en (inFrankrijk) Hector Guimard, Henri Sau-vage, Tony Garnier en Auguste Perret.Met name Garnier en Perret zijn te be-schouwen als de grondleggers van demoderne Franse architectuur, met eensterke invloed naar de 'nieuw zakelij-ken' als Lur?at, Mallet Stevens, Ginsbergen ... Le Corbusier, die in 1907/1908 alsde nog onbekende Zwitser Charles-Edouard Jeanneret op het bureau vanPerret het materiaal beton heeft lerenkennen.'Beton, het materiaal van de toe-komst'Auguste Perret heeft als verdienste dathij het aandurfde om het materiaal ge-wapend beton niet alleen als construc-tieve noodzaak, maar als uitgangspuntvan ontwerp en vormgeving te hante-Entr? woongebouw David Weill,boulevard Berthier (1953-55)ren. Werd beton als onesthetisch be-schouwd en daarom vanzelfsprekendgestucd of bekleed met natuursteen,Perret gebruikte onbekleed (schoon) be-ton voor zijn constructie, kolommen,liggers en plafondvelden. Maar hij gingverder en vulde de gevels met meestalgeprefabriceerde betonelementen. In-terieur en exterieur werden gedomi-neerd door de soberheid van het mate-riaal, de kleur, afmetingen en vorm vanbeton.Perret verenigde daarmee in zich eenvanzelfsprekende eenheid van architec-tonisch en constructief ontwerper enwerd toonaangevend in de moderneFranse betonarchitectuur. Perret heeftin de eerste helft van deze eeuw in ruim50 jaar een groot aantal gebouwen vanuiteenlopende aard gerealiseerd. Daar-onder bevinden zich villa's, immeubles(woongebouwen), kantoren, kerken,bedrijfsgebouwen, overheids- en open-bare gebouwen. Na de tweede wereld-oorlog heeft Perret wederopbouwplan-nen gemaakt voor Le Havre en Amiens,waarmee hij zijn architectonisch testa-ment nadrukkelijk heeft bepaald.Klassieke architectuurIn 50 jaar bouwen is Perret onveranderdtrouw gebleven aan zijn opvattingenover architectuur, constructie en bou-wen. Gevangen in en vasthoudend aande Franse traditie van een klassieke mo-numentaliteit, vertaalde Perret zijn perdefinitie constructieve skeletachtige be-tonopbouw met kolommen en liggers,in zuilen en balken, geordend binneneen sterk geometrisch en symmetrischritme, met een opbouw en geleding vanhet gevelvlak door middel van (veelal)prefab lateien, raamcassettes, claustra's,tegelpatronen en daklijsten.Over de Griekse cultuur heen verwerktPerret tevens zijn bewondering voor deEgyptische tempel die hij uit talloze rei-Cement 1987 nr. 4 9BOUWGESCHIEDENISzen naar dat land met zich droeg. Perretscheidt de drager, de constructie, van deinvulling en verzelfstandigt beide tenopzichte van elkaar.Daarmee ontstaat een grote mate vanruimtelijkheid, wat wordt versterktdoor een geraffineerde betondetaille-ring en het toepassen van eenvoudigematerialen zoals onbehandeld triplexvoor plafondinvullingen en koperenstrippen bij diverse overgangen.Het materiaalgebruik en het idioom vanzuilen, plinten, architraven, consoles,grenst aan het neo-classicisme en leverteen onmiskenbaar monumentaal entijdloos beeld op.Hierna volgt een overzicht van een aan-tal belangrijke werken van Perret, waar-mee zijn ontwerpprincipes worden ver-duidelijkt.I Immeuble Rue Franklin (ca. 1904)Dit is de eerste toepassing door Perretvan een gewapend-betonskelet, waarbijhet probleem van een klein terrein envoldoende lichttoetreding voor de ver-schillende woonvertrekken werd opge-lost door een terugliggende gevel en eenslanke betonconstructie.Het gebruik van onbekleed (schoon) be-ton voor dit in eigen beheer gebouwdeimmeuble, stuitte op bezwaren bij Per-ret Sr en dus werd de gevel op Art Nou-veau-achtige wijze bekleed met een ke-ramisch materiaal in bladmotief. Th?atre des Champs Elys?es (1911- 1913)Perret maakte definitief naam door bijhet ontwerp van Henry van de Veldevoor een theater aan de Champs Elys?es,alternatieve voorstellen voor de gevel tedoen uitvoeren. Daarbij werd ook hetGevel en draagstructuur van hetTh??tre des Champs Elys?esWoongebouw Rue Franklin;aanzicht,plattegrond en geveldetailfoto: Pierre Joly en Vera Cardotinterieur met een consequente toepas-sing en detaillering in beton gereali-seerd. Zo ontstond het eerste theater ingewapend beton.Hoewel ook hier de constructie in de ge-vel nog met natuursteen moest wordenbekleed, is de ruimtelijke en construc-tieve oplossing voor de grote zaal op-zienbarend.III Ateliers: 'le beau n'est pas un lu-xe'Atelier d'Esders. Van de bedrijfsgebou-wen die Perret bouwde is het Atelierd'Esders het meest spectaculair. De be-tonnen boog als drager voor dak envloeren geeft aan de ruimte een enormedynamiek. Helaas is dit gebouw ver-woest.Atelier de Decors. Hoewel minder op-vallend, is het Atelier de Decors eenfraaie eenheid van een geometrischeruimte, natuurlijk daglicht en construc-tie. Het is een perfect voorbeeld van uti-litaire architectuur.IV Notre Dame te Raincy (1923)In Raincy, een voorstad ten noord-oos-ten van Parijs, wist Perret met een zeerbeperkt budget een kerk voor 2000 be-zoekers te realiseren.Deze geheel in beton uitgevoerde kerkkent een rechthoekige plattegrond van19 ? 53 meter, waarbij de kerkzaal doorde plaatsing van de kolommen is ver-deeld in twee zijbeuken met een tonge-welfconstructie loodrecht op de gevel,terwijl het middenschip een lineair ton-10 Cement 1987 nr. 4Ateliers Esders, uit constructiefoogpunt een bijzondere constructie;het is jammer dat het gebouw nietmeer bestaatRechtsboven een zijaanzicht van deeerste kerk in gewapend beton: deNotre Dame du Raincy; hieronderplattegrond en langsdoorsnede (detoren is niet verder dan het kerkdakgetekend)gewelf bezit, over de volle lengte van hetgebouw.Opmerkelijk is nog dat de kerkvloernaar het altaar toe afloopt, wat de ruim-telijke werking versterkt.Perret heeft de draagconstructie vrijge-houden van de gevelvullingen die zijnopgebouwd met claustra-betonblok-ken, voorzien van gekleurd glas dat alseen transparant scherm de kerkruimtebegrenst. Als zovele kerken staan ookhier het interieur, de intimiteit en hetsacrale gebeuren centraal.Perret heeft het glas in lood van de ka-thedralen vertaald in een indrukwek-kend en fe?rieke kerkruimte, al experi-menterend met zeer eenvoudige mid-delen. Het principe van de claustra-blokken zal overigens door Perret nogzeer vaak worden toegepast.De Notre Dame te Raincy is te beschou-wen als ??n van de belangrijkste voor-beelden van het werk van Perret waarbijconstructie en architectuur een perfecteeenheid vormen. Het geringe budgetheeft helaas zijn effect niet gemist: deCement 1987 nr. 411BOUWGESCHIEDENISInterieur (foto: Michel Moch)kerk verkeert in vervallen staat. De watstijve en wonderlijke kerktoren staat,vanwege vallend materiaal, gedeeltelijkin de steigers. Op kleine schaal wordtherstel en renovatie gepleegd.In 1925 werd in Montmagny (tennoord-westen van Parijs) een kerk ge-bouwd, in 1928 gevolgd door een kapelin Arcueil (ten zuiden van Parijs), diezijn te beschouwen als vereenvoudigde??nbeukige versies van de kerk in Rain-cy. Ook in deze beide gebouwen zijn degevels van gekleurd glas in claustra-blokken vrij gehouden van de draagcon-structie en het dak.De gevel van de muziekzaal (SalleCortot) van de Ecole Normale deMusique, staat qua beeld in schrilcontrast met het bijzondere interieur.De dwarsdoorsnede laat detheateropbouw zien met rechts hettoneel12V Muziekschool (1929)Op een smal perceel van 9 ? 29 meter,ingeklemd tussen verschillende gebou-wen, heeft Perret op ingenieuze wijzeeen concert- en muziekzaal voor 500personen weten te realiseren. Het ge-bouw is een onderdeel van de EcoleNormale de Musique.De combinatie van akoestische bekle-ding door middel van okum?-betim-mering voor de achterwand van het po-dium (concaaf uitgevoerd), de balkons,de achterwanden van de zaal en het pla-fond, met het onbeklede beton van degelede, ranke kolommen en de cassette-structuur van het dak, geeft deze zaaleen sterke intimiteit. Die wordt nog ver-sterkt door de hoge smalle ruimte waar-in de toehoorders op drie niveaus als ineen amphitheater rondom het podiumzijn geplaatst.Minder overtuigend is de gevel aan destraatzijde die als gesloten vlak tamelijkplomp aandoet en niet uitgewerkt lijkt.Cement 1987 nr. 4VI Immeuble Perret: Rue Ray-nouard nr. 51 (1929 - 1932)In een 11 verdiepingen hoog gebouw si-meerde Perret zijn atelier (architecten-bureau) op het sous-sol niveau, terwijlde appartementen voor hem en zijnbroer zich op de beide bovenste verdie-pingen bevonden.Dit gebouw met z'n V-vormige platte-grond laat de vaardigheden van Perretten volle zien:Een sterk gelede gevelopbouw met eenverticale hoofdstructuur, de travee-maat van 6 meter volgend en een hori-zontale verdeling per verdieping waar-bij de ramen als french windows zijn ge-vat in prefab betoncassettes. Deze sprin-gen naar voren waarmee ze de gevelsterk geleden en ritmeren. Een en anderwordt nog geaccentueerd door even-eens naar voren springende horizontalebanden.De gevels van het gebouw die verder zijn'gevuld' met prefab betontegels/blok-ken, vertonen een zeer gedisciplineerdeordening, gecomponeerd volgens Per-ret's spelregels. De gevels bezitten eendubbele spouw, geventileerd via dak-ventilatiekanalen.Het interieur van hal, trappehuis en hetplan libre van de woonvertrekken toontde hand van de architect in zijn details,van leuning tot verlichtingsarmatuur,van plafondbetimmering in triplex totde geraffineerde aansluiting van de vrij-Het immeuble Perret, waar Augustevan 1932 tot 1954 heeft gewoond op de??n na hoogste verdieping. Deplattegrond toont de woning van Perretstaande kolom met het plafond. Overi-gens is ook veel meubilair door Perretontworpen.De vrijdragende betonnen trap naar hetatelier is een fraai staaltje van construc-tieve elegantie, die Perret in het Palaisd'I?na later zal herhalen.De een na bovenste verdieping herbergtmomenteel het secretariaat van deUnion Internationale des Architectes.VII Maison Nabar Bey, Garches -Versailles (1932)Volgens de principes van het Immeubleaan de rue Raynouard bouwde Perreteen villa, symmetrisch van opzet, metaan de achterzijde een breed terras metdubbele trappen.De monumentaliteit van deze villawordt versterkt door de grote maat vanraam- en deurpartijen, extra geaccen-tueerd door naar voren liggende omlij-stingen; een vast gegeven in Perret'swerk.Een compleet, klassiek, maar tegelijkwat saai bouwwerk, als men deze villabijvoorbeeld vergelijkt met de villaStein die Le Corbusier in 1927 op eensteenworp afstand in Garches bouwde.Exterieur en hal van de villa Nabar Beyin GarchesCement 1987 nr. 4 13BOUWGESCHIEDENISV Palais d'I?na (1937)Dit voormalige Mus?e des Travaux Pu-blics, thans de zetel van de Conseil Eco-nomique et Social, is een van de belang-rijkste grote openbare bouwwerken diePerret heeft gebouwd.De architectonische kwaliteit laat zichin een aantal karakteristieken beschrij-ven:Op een driehoekig terrein verbindt Per-ret twee vleugelgebouwen, gegroepeerdrond een atrium, met een halfrond vo-lume waarin een grote zaal in amfithea-ter-vorm is ondergebracht. Hij gebruikthier het klassieke thema van de zuil alsdrager van het dak, vrij gehouden van degevel. Deze zuil, ook wel de Perret-zuilgenoemd (als zogenoemde nieuweFranse orde naast de drie klassiekeGriekse orden), verleent de Rotonde eenclassicistisch, bijna eclectisch karakter,kenmerkend voor Perret's werk: klas-siek, monumentaal en tijdloos.Indrukwekkend zijn op de beganegrond de expositiezalen in de vleugels,grenzend aan het atrium, met een ge-weldige monumentaliteit en ruimte-lijkheid door de enorme maten en devrije plaatsing van de Perret-zuilen diede ruimte opdeelt en maat geeft.Een imposante dubbele trap als vrijdra-gende sierlijke betonconstructie is eentypisch staaltje van Perret's kwaliteit alsvormgevend constructeur.Dit Palais d'I?na, gelegen in de buurt vanhet Palais Chaillot aan de noordelijkeSeine-oever tegenover de Eiffeltoren, isvoer voor architecten en constructeurs.Een archetypisch gebouw waarbij basis-begrippen, constructieve thema's enbouwfysische en akoestische snufjes inruime mate te ontdekken zijn.IX Le Havre - Amiens (1950-1955)Na 1945 heeft Perret met zijn medewer-kers voor de wederopbouw van Le Ha-vre een krachtig stedebouwkundig mas-terplan ontwikkeld. Op een strak ortho-gonaal grid verbinden grote boulevardsbelangrijke pleinen waarlangs op strate-gische wijze hoge woongebouwen enopenbare gebouwen zijn gesitueerd.Het vocabulaire van Perret is weer af-leesbaar in een aantal woonblokken, hetH?tel de Ville met een 72 m hoge torenen met name in de indrukwekkendekerk Saint-Joseph. Op een carr? van vierparen van vier pijlers verheft zich eenenorme toren, uitgevoerd in glas in be-ton en claustra's met een hoogte van 106m, als lantaarn, vuurtoren en baken naarzee. De kolos is met zijn constructief ge-weld dan wel imposant, maar het archi-tectonisch raffinement van de NotreDame in Raincy wordt echter gemist.Palais d'I?na: een Perret-kolom (12,8 m hoog), de plattegronden twee interieuropnamen: grote zaal in linker vleugel en deberoemde trap (foto's: Pierre Joly en Vera Cardot), rechts devoorgevel en de gevel aan de av. d'I?na14 Cement 1987 nr. 4In Amiens bewijst Perret zijn voorliefdevoor torens bij de herbouw van het sta-tionsplein. Hier staat een 102 m hoge to-ren met woonappartementen en kanto-ren die het silhouet van Amiens bepaalten tegelijk de kathedraal naar het twee-de plan verwijst.In het stedebouwkundige concept vande herbouw van het stationsplein is dezetoren een vreemd element; meer be-scheidenheid zou Perret hier wellichthebben gesierd.Hiernaast een straatbeeld uit Le Havre(waar de hand van Perret duidelijkherkenbaar is). Het plan dateert uit1945, de bouw volgde begin jaren '50Cement 1987 nr. 4 15BOUWGESCHIEDENISIn de schaduw van de modernenHet is opmerkelijk dat het oeuvre vanPerret, in ruim 50 jaar tot stand geko-men, zo homogeen en constant vanvorm, materiaalgebruik en kwaliteit isgeweest. Als pionier en grondlegger vande moderne Franse architectuur is hijmet name bekend geworden door zijnonveranderd geloof in en gebruik vanbeton, schoon uit de kist ofbehandeld,als constructief uitgangspunt voor eenarchitectuur die klassiek, monumentaalen tijdloos was, maar tegelijkertijd ookstatisch is gebleven.Perret is een goed voorbeeld van de con-structeur/architect maar werkelijk ar-chitectonische en betontechnische ont-wikkelingen zijn in zijn latere jaren nietof nauwelijks ontstaan. Wellicht is hetdaaruit ook te verklaren dat Perret inzijn aanvankelijke voortrekkersfunctie,later door de 'modernen' en met nameLe Corbusier is overschaduwd en inter-nationaal gezien op de achtergrond isgeraakt. Want ondanks Perret's om-vangrijke oeuvre is zijn werk in ons landweinig bekend geworden en nauwelijksonderwerp van studie geweest. Zo'n on-derzoek zou wellicht meer licht kunnenwerpen op de opmerkelijk consistentetijdloze architectuur van Auguste Perreten de invloed die hij heeft gehad op zijnDoorkijk in de hoge toren van de SaintJoseph-kerk in Le Havre; daarnaast dewoontoren 'La Tour Perret' in Amiens(foto: Pierre Joly en Vera Cardot)tijdgenoten en latere generaties archi-tecten.Ori?ntatieVan de hier besproken door Perret ge-bouwde projecten in Parijs, is op bij-gaand kaartje de ligging globaal weerge-geven. De precieze adressen zijn:I Immeuble, rue Franklin 25b;II Th?atre des Champs Elys?es;(IV kerk Notre Dame in Raincy - ooste-lijk van Parijs);VEcole Nationale de Musique, rue Car-dinet 78;VI Immeuble Perret, rue Raynouard 51;Globale aanduiding van de in Parijsgelegen hier besproken bouwwerken(VII Maison Nabar Bey, gelegen aan de 307, rue du 19Janvier nr. 77, Garches,richting Versialles)VIII Conseil Economique et Social,Place d'I?na.* In de rue du Docteur Blanche is in tweewoningen ondergebracht de FondationLe Corbusier. Van deze beide door LeCorbusier gebouwde woningen is er ??ningericht als documentatiecentrum, datop werkdagen bezocht kan worden.** Verder zijn in Boulogne talrijke wo-ningen en appartementengebouwen tevinden van in hun tijd ( 1920 - 1940) mo-derne architecten. Er zijn woningen vanonder andere Perret (rue du Belv?d?re),Le Corbusier, Mallet Stevens. Doormiddel van gemeentelijke informatie-borden zijn routes uitgezet die de be-zoekers langs de diverse gebouwen voe-ren.BronnenBij het schrijven van dit artikel is ge-bruik gemaakt van verschillende bron-nen. Perret zelf heeft, afgezien van eenboekje met aforismen - de bouw en hetbeton betreffende - geen publikaties na-gelaten.Wel is hij jarenlang docent geweest aande Ecole des Beaux-Arts in Parijs enheeft als zodanig de nodige navolgers(?l?ves) gehad. In 1985 is nog een ten-toonstelling gehouden door het InstitutFran?ais d'Architecture onder de titelLes premiers ?l?ves de PERRET. Onderandere zijn dat de volgende architecten:Denis Honegger, Oscar Nitzchke,Adrien Brelet, Andr? Ledonn?, PierreForestier.Het werk van de Nederlandse architectir.H.G.J.Schelling vertoont verwant-schap met het werk van Perret. Schellingbouwde onder meer de stations van En-schede, Hengel (O), Zutphen en Leiden.Informatie is eveneens verkregen van deSoci?t? d'Amis d'Auguste Perret, waar-van de architect Andr? Remondet devoorzitter is.Literatuur- Peter Collins, Concrete thevision of anew architecture, Faber & Faber, Lon-den 1958- Bernard Champigneulle, PERRET,Arts et M?tiers Graphiques, Parijs, 1959- Leonardo Benevolo, Geschicnte derArchitektur des 19. und 20. Jahrhun-derts, Band I, Verlag D.W.Calwey, M?n-chen, 1964- Brochure t.g.v. herdenking 100e ge-boortedag Perret, Cembureau Parijs1974- Histoire de l'architecture en France de1889 ? nos jours, R. Julian, SERS, 1984,327 p.16 Cernent 1987 nr. 4