themaFrysl?n akwaduktenl?n720108themaFrysl?nakwaduktenl?nProvincie realiseert diverse aquaducten in het kader van het Friese MerenprojectFrysl?n akwaduktenl?n 72010 9Sinds 2001 werkt het projectbureau `Friese Merenproject' vande provincie Frysl?n aan de uitvoering van een investerings-programma voor de kwaliteitsverbetering van de watersport-sector. In 2007 is het programma uitgegroeid tot een investe-ringsambitie van 495 miljoen. In totaal gaat het om maarliefst 500 grote en kleine projecten. Het doel is het aanjagen vande werkgelegenheid in de sector Recreatie en Toerisme (R&T).Het moet resulteren in een werkgelegenheidsgroei van 30% inde watersport. Voor Frysl?n draagt de sector R&T voor ruim10% bij aan de werkgelegenheid. De achterliggende gedachte isdat door een flinke investering in publieke voorzieningen, deprivate sector zal aanhaken met vervolginvesteringen in capaci-teit en kwaliteit.In samenwerking met achttien gemeenten en andere partici-panten zijn ongeveer 300 projecten uitgevoerd ( 245 miljoen).Er zijn vijf aquaducten gebouwd en vijf spoorbruggenverhoogd om belangrijke knelpunten tussen weg- en spoorver-keer en de watersport op te lossen. Er is 130 km aan bestaandevaarwegen opgewaardeerd en aan het vaarwegennet toege-voegd door het verhogen of vernieuwen van 44 vaste verkeers-bruggen naar een doorvaarthoogte van 2,5 m of 3 m. Er is 205km vaarwegen gebaggerd, waarvan 110 km is verdiept naar eenvaardiepte van 1,7 m, 1,9 m of 2,1 m, om dieper stekendejachten te kunnen toelaten. Ook zijn er kleinere projectenuitgevoerd, zoals 12 nieuwe sanitaire voorzieningen, herinrich-ting van havens, aanlegplaatsen in het buitengebied, en deherinrichting van de openbare ruimte in watersportkernen,zoals Heeg, Woudsend, Balk en Sneek.AquaductenHet meest in het oog springende resultaat zijn de vijf aquaduc-ten (tabel 1, fig. 2). Twee daarvan liggen bij Sneek: in deHoukesleat ( 11,5 miljoen), de hoofdader van Sneek naar hetSnitser Mar (Sneekermeer), en ten zuiden van Sneek in dedubbelbaans rijksweg A7 in aanbouw: het Geau-akwadukt( 24 miljoen). Het kleinste aquaduct (Ie-akwadukt) is aange-legd in de nieuwe rondweg Woudsend, dat een pareltje kanworden genoemd wat vormgeving, landschappelijke inpassingen eenvoud ( 8 miljoen) aangaat (foto 4). Het Jeltesleat-akwa-dukt bij Hommerts vervangt de brug in de Jeltesleat, eenberucht knelpunt met 70 000 bootpassages per jaar ( 17miljoen). Ten slotte het aquaduct met de langste tunnelbuis: hetGalamadammen-akwadukt ( 25 miljoen) nabij Koudum in hetdrukke Johan Frisokanaal, de vaarweg van de invalspoort sluisStavoren naar de Friese meren (foto 6).In de provincie Frysl?n liggen anno 2010 maar liefst 9 aquaduc-ten als kruisingsvrije verbindingen tussen wegen en vaarwe-gen. De komende jaren worden dit er ten minste 14 en wellichtzelfs 17. In de periode 2003-2008 werden in het kader van HetFriese Merenproject vijf aquaducten gerealiseerd. In dit artikelzetten de auteurs uiteen waarom de vijf aquaducten zijngebouwd en blikken zij terug op ontwerp en realisatiefase.1ing. Jaap Goos ening. Jan Doornbos1)Provincie Frysl?n1 Het Houkesleat-akwadukt kruistde hoofdader van Sneek naarhet Snitser Marbron: Het Friese Merenproject1) ing. Jaap Goos is programmamanager Friese Merenproject ening. Jan Doornbos is projectmanager Complexe projectenthemaFrysl?n akwaduktenl?n720101013245een functieverschil. Meest in het oog springend zijn daarbijHoukesleat, Jeltesleat en Galamadammen. Deze waterwegenmoeten grote, diepstekende schepen kunnen verwerken, waar-door waterdieptes tot 3,50 m noodzakelijk waren. Voor alle vijfaquaducten gold dat het vaarverkeer tijdens de bouw nietmocht worden gestremd. Bij Galamadammen was tevens nogsprake van een waterafvoerende functie in verband met hetnabij gelegen Hooglandgemaal (Stavoren). Voor het Ie-akwa-dukt bij Woudsend was een redelijke hoeveelheid ruimtebeschikbaar. Voor de andere vier aquaducten was de bouw-ruimte beperkt. In de ontwerpen, de bouwtechniek en debouwfasering moest rekening worden gehouden met al dezespecifieke omstandigheden.Bouwwijze en specifieke technische oplossingenZoals altijd bij het bouwen in de grond, heeft de bodemopbouwgrote invloed op het ontwerp, de technische oplossingen en debouwwijze. Zo ook bij deze vijf aquaducten. Wat betreft bouw-wijze springen het Ie-akwadukt en het Galamadammen-akwa-dukt er uit. Daarom wordt daar eerst iets dieper op ingegaan.Ie-akwaduktEen opvallend aspect bij het Ie-akwadukt was, net als bijHoukesleat en Jeltesleat, de aanwezigheid van een waterafslui-tende kleilaag op circa 23 m diepte (bij Woudsend). Deze klei-laag vormt een afscheiding tussen het eerste en tweede water-voerende pakket. De kwaliteit van deze kleilaag was voldoendeom te dienen als definitieve vloer in de eindsituatie. Voor deverticale wanden is gekozen voor een stalen damwand. Dezedamwand is enkele meters diep in de kleilaag aangebracht,zodat een waterdichte verbinding werd verkregen. De stalendamwanden zijn niet verankerd. De grond- en waterdruk op deRijkswaterstaat heeft in dezelfde periode nog een zesde aqua-duct gebouwd (Langdeel in de RW31) ten zuiden van Leeuwar-den voor de `staande mastroute' van het Lauwersmeer naar hetIJsselmeer.Door het vervangen van bruggen door aquaducten zijn allebelangrijke Friese meren zonder obstakels met elkaar verbon-den. Om dit effect van varen zonder oponthoud verder teversterken, wordt de brugbediening uitgebreid.Aanbestedings- en ontwerpprocesVoor het ontwerp en de aanbesteding van de vijf aquaductenzijn ingenieursbureaus ingeschakeld. Bij drie aquaducten is deinhuur vorm gegeven door middel van een prijsvraag. Hierinwerd beoordeeld op prijs en kwaliteit van de ontwerpen. Debureaus moesten hiervoor een Voorontwerp indienen. Voor deverliezers was er een rekenvergoeding. Bij de kwalitatievebeoordeling werden zowel bestuurders als bevolking betrok-ken. De winnaar mocht de verdere uitwerking (DO), hetbestek, de aanbesteding en de directievoering en toezichtuitvoeren. Voor twee aquaducten zijn de ingenieursdienstenaanbesteed op basis van een bureaukwalificatie, waarna degeselecteerde bureaus de verdere voorbereiding en bouwbege-leiding hebben gedaan.De situaties en de gekozen oplossingen zijn nogal verschillend:de Houkesleat ligt in de stadsrondweg van Sneek, de Geau ineen dubbelbaans stadsautoweg (N7), Ie en de Jeltesleat in eenprovinciale gebiedsontsluiter en de Galamadammen in eenprovinciale stroomweg. Ondanks deze functieverschillen, zijnalle ontwerpen gebaseerd op een 80 km/u-regiem.Ook voor de waterwegen die worden gekruist, is er sprake vanTabel 1 Namen en locaties vijf aquaductenoffici?le naam Nederlands locatie1 Houkesleat-akwadukt Houkesloot bij Sneek2 Geau-akwadukt De Geeuw bij Sneek3 Ie-akwadukt Ee bij Woudsend4 Jeltesleat-akwadukt Jeltesloot bij Hommerts5 Galamadammen-akwadukt Galamadammen bij KoudumTabel 2 Ankerpalen bij Galamadammen-akwaduktleeuw(trek)ankerpalen (492 stuks)staalkwaliteit MW450naadloze buis Din 2448/17121ankers over de gehele lengte injecteren met groutTabel 3 Betonconstructie bij Galamadammen-akwaduktbetonconstructies (16 500 m3)m3sterkteklasseonderwaterbeton 6 245 B25constructiebeton 10 255 B352Frysl?n akwaduktenl?n 72010 112 Locatie vijf nieuwe aquaducten3 Het Geau-akwadukt in wat de dubbelbaansrijksweg A7 moet wordenbron: Het Friese Merenprojectgrondwater is opgevangen door 492 trekankerpalen en 280betonpalen, in combinatie met een relatief hoog eigen gewichtvan de betonconstructie (ballastbeton aangebracht). In hetaquaduct Galamadammen werd totaal ruim 1500 ton (wape-ning)staal en 16 500 m3beton en verwerkt. Hiervan was ruim6200 m3onderwaterbeton.Houkesleat en JeltesleatDoor de aanwezigheid van een kleilaag ? dezelfde als die bijWoudsend ? was het mogelijk tijdens de bouw de kuip droog tezetten zodat in den droge kon worden gebouwd. Hierdoor wastoepassing van onderwaterbeton niet nodig. Overigens ging ditprincipe voor ??n toerit van de Jeltesleat uiteindelijk niet op,omdat door het inklappen van de bouwkuip alsnog moestworden overgegaan naar een natte bouwmethode (zie ook`Onverwachte problemen tijdens de bouw'). Bij beide aquaduc-ten zijn de ondiepere delen van de toeritten uitgevoerd in folie.Beide aquaducten beginnen dus met een groen talud. Goedko-pere bouwkosten waren hiervoor de reden. Volledig in folieuitvoeren was niet mogelijk in verband met het ruimtebeslag.Bij de Houkesleat is de vaarweg tijdelijk verlegd, zodat hetdamwand wordt gecompenseerd door een grondlichaam in devorm van een talud aan de binnenzijde van het aquaduct. Hetaquaduct Woudsend is dus een `groen' aquaduct geworden. Integenstelling tot wat gebruikelijk is bij een `groen' aquaduct is erhier geen sprake van een folie als waterkering. Voor een aqua-duct een bijzondere oplossing, waardoor in het geval vanWoudsend relatief weinig bouwmaterialen nodig waren. Terillustratie: voor de wanden en de waterbak van het geslotentunneldeel was nog geen 700 m3beton nodig. De eenvoud vanhet ontwerp van Woudsend kwam ook terug in de bouwsom,die afgerond uitkwam op 5 miljoen (p.p. 2007).GalamadammenBij Galamadammen was de situatie volstrekt anders. Hier wasuitsluitend sprake van zandlagen, die geen enkele weerstandboden aan de opwaartse druk van het grondwater. In combina-tie met de beperkt beschikbare (bouw)ruimte en de eis dat devaarweg tijdens de bouw niet, geheel of gedeeltelijk, mochtworden afgesloten, leidde dit tot een oplossing van een beton-nen aquaduct, waarbij het gesloten deel door middel van eenzinktunnel werd aangebracht. De hoge opwaartse druk van het3Frysl?n akwaduktenl?n7201012themabezweek de dag nadat de ontgraving van de kuip was voltooid(foto 5). Menselijke fouten in de uitvoering van de ondersteu-ning (stempelraam) bleken de oorzaak. De gevolgen warengroot. Een vertraging in bouwtijd van een half jaar dreigde eneen aanpassing van de bouwwijze was noodzakelijk. Hierdoorstegen de kosten voor de aannemer fors. Door een bovenmatigeinspanning van de aannemer werd de vertraging ingelopen enbleven de kosten binnen de begroting.De zinktunnel van Galamadammen had een vorm die vergele-ken kan worden met een banaan. Zowel in horizontale alsverticale zin was er sprake van een boogstraal. Dit leverdeproblemen op bij de vertaling van de tweedimensionale bouw/werktekeningen naar de driedimensionale werkelijkheid.Gevolg: een zinktunnel met iets te weinig tolerantie om correctte worden uitgelijnd. Dit zou bij krimp of uitzetting tot vervor-ming en onaanvaardbare krachten op de constructie kunnenleiden. Het weghalen van enkele centimeters beton op tweehoeken van de zinktunnel was nodig om dit op te lossen. Voor-waar geen eenvoudige operatie op 10 m onder water, liggendonder een zinktunnel van 7 000 000 kilo!gesloten deel in ??n keer kon worden gebouwd. Het geslotentunneldeel van Jeltesleat is in twee gedeelten gebouwd, zodathet vaarverkeer tijdens de bouw kon doorgaan. Voor beideaquaducten was een tijdelijke afsluiting voor grote schepenoverigens wel noodzakelijk.Geau-akwaduktHet aquaduct De Geeuw is buiten het verkeer gebouwd. Na hetgereedkomen van het aquaduct zijn weg en vaarweg omgelegd.Omdat deze `truc' ook tijdens de aanleg van de oorspronkelijkerijksweg, met brug, was toegepast, was er een dooie arm van deGeau ontstaan. Door de situatie nu in omgekeerde volgorde uitte voeren, is de Geau weer op zijn oude plek terug gekomen. DeGeau is in den natte aangelegd (onderwaterbeton). Voor deondiepe delen is folie toegepast.Onverwachte problemen tijdens de bouwProblemen tijdens de bouw zijn er bijna altijd; waar gewerktwordt vallen spaanders. De aquaducten vormden daar geenuitzondering op. De zuidelijke bouwkuip van de Jeltesleat4Frysl?n akwaduktenl?n 72010 134 Het Ie-akwadukt bij Woudsend kan een pareltjeworden genoemd wat vormgeving, landschap-pelijke inpassing en eenvoud aangaatCentrale As; de nieuwe wegverbinding tussen Dokkum enDrachten. Rond 2017 brengt dit het aantal aquaducten in deprovincie Frysl?n op 14 stuks.In studie zijn op dit moment nog drie weg/waterkruisingen inDokkum (westelijke rondweg), Lemmer (provinciale weg N359)en de A6 ter hoogte van de Skaster Rien (Tsj?kemar). LeerpuntenLeerpunten waren er legio. De beschikbare ruimte voor ditartikel noodzaakt tot beperking. Een open deur: de opbouwvan de bodem, de geotechnische eigenschappen van de dieperegrondlagen, is essenti?le informatie voor het maken van degoede keuzes. Deze informatie zou al in de beleidsfase, waarbijde keuze voor de oplossing nog moet worden gemaakt, moetenworden verzameld. Op basis van een indicatief vooronderzoekkan eventueel gekozen worden voor uitgebreider grondonder-zoek. Een pompproef is daarbij een finaal middel om een goedbeeld te krijgen van de risico's. Door deze risicogestuurdeaanpak c.q. voorbereiding kunnen de juiste keuzes wordengemaakt. Dit kan tot aanzienlijke kostenbesparingen leiden (zieaquaduct Woudsend). Zeer recent heeft zich dit wederombewezen in de planstudie voor een westelijke rondweg bijDokkum. Op basis van vroegtijdig grondonderzoek is hiervastgesteld dat een bouwwijze ? la Woudsend haalbaar lijkt enis door het verantwoordelijke bestuur besloten om de mogelijk-heid van een aquaduct in de Dokkumer Ee serieus uit te gaanwerken.De toekomstIn de periode 2010 ? 2012 worden in de provincie Frysl?n nogeens vijf aquaducten aanbesteed. In de N31 bij Harlingen enLeeuwarden vormen twee aquaducten de toekomstige kruisingvan rijksweg 31 met het Van Harinxmakanaal. De bereikbaar-heid van het centrum van Leeuwarden wordt sterk verbeterddoor een aquaduct in de nieuwe westelijke invalsweg en debestaande Drachtsterweg, beide in het van Harinxmakanaal.Ten slotte wordt ter hoogte van Burgum in het PrinsesMargrietkanaal een aquaduct gerealiseerd ten behoeve van de ProJectGeGevensontwerp uitvoering1 Houkesleat-akwadukt Arcadis Ballast Nedam / Heijmans2 Geau-akwadukt Arcadis MNU Vervat3 Ie-akwadukt DHV Strukton4 Jeltesleat-akwadukt Arcadis Mobilis5 Galamadammen-akwadukt Arcadis Mobilis566 Het Galamadammen-akwadukt is het aquaductmet de langste tunnelbuis5 De ingeklapte bouwput van het Jeltesleat-akwadukt