72 beton in beeld 1 1 Twee architectonische statements gevangen in één beeld: de betonnen randbalken en spiraaltrap foto's, tenzij anders vermeld: Rasmus Norlander De kunst van het loslaten 1 2015 73 Coen Smets Cement&BetonCentrum De kunst van het loslaten Schoolgebouw Campus Moos toont Zwitsers beton vakmanschap op zijn best De uitbreiding van de middelbare school Campus Moos past feilloos in de architectonische filosofie van E2A architects, dat wordt gerund door de broers Piet en Wim Eckert. Vrij vertaald kun je die filosofie omschrijven als 'de kunst van het loslaten': in het ontwerp en tijdens de uitvoering optimaal en compromisloos inzetten op het architectonische statement van het gebouw, maar niet alles tot in detail willen controleren. Het helpt natuurlijk dat de architecten mogen vertrouwen op de rijke Zwitserse traditie in betonvakmanschap. De kunst van het loslaten 1 2015 74 beton in beeld E 20 °C -10 °C 8 °C U = 0,127 W/(m 2 · K) U = 1,061 W/(m 2· K) A-C = 37,367 W/m betonconstructie glas isolatie, XPS Zwitsers betonvakmanschap E2A architects heeft een indrukwekkend oeuvre opgebouwd van hoogstaande betonarchitectuur. Volgens Wim Eckert (zie kader 'Tektoniek-evenement Swiss Concreteness') is die hoge standaard toe te rekenen aan enerzijds de lange Zwitserse traditie in het werken met kwalitatief goede materialen voor de bekisting (zowel in hout als metaal) en anderzijds de grootte van uitvoerende bouwbedrijven: groot genoeg om zowel kennis en kunde in timmerwerk en metaalbewerking in huis te hebben, en klein genoeg om goed op elkaar te zijn ingespeeld. Campus Moos Een recent voorbeeld van dit vakmanschap is Campus Moos. E2A won de besloten prijsvraag voor deze uitbreiding van het bestaande complex van de middelbare school 'In Moos' in het Zwitserse dorp Rüschlikon. De opzet van de vijf bouwlagen is helder. De oriëntatie van de flexibel indeelbare, compacte platte- grond, met publiek middengebied en klaslokalen aan de zijkanten, draait per bouwlaag een kwartslag rondom de strak uitgevoerde centrale betonnen spiraaltrap (foto 1). Architectonisch statement De draagstructuur vormt een belangrijk architectonisch state- ment. Deze bestaat uit twee kernen en dragende buitenwanden 3 2 De kunst van het loslaten 75 E 20 °C -10 °C 8 °C U = 0,127 W/(m 2 · K) U = 1,061 W/(m 2· K) A-C = 37,367 W/m betonconstructie glas isolatie, XPS 2 De oriëntatie van de dragende betonnen buiten- wanden draait elke verdieping een kwartslag 3 Zwitsers betonvakmanschap in detail: op Tektoniek.nl is te lezen hoe de spiraaltrap is uitgevoerd 4 Doorsnede (a) en plattegronden van tweede (b) en derde (c) verdieping figuren: E2A; Piet Eckert und Wim Eckert Architekten5 Doorsnede (a) en temperatuurverloop (b) in de vloer-wandaansluiting knopen (foto 6). E2A heeft tijdens de uitvoering flink gehamerd op het zo strak mogelijk krijgen van de bekisting, zeker bij deze knopen (foto 7). in beton (fig. 4). De constructie is goed af te lezen aan de plafonds, die in negen vlakken zijn verdeeld. Deze vlakken hebben een opmerkelijk balkenstructuur, bestaande uit secun- daire betonbalken en randbalken, die beide in het zicht zijn gelaten. De randbalken zijn aan elkaar verbonden in afgeronde 4a 4b 4c 5b 5a De kunst van het loslaten 1 2015 76 beton in beeld Tektoniek-evenement Swiss Concreteness In het najaar van 2016 hebben 15 masterstudenten Architectuur aan TU Eindhoven (leerstoel ADE) zich tijdens het seminar Swiss Concreteness in het werk van E2A architects verdiept. Onderdeel was een exclusief bezoek aan, en interview met, Wim Eckert. Hij sloot het seminar op 27 oktober af met een bevlogen Tektoniek-lezing. Het interview met Wim Eckert, zowel in video als artikel, staat op www.tektoniek.nl. Het project Campus Moos komt hierin uitgebreid aan bod. 6 8 De kunst van het loslaten 1 2015 77 6 Rustgevend uitzicht vanuit het klaslokaal; tot aan de randbalk is de vloer-wandaansluiting ingepakt met isolatiemateriaal 7 Tijdens de uitvoering was veel aandacht voor een zo strak mogelijke bekisting, zeker bij de knopen foto: E2A; Piet Eckert und Wim Eckert Architekten 8 Wim Eckert (tweede van links) wordt geïnterviewd door de studenten foto: Coen Smets, Cement&BetonCentrum ? PROJECTGEGEVENS project Campus Moos, Rüschlikon, Zwitserland opdrachtgever Zweckverband Sekundarschule Kilchberg-Rüschlikon, vertegenwoordigd door ProjektBeweger GmbH, Zürich architect E2A architects, Zürich constructeur Dr. Lüchinger + Meyer Bauingenieure AG, Zürich uitvoering betonconstructie Anliker AG Bauunternehmung, Thalwil bouwfysica BB&A Buri Bauphysik & Akustik AG, Volketswil bekistingsleverancier Doka periode ontwerp voor prijsvraag: 2011-12; ontwerp: 2012-14; start bouw: 2014; oplevering: 2016 bruto vloeroppervlak 5285 m 2 bruto bouwvolume 19 200 m 3 bouwkosten CHF 22 000 000 Honderden meters aan koudebruggen De fascinatie van E2A voor slimme architectuur die op low-tech wijze wordt gerealiseerd, heeft zich in Campus Moos vertaald naar honderden meters aan koudebruggen. De 300 mm dikke dragende betonwanden die de vloeren dragen, zitten namelijk aan de buitenzijde. Deze koudebruggen zijn bewust toegelaten en beheersbaar gemaakt. Hierbij is optimaal gebruikgemaakt van de bufferende thermische werking van de massa van beton. Ook zijn de vloeren tot circa 1 m vanuit de gevel aan zowel de boven- als onderzijde ingepakt met een 60 mm dikke isolatie- laag (fig. 5a). Aan de binnenzijde van de gevel zit een 200 mm dikke laag isolatie en de afwerking. Het hele gevelpakket komt zo uit op een dikte van 650 mm. Door deze low-tech oplossing kon veel worden bespaard op bouwkosten. Bovendien ontstond er veel vrijheid om de detail- lering van de gevels en randbalken op heldere wijze vorm te kunnen geven. Kortom: om het architectonisch statement te maken. ? 7 De kunst van het loslaten 1 2015