CO?-neutrale betonconstructies, bestaan die eigenlijk wel? We zetten in ieder geval goede stappen om dit doel te bereiken. En de constructeur kan daarbij een belangrijke rol spelen. Zo staan ook in de recent opgestelde Road Map CO? een aantal handelingsperspectieven waarmee voor constructeurs flinke winsten te halen zijn. Op weg naar CO?-neutrale betonconstructies Concrete handvatten voor de constructeur 30? CEMENT 3 2021 4 materialen3 elementen 1 gebouw 2 com\fonenten auteurs De druk vanuit de overheid op het terugdringen van de milieu-impact van materialen in gebouwen neemt toe. Dit wordt concreet met de MilieuPrestatie Gebouwen (MPG), een maat voor de milieukosten van de materialen die in een gebouw worden toegepast. De grens- waarde van deze MPG wordt steeds verder gelimiteerd. Per 1 januari 2018 geldt maxi - mum grenswaarde van 1,0 ?0,5/m² BVO/ levensduurjaar. Op 1 juli 2021 wordt de grens voor nieuwe woningen (niet voor kantoren) aangescherpt van 1,0 naar 0,8. Het doel is om de eis stapsgewijs scherper te stellen en uiterlijk in 2030 te halveren. Dit betekent over het algemeen ook een halvering van de CO?-uitstoot van het gebouwmateriaal. Op dit moment zijn er echter maar weinig ge- bouwen die aan de ambitie van 2030 kun - nen voldoen. Om deze ambitie te halen moet de hele bouwsector verduurzamen en con - structeurs hebben hierin een belangrijke rol. Zij zijn betrokken bij zeker de helft van de milieu-impact van alle materialen in een gebouw. De Road Map CO? van het Betonak - koord biedt een overzicht van handelings- perspectieven voor de reductie van de milieu-impact van betonconstructies. Hieruit volgt dat voor constructeurs de grootste winsten haalbaar zijn door het her- bestemmen en renoveren van bestaande beton casco's, het uitvoeren van ontwerp- optimalisaties en het anticiperen op de sterkteontwikkeling van beton (hogere eind - sterkte). In dit artikel lichten we toe hoe we met deze drie aspecten omgaan. Andere perspectieven in de Road Map bieden even - eens kansen, maar zijn in deze publicatie niet nader uitgewerkt. Wat zijn quick wins, welke dilemma's komen we tegen, welke mi - lieu-winsten zijn haalbaar en hoe zien we het toekomstperspectief naar 'zero-impact bouwen'? Herbestemmen en hergebruik bestaand casco De komende decennia komt veel bestaand vastgoed beschikbaar. Deze gebouwen vol - doen niet meer aan de hogere eisen aan gebruik en energieprestaties. Wel is het be- staande casco van deze gebouwen vaak nog geschikt om te worden hergebruikt. Zo is voor de technische levensduur van een be- tonskelet in binnenklimaat 100 jaar zeker haalbaar. Door het casco te hergebruiken hoeft er geen nieuwe constructie te worden gebouwd en kan het aandeel van de con - structie op de MPG-waarde van het gebouw aanzienlijk omlaag. De milieu-impact van de constructie wordt door levensduurver- lenging immers verspreid over een langere periode. Het casco kan op verschillende niveaus worden hergebruikt (fig. 1). Het her gebruik van het gehele casco waarbij het gebouw wordt herbestemd, heeft het meeste invloed op de milieu-impact. Als dit niet mogelijk 1 Verschillende niveaus van hergebruik IR. RONALD WENTING Adviseur constructies ABT ING. NIKI LOONEN AdviseurABT IR. EVELINE GOOTZEN Constructeur ABT IR. LONNEKE VAN HAALEN Constructeur ABT ING. THEO VAN WOLFSWINKEL AdviseurABT 1 CEMENT 3 2021 ?31 is, kan het casco uit elkaar worden gehaald om als componenten, elementen of materi - aal te worden hergebruikt. Om inzicht te krijgen in de reductie van de milieu-impact door hergebruik van de draagconstructie kunnen de carbon foot- print en schaduwprijs van de originele con - structie worden bepaald. Deze kunnen ver- volgens worden vertaald naar een nieuwe schaduwprijs over de totale levensduur van het gebouw, de nieuwe restlevensduur in - clusief de oude levensduur. De resultaten hiervan kunnen bijvoorbeeld bij haalbaar- heidsonderzoeken worden meegewogen in de beslissing bij de keuze tussen herbestem - ming of sloop-nieuwbouw. Dit weegt bij op- drachtgevers steeds vaker zwaar mee in de beslissing. Voorbeelden? Voor de bestaande construc- ties van het Willem C. van Unnikgebouw, Convict & Kapel en Lindoduin is bepaald wat de milieu-impact is van het materiaal van de bestaande constructie (zie kader en fig. 2, 3 en 4). Hierbij is voor de doorreke- ning van de huidige constructievolumes gebruikgemaakt van de milieu-impact van staal en beton zoals we dat heden ten dage toepassen. De gegevens zijn ingevoerd in een Milieu-Impact Monitor (MIM) zoals deze door ABT is ontwikkeld (zie kader). De milieu-im - pact van de renovatie is in deze beschouwing nog niet meegenomen. De huidige leeftijd van deze gebouwen is meer dan 50 jaar. Deze is dus al groter dan de levensduur van 50 jaar waar in MPG- berekeningen van vergelijkbare nieuwbouw - projecten vanuit wordt gegaan. Door grondige renovatie of herbestemming is de insteek om de levensduur van het gebouw met mini - maal 50 jaar te verlengen. De MPG voor de bestaande constructie wordt daardoor aan - zienlijk lager. Op deze manier kan een indicatie worden gegeven van de potentiële milieu- impact van de hergebruikte constructie. Om inzicht te krijgen in de reductie van de milieu-impact door hergebruik van de draagconstructie, kunnen de carbon footprint en schaduwprijs van de originele constructie worden bepaald MILIEU-IMPACT DRIE VERSCHILLENDE GEBOUWEN Hoogbouw Willem C. van Unnikgebouw - Type gebouw: universiteitsgebouw in Utrecht - Bouwjaar: 1967 - Opdrachtgever: Universiteit Utrecht - Vastgoed & Campus - Behoud betonconstructie: 27800 m² BVO - Milieu-impact bestaande betonconstructie: 3100 ton CO? - MPG constructie na 50 jaar: 0,17/m² BVO/jaar - MPG na levensduurverlening tot 100 jaar: ?0,09/m² BVO/jaar fig. 3 Milieu-impact Convict & Kapel fig. 2 Milieu-impact hoogbouw Willem C. van Unnikgebouw Convict & Kapel - Type gebouw: klooster en kapel herbestemd tot conservatorium van Amsterdam - Bouwjaar: 1962 - Opdrachtgever: Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten - Behoud betonconstructie: 2670 m² BVO - Milieu-impact bestaande betonconstructie: 430 ton CO? - MPG constructie na 50 jaar: ?0,30/m² BVO/jaar - MPG na levensduurverlening tot 100 jaar: ?0,15/m² BVO/jaar 32? CEMENT 3 2021 fig. 4 Milieu-impact Lindoduin Lindoduin - Type gebouw: appartementencomplex in Den Haag - Bouwjaar: 1965 - Opdrachtgever: Vestia - Behoud betonconstructie: 24000 m² BVO - Milieu-impact bestaande betonconstructie: 2250 ton CO? - MPG constructie na 50 jaar: ?0,18/m² BVO/jaar - MPG na levensduurverlening tot 100 jaar: ?0,09/m² BVO/jaar Toekomstperspectief? Aangezien de MPG- eis steeds strenger wordt, wordt hergebruik van een bestaand casco steeds interessan - ter. Materiaal wordt schaarser en hierdoor wordt bestaand vastgoed meer en anders gewaardeerd. Daarnaast wordt er meer her- bestemd vanuit het behoud van waarde, zo- wel economische waarde als monumentale/ bouwhistorische waarde. Om de bestaande constructie te her- gebruiken, worden vaak aanpassingen ge- daan aan het bestaande gebouw om het geschikt te maken voor de nieuwe functie. Denk hierbij aan optoppen, het verwijderen of toevoegen van vloeren en het versterken van de constructie voor hogere belastingen. Je kunt hierbij spreken van drie mate- riaalstromen: het behoud van bestaande materialen, de uitstroom van verwijderde materialen en de instroom van nieuwe ma - terialen (fig. 5). Behoud? Om de milieu-impact door het ge- bruik van nieuwe materialen zo veel moge- lijk te beperken, moet eerst worden gekeken welke componenten en elementen in hun huidige functie en huidige positie kunnen worden hergebruikt. Uitstroom? Vervolgens wordt gekeken naar de materialen die uit het gebouw stromen omdat ze in hun huidige functie/positie niet meer nodig zijn of niet meer naar behoefte presteren. Voor deze materialen/elementen kan zoveel mogelijk een nieuwe toepassing binnen het project worden gezocht. Hierbij is het, vanuit de circulariteit van de elementen, gunstig om ze zo hoogwaardig mogelijk te hergebruiken. Waar het niet mogelijk is de materialen binnen het project te hergebrui - ken, moeten ze zo duurzaam mogelijk wor - den hergebruikt/recycled buiten het project. In het werk gestort beton wordt nu meestal hergebruikt als betonpuingranulaat. Door het gebruik van een smart crusher kan het materiaal hoogwaardiger worden herge- bruikt. Dit zal in de toekomst meer en meer worden toegepast. Extra reken- inspanningen, geavanceerder rekenwerk, parametrisering en slimme vormgeving helpen de constructeur bij het minimalise- ren van de hoeveelheid materialen CEMENT 3 2021 ?33 Prefab-betonelementen worden nu zeer be- perkt hergebruikt als complete elementen. Door in nieuwe gebouwen rekening te houden met losmaakbaarheid van elementen, het stroomlijnen van hergebruikstromen en het beter beheren van materiaalgegevens (mate- riaalpaspoort), zal hergebruik van prefab elementen beter toepasbaar moeten worden. Instroom? Naast het hergebruik van de be- staande materialen, zijn nieuwe materialen in het gebouw benodigd. Hierbij moet er in het ontwerptraject naar worden gestreefd de hoeveelheid nieuw materiaal zo veel mo- gelijk te beperken en materiaal optimaal in te zetten. Voor de nieuwe materialen is het uitgangspunt te kiezen voor duurzame vari - anten, met een lagere milieu-impact en/of een langere levensduur. Combinaties? Bestaande gebouwen sluiten natuurlijk niet altijd aan op de toekomstige wensen voor het gebruik van het gebouw, bijvoorbeeld omdat het oppervlakte te klein is of omdat grotere open ruimtes benodigd zijn. Indien het gebouw slechts (beperkt) ge- schikt is voor hergebruik, kan een combina - tie van herbestemming en nieuwbouw inte- ressant zijn. Daarnaast kan het vanuit het maximaal benutten van de waarde van het bestaande gebouw interessant zijn om niet te veel ingrepen aan de bestaande construc- tie te doen. Door in deze gevallen bijvoor- beeld een optopping met een constructie om het gebouw heen te maken, wordt het be- staande casco niet aangetast en zijn er juist veel mogelijkheden voor de uitwerking van de optopping (fig. 6). Hierdoor kunnen pro- jecten waarbij hergebruik in eerste instan - tie niet haalbaar lijkt, toch haalbaar worden en kan de reductie van milieu-impact door hergebruik van bestaande casco's worden vergroot. Ontwerpoptimalisaties constructie Voor het optimaliseren van constructies ligt de focus op het materiaalgebruik van de constructiedelen en het minimaliseren van de milieubelasting van deze materialen. De uitdaging hierbij is om betonconstructies slimmer te ontwerpen. Enerzijds draagt een extra rekeninspanning van de constructeurs, geavanceerder rekenwerk en in sommige gevallen parametrisering bij om de beno- digde hoeveelheid materialen te minima- liseren. Anderzijds kunnen materialen door slimme vormgeving van constructiedelen meer efficiënt worden ingezet, waarmee de milieubelasting kan worden teruggedrongen. In de hedendaagse beroepspraktijk ontbreekt vaak nog een prikkel voor de constructeur. Het waarderen van de constructeur op pres- tatie van de constructie draagt bij als dit als selectiecriterium in de opdrachtgunning wordt meegenomen. Een belangrijke eerste stap is het mo- nitoren van de milieu-impact van het mate- riaalgebruik. Hierdoor wordt het materiaal - 5 6 CARBON FOOTPRINT EN SCHADUWKOSTEN De carbon footprint is de hoeveelheid CO? die wordt uitgestoten gedurende de levenscyclus van het materiaal van de constructie. Behalve de CO?-emissie zijn er meer belastende emissies. Deze wor- den in een LCA berekend. Om het over- zichtelijk te houden worden, worden alle verschillende manieren waarop het milieu wordt belast (elf indicatoren) samengevoegd in één waarde. Dit zijn de schaduwkosten van een materiaal. MILIEU-IMPACT MONITOR (MIM) De Milieu-Impact Monitor (MIM) is een door ABT ontwikkelde Revit-plugin waar- mee je met één druk op de knop de milieu-impact van complete draagcon- structies kunt berekenen. Met de MIM is de carbon footprint en de schaduwprijs van de gemodelleerde draagconstruc - ties real-time in Revit te monitoren. 5 Instroom, behoud en uitstroom van materialen 6 Optopping met constructie om het gebouw heen 34? CEMENT 3 2021 Behoud Uitstroom Instroom Behoud Uitstroom Instroom gebruik en de bijbehorende milieu-impact inzichtelijk en meetbaar. In veel gevallen zal inzichtelijk worden dat de milieu-impact van een betonnen constructiedeel voor het leeuwendeel wordt bepaald door de hoeveel - heid en het type cement en de wapening. De grootste winst valt dan ook op deze onder- delen te behalen. Optimalisatie door rekeninspanning constructeurs? Door een extra rekeninspan - ning van de constructeurs kan de hoeveelheid materiaal en bijbehorende milieu-impact worden teruggedrongen. Dit vergt meerdere en vooral ook een meer secure beschouwing van de constructeur op de te dimensioneren constructies. Bij bijvoorbeeld het dimensioneren van de kolomwapening bepaalt iedere con - structeur een aantal wapeningsconfigura - ties voor de kolommen. Dit is afhankelijk van de variatie in optredende kolomkrach - ten, gewenste eenheid in uitvoering en re- keninspanning van de constructeur. De 'luie' constructeur dimensioneert alle kolommen op de zwaarste kolomlast terwijl de ijverige constructeur differentieert en op zoek gaat naar een zorgvuldige bundeling van gelijke kolommen. In een studie is de invloed van het aantal wapeningsconfiguraties op het totale wapeningsverbruik in de betonkolommen van het WTC-kantoor in Utrecht onderzocht. Als alle kolommen zouden worden gedimen -sioneerd op de maatgevende kolombelasting dan komt het totale wapeningsverbruik voor de kolommen op circa 33,5 ton uit. Indien er differentiatie plaatsvindt, kan het wape- ningsverbruik aanzienlijk worden terugge- bracht. Op het moment dat er wordt gekozen voor twee wapeningsconfiguraties daalt het totale wapeningsverbruik voor de kolommen tot 17 ton. Bij iedere volgende differentiatie is het effect minder op het totale wapenings- verbruik. De grafiek in figuur 7 laat zien dat het totale wapeningsverbruik naar maximaal 11,7 ton kan teruglopen bij een veelvoud aan iteraties. Praktisch gezien laat de grafiek zien dat bij vier differentiaties al een mooi resultaat wordt bereikt. Met een extra reken - inspanning van de constructeur kan in dit voorbeeld een milieuwinst van 31 ton CO? worden gerealiseerd. Optimalisatie door geavanceerd rekenen met EEM? Door een constructie geavanceerd en met behulp van EEM te berekenen, wor- den details van een constructiedeel zo waar- heidsgetrouw mogelijk inzichtelijk gemaakt. Steeds vaker ontwikkelt dit geavanceerde rekenen zich tot een virtuele wereld waarin verschillende ontwerpkeuzes worden getest. Bij iedere berekening is de rode draad dat er driedimensionaal, fysisch niet-lineair, met eindige elementen wordt gerekend. Dit leidt vaak tot materiaalbesparing en dus in veel gevallen een substantiële verlaging van de CO?-footprint. 7 7 Invloed van het aantal wapeningsconfiguraties op het totale wapeningsverbruik in kolommen CEMENT 3 2021 ?35 In de realisatiefase van de kelderconstructie van het gemeentehuis in Weert is het ont- werp omgebouwd van een poerenfundering naar een plaatfundering op staal. Deze is volledig ingevoerd in het EEM-pakket DIANA FEA om gebruik te maken van een optimale spreiding van de bovenbouwbelasting op de aanwezige ondergrond (fig. 8). Hierbij is maximaal gebruikgemaakt van dwars- kracht- en ponscapaciteit van de betonnen kelderconstructie. Door integraal ontwer- pen van de kelderconstructie en funde- ringsconstructie en het geavanceerd hoog - waardig rekenen, is een materiaalbesparing van circa 40% behaald ten opzichte van het referentieontwerp. Optimalisatie door parametrisering? In de wereld van parametrisering draait het om efficiëntie, optimalisatie en performance. Met eigen scripts, geautomatiseerde work - flows, digitale tools en applicaties wordt ge- zocht naar de optimale oplossing en krijgt de constructeur meer inzicht in de optimale constructie. Een positieve ontwikkeling en krachtig middel om in te zetten, met als doel constructies te optimaliseren en daarmee ook de milieu-impact. In een afstudeeronderzoek aan de TU Delft [1] is in een parametrische studie de impact van de geometrie van de funderingspoeren op het wapeningsverbruik onderzocht. Daarbij werden de verhoudingen tussen de breedte/lengte en de hoogte/lengte als vari - abel verondersteld. Aan de hand van vak - werkanalogie is het wapeningsgebruik voor verschillende geometrieën vastgesteld. De resultaten zijn weergegeven in figuur 9. L , W en H geven respectievelijk de lengte, breedte en hoogte van de poer aan. De cijfers in de grijze vakken geven het staal - verbruik in procenten aan. Voor minimaliseren van de trekband - wapening loont het om een voldoende hoge poer te maken. Daarnaast is een vierkante blokpoer aanzienlijk gunstiger dan een rechthoekige variant. Door deze studie uit te breiden met het betonverbruik van de poer is het mogelijk door parametrisering de optimale variant met de laagste milieu- impact vast te stellen. Voor een optimaal milieu-impactgestuurd ontwerp van de funderingspoeren loont het om de palen schoor te heien (1:20), zodat deze dichter (2* D i.p.v. 3*D ) bij elkaar kunnen worden gepositioneerd in het funderingsblok. Dit AANPASSING k t-FACTOR Beargumenteerd zou kunnen worden dat de k t-factor van 0,85 hoger kan worden aange- houden. Bij toepassing van cementtype CEM I 52,5 N is met deze factor namelijk het effect van langeduursterkte negatief en bij een waarde van k t = 0,88 neutraal. Met aanhou- den van een hogere waarde voor k t zou in meer gevallen van 'slow concrete' gebruikge- maakt kunnen worden en dus een lagere CO?-uitstoot moge- lijk zijn. In dit rekenvoorbeeld leidt een aanpassing van k t naar 0,88 tot 45 kg/m³ cemen- treductie en daarmee tot 11,9 kg/m³ of circa 10% cement- en CO?-reductie. 8 Materiaaloptimalisatie kelderconstructie gemeentehuis Weert door modellering in DIANA FEA 9 Resultaten wapeningsverbruik vastgesteld met geometrische parameterstudie funderingspoeren (W = breedte, L = lengte, H = hoogte poer) 8 9 36? CEMENT 3 2021 werd vroeger vanuit kostenoogpunt vaker gedaan. Optimalisatie door vormgeving? De milieu- impact van betonconstructies kan door vormgeving worden geoptimaliseerd. Veel kan worden geleerd door een terugkijk in de bouwgeschiedenis, door de verhouding tus- sen de hoeveelheid arbeid versus materiaal in ogenschouw te nemen. Door de toene- mende arbeidskosten hebben arbeidsinten - sieve constructies zich steeds meer ontwik - keld op de beperking van de hoeveelheid arbeidsuren. Dit ten koste van de hoeveel - heid materiaal dat is toegepast in construc- ties. In de loop der tijd is steeds meer mate- riaal toegevoegd aan constructies die vanuit het oogpunt van de mechanica inefficiënt zijn. Een mooi voorbeeld hiervan is de ont- wikkeling van de vlakke plaatvloer (foto 10 en 11). Tot de jaren 60 werd een dergelijke vloer altijd uitgevoerd met kolomkoppen of kolomplaten dan wel een combinatie van beiden. Hiermee werd de plek met de maat- gevende zone in de constructie versterkt, waardoor de vloer licht kon worden gedi - mensioneerd. De kolomkoppen zijn tegen - woordig uit beeld verdwenen. De vloerdikte wordt volledig gedimensioneerd op de maat- gevende zone ter plaatse van de kolomaan - sluiting. Hierdoor is de hedendaagse vlakke plaatvloer een stuk dikker dan de oorspron - kelijke versie met kolomkoppen met een navenant hogere milieu-impact. Interessant op dit vlak is wat de digita - lisering en technologische innovatie in de bouw gaat bieden. Aangezien geschoolde ar- beidskrachten steeds schaarser worden en arbeid steeds duurder, zal een groot deel van de arbeid worden vervangen door robo- tisering. De vraag rijst op of we hiermee weer meer materiaalefficiënte constructies kunnen gaan ontwikkelen. Dit zal ongetwij- feld leiden tot een nieuwe vormentaal, waar juist beton zich goed voor leent. Anticiperen op sterkte ontwikkeling Eén van de handelingsperspectieven in de Road Map CO? van het Betonakkoord betreft de toepassing van 'slow concrete'. Daarbij wordt gebruikgemaakt van het gegeven dat beton ook na 28 dagen nog steeds sterker wordt en dat veel constructies pas na langere tijd maximaal worden belast. De grafiek in figuur 12 laat voor veelge- bruikte cementen zien hoe de sterkte zich in de loop der tijd ontwikkelt en dat er na 28 dagen nog een aanzienlijke doorontwikkeling van sterkte plaatsvindt. Hier mag volgens de Eurocode 2 ook mee worden gerekend. De norm stelt daarbij geen limiet aan de levens- duur, er zou dus zelfs met een sterkte na 1 jaar mogen worden gerekend. Wel staat be- schreven dat, wanneer wordt gerekend met een sterkte na meer dan 28 dagen, een re- ductiefactor k t = 0,85 moet worden toegepast (NEN-EN 1992-1-1+C2 art. 3.1.2). De doorgroei van de sterkte is vooral aan de orde bij hoogovencement (CEM III). Als voorbeeld maken we een vergelijking tussen CEM I 52,5N en CEM IIIB 42,5 N LH SR. Daarbij wordt de sterkte van beton bepaald op basis van de cementsoort, de norm- sterkte van het toegepaste cement en de water-cementfactor conform onderstaande formule: ??? ' cm(n) n b f aN c wcf Waarin: N n = normsterkte van het cement wcf = water-cementfactor van het toegepas- te beton In de rekenvoorbeelden wordt uitgegaan van een water-cementfactor van 0,50, een maximum waarde die geldt voor milieuklas- sen XC4, XS1, XF3, XF4, XA2 en XD2. Na 28 dagen is het beton met portlandcement sterker dan beton met hoogovencement, Bij 'slow con - crete' wordt gebruikgemaakt van het gegeven dat beton ook na 28 dagen sterker wordt en dat veel constructies pas na langere tijd maximaal worden belast Tabel 2 Relatieve sterkteontwikkeling f 'cm(n) in N/mm² 28 dg.90 dg.180 dg.5 jr. CEM I 52,5 N 100%110%113%112% CEM III/B 42,5N 100%119%125%139% Tabel 1 Reductiefactor per type cement cementtype abc CEM I 0,853362 CEM IIIB 0,751830 CEMENT 3 2021 ?37 maar na 180 dagen is dat min of meer gelijk en na 5 jaar is het beton met hoogovence- ment zelfs aanzienlijk sterker. Tabel 2 geeft per cementsoort de relatieve betonsterktes na 28, 90 en 180 dagen en na 5 jaar. Uit deze tabel volgt dat bij toepassing van portlandcement na 28 dagen de sterkte nog met ongeveer een halve sterkteklasse toeneemt, terwijl dit bij hoogovencement 1 à 2 sterkteklassen is. Wanneer de reductiefactor k t wordt toegepast kan bij de toepassing van port- landcement niet met een hogere eindsterkte worden gerekend, omdat de groei in de sterkte niet meer dan 15% bedraagt. Bij de toepassing van hoogovencement is het ei - genlijk pas vanaf 180 dagen interessant om gebruik te maken van 'slow concrete'. Voor specifieke constructieonderdelen, zoals de fundering van een hoogbouwtoren, kan dit interessant zijn. In dit voorbeeld is bij toepassing van hoogovencement de sterkte na 180 dagen normtechnisch 0,85 x 125% = 106% van de 28-daagse sterkte. Door hiermee te rekenen is, bij berekening conform eerder genoemde formule, 27 kg/m² minder cement nodig, waarmee 7,5 kg/m³ of circa 6% CO? wordt bespaard. Voor de constructeur geldt dat als hij al in het ontwerp aangeeft welke on - derdelen pas na 180 dagen hun eindsterkte moeten bereiken, flinke CO?-reductie moge- lijk is. Tot slot Met de patenten op portlandcement en ge- wapend beton circa 200 en 150 jaar geleden is één van de meest gebruikte bouwmateri - alen ontstaan. Met behoud van de vele goede eigenschappen zal er in 30 jaar een volledige transformatie moeten plaatsvinden naar 'zero-impactbeton'. Al in de komende 10 jaar zal een halvering van de impact gerealiseerd worden door een scala aan optimalisaties en innovaties. De constructeur kan daar nú al een aanzienlijke bijdrage aan leveren. LITERATUUR 1?Xia, Y., Towards a systematic design approach of D-regions in reinforced concrete: Optimization-based generation of Strut-and-Tie models. Delft University of Technology, 2021-02-22. 10, 11 Ontwikkeling betonnen plaatvloeren 12 Sterkteontwikkeling van beton, bron: www.enci.nl/nl/druksterkteontwikkeling 10 11 12 38? CEMENT 3 2021