Wat zijn de verschillende mogelijkheden rondom bouwkundige software?
Welke software helpt het beste bij een goed constructief ontwerp? De ontwikkelingen
in de techniek gaan razendsnel, waardoor het lastig is om een compleet beeld van
de huidige mogelijkheden van de software voor constructeurs te hebben. Hier willen
we jou een handje bij helpen. Daarom organiseert Cement op 28 oktober de Cement
Softwaredag. Kijk op www.cementonline.nl/softwaredag voor meer informatie.
3
mei
2020
32020
Beton of hout? Proef elasting bollen\flaatvlo\ber
Zeesluis I\bmuiden
001_004_CMNT0320_cover.indd 1 14-05-20 13:20
Cement is hét kennisplatform over betonconstructies. Het speelt al meer dan 65 jaar een
onmisbare rol voor constructeurs. Omdat kennis juist voor aankomende constructeurs
essentieel is, is het belangrijk dat ook jij de weg naar Cement weet te vinden.
Via Cementonline.nl, het vakblad en via onze nieuwsbrief krijg je toegang tot een schat
aan informatie over onder meer actuele projecten en ontwikkelingen op het gebied van
constructietechniek, materiaal en regelgeving. Je kunt nu een compleet lidmaatschap
afsluiten voor slechts ? 74,50 per jaar. Een online lidmaatschap is voor jou helemaal gratis
zolang je student bent!
Meld je nu aan bij het kennisplatform Cement WWW.CEMENTONLINE.NL/VOOR-HET-ONDERWIJS.
CEMENTONLINE.NL
WORD LID
VANAF ? 0,-
STUDENT? LEER VAN DE PRAKTIJK.
Cement wordt mede mogelijk g\femaakt door:
Cement is een kennisplatform
van én voor constructeurs.
Het
platform legt ke\f\fis vast over co\f\b
struere\f met beto\f e\f verspreidt
deze o\fder vakge\fote\f. Om deze
ke\f\fisdeli\fg te o\fdersteu\fe\f e\f het
bela\fg erva\f te o\fderstrepe\f, ka\f
ee\f bedrijf part\fer \fworde\f. Ee\f
part\fer ge\fiet ee\f a\fa\ftal aa\ftrek\b
kelijke voordele\f, zoals zichtbaar\b
heid, fli\fke korti\fg op lidmaat\b
schappe\f, gratis plaatsi\fg va\f
vacatures e\f de mogelijkhe\fid mee
te prate\f over de i\fhoud va\f het
platform. Heb je ook i\ft\feresse om
part\fer te worde\f, \feem da\f co\f\b
tact op met Marjolei\f\f Heijma\fs,
m.heijmans@aeneas.nl.
Onze
partners
001_004_CMNT0320_cover.indd 2 14-05-20 13:20
Cement is hét kennisplatform over betonconstructies. Het speelt al meer dan 65 jaar een
onmisbare rol voor constructeurs. Omdat kennis juist voor aankomende constructeurs
essentieel is, is het belangrijk dat ook jij de weg naar Cement weet te vinden.
Via Cementonline.nl, het vakblad en via onze nieuwsbrief krijg je toegang tot een schat
aan informatie over onder meer actuele projecten en ontwikkelingen op het gebied van
constructietechniek, materiaal en regelgeving. Je kunt nu een compleet lidmaatschap
afsluiten voor slechts ? 74,50 per jaar. Een online lidmaatschap is voor jou helemaal gratis
zolang je student bent!
Meld je nu aan bij het kennisplatform Cement WWW.CEMENTONLINE.NL/VOOR-HET-ONDERWIJS.
CEMENTONLINE.NL
WORD LID
VANAF ? 0,-
STUDENT? LEER VAN DE PRAKTIJK.
Cement wordt mede mogelijk g\femaakt door:
Cement is een kennisplatform
van én voor constructeurs.
Het
platform legt ke\f\fis vast over co\f\b
struere\f met beto\f e\f verspreidt
deze o\fder vakge\fote\f. Om deze
ke\f\fisdeli\fg te o\fdersteu\fe\f e\f het
bela\fg erva\f te o\fderstrepe\f, ka\f
ee\f bedrijf part\fer \fworde\f. Ee\f
part\fer ge\fiet ee\f a\fa\ftal aa\ftrek\b
kelijke voordele\f, zoals zichtbaar\b
heid, fli\fke korti\fg op lidmaat\b
schappe\f, gratis plaatsi\fg va\f
vacatures e\f de mogelijkhe\fid mee
te prate\f over de i\fhoud va\f het
platform. Heb je ook i\ft\feresse om
part\fer te worde\f, \feem da\f co\f\b
tact op met Marjolei\f\f Heijma\fs,
m.heijmans@aeneas.nl.
Onze
partners
001_004_CMNT0320_cover.indd 2 14-05-20 13:20
partners
CEMENT 3 2020 ?1
CEMENTONLINE
Meer informatie
over deze bedrijven
en over het partner- schap staat op
www.cementonline.nl/ partners.
2? CEMENT 3 2020
36 Proefbelasting bollenplaat-
vloer
Proefbelasting op basis van stappen-
plan uit mei 2019 toont veiligheid
verdiepingsvloeren aan.
46 Bouwen met hout of beton?
Welk materiaal zorgt voor minder
CO?-emissie? Een vergelijking op
basis van feiten.
52 "Meer aandacht nodig voor
bestaand vastgoed"
Dat stelt Roland Verbrugge, directeur
van KREKON. En dat vergt specifieke
kennis en andere attitude.
Artikelen
5 Nieuwe Zeesluis IJmuiden
Een vierluik over de bouw van de
Nieuwe Zeesluis in IJmuiden.
6 (1) Grootste sluis ter wereld
Een inleiding van het project.
10 (2) Ontwerp deurkassen
Technisch hoogstandje zijn de
deurkassen van de sluishoofden.
19 (3) Pneumatische caisson-
methode
De innovatieve techniek van geme-
chaniseerd pneumatisch afzinken.
28 (4) Observational method
Aanpassingen in uitvoeringsplan
tijdens de realisatiefase.
5 36
Foto voorpagina:?Bouw Nieuwe Zeesluis IJmuiden, november 2019
foto: Topview Luchtfotografie
COLOFON
Cement, vakblad over betonconstructies, is hét
vakblad van en voor constructeurs en verschijnt
8 keer per jaar. Het vakblad is een onderdeel
van het kennisplatform Cement, een uitgave
van Aeneas Media bv in opdracht van het
Cement&BetonCentrum.
Uitgave Aeneas Media bv, Veemarktkade 8,
Ruimte 4121, 5222 AE 's-Hertogenbosch
T 073 205 10 10, www.aeneas.nl
Redactie dr.ir. Dick Hordijk (hoofdredacteur),
ir. Paul Lagendijk, ir. Marloes van Loenhout,
ir. Jacques Linssen, ir. René Sterken, ir. Cindy
Vissering, ing. Henk Wapperom, dr.ir. Rob Wolfs
Redactieraad ir. Edwin Vermeulen (voorzitter),
ing. Dick Bezemer, prof.dr.ir. Jos Brouwers,
ir. Maikel Jagroep, ir. Stijn Joosten, ir. Ad van
Leest, dr.ir. Mantijn van Leeuwen, ing. Michael
van Nielen PMSE, ir. Paul Oomen, ir. Dirk Peters,
ir. Ton Pielken
rood, ir. Kees Quartel, ir. Hans
Ramler, ir. Luc Rens, ir. Paul Rijpstra, prof.dr.ir.
Theo Salet, ir. Dick Schaafsma, ing. Roel Schop,
dr.ir. Raphaël Steenbergen, prof.dr.ir. Kim
van Tittelboom, prof.dr.ir. Lucie Vandewalle,
ing. Henk ter Welle, ing. Jan van der Windt
Uitgever / vakredacteur ir. Jacques Linssen
j.linssen@aeneas.nl, T 073 205 10 22
Planning en coördinatie Hanneke Schaap
h.schaap@aeneas.nl, T 073 205 10 19
Eindredactie Hanneke Schaap
Ontwerp Twin Media bv, Miranda van Agthoven
Vormgeving Twin Media bv, Petra Guijt
Advertentieverkoop Stefan Terpstra
S.Terpstra@aeneas.nl, T 073 205 10 23
Lezersservice lezersservice@aeneas.nl,
T 073 205 10 10
Website www.cementonline.nl
Overname artikelen Overname van artikelen en
illustraties is alleen toegestaan na schriftelijke
toestemming.
Lidmaatschappen 2020 Kijk voor meer
informatie over onze lidmaatschappen op
www.cementonline.nl/lidworden of neem contact
op via lezersservice@aeneas.nl of 073 205 10 10.
Voorwaarden Je vindt onze algemene voor-
waarden op www.cementonline.nl/algemene-
publicatievoorwaarden Hoewel de grootst
mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud
van het blad, zijn redactie en uitgever van
Cement niet aansprakelijk voor de gevolgen,
van welke aard ook, van handelingen en/of
beslissingen gebaseerd op de informatie in deze
uitgave.
Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt
beeldmateriaal worden achterhaald. Belang-
hebbenden kunnen contact opnemen met de
uitgever.
ISSN 0008-8811
Inhoud
Vakblad over betonconstructies
CEMENT 3 2020 ?3
Het coronavirus maakt deze
tijd extreem bijzonder. Er is veel
veranderd en het zal waar-
schijnlijk ook niet meer worden
zoals voor de coronacrisis. Een
blijvende verandering zal zijn
dat meer digitaal zal plaats-
vinden. Ons digitale platform
Cementonline was daar natuur-
lijk al klaar voor. Maar zeg nou
zelf, nu we zo veel thuis zijn is
een vakblad in de bus ook wel
fijn, toch?
Daar waar diverse andere lan-
den volledig op slot zaten, was
hier gelukkig nog wel het een
en ander mogelijk. De premier
noemde het een 'intelligente
lockdown'. Met een vierluik over
de Nieuwe Zeesluis in IJmui-
den in deze editie kon ik de
verleiding tot een woordspeling
niet weerstaan. Op een zeer
intelligente wijze zijn namelijk
bij de grootste zeesluis (lock)
ter wereld de deurkassen van
de sluishoofden via de pneu-
matische caissonmethode
naar beneden (down) gebracht.
Begin 2022 moet de sluis klaar
zijn. Een fascinerend en zeer
Intelligente
lockdown
uitdagend project, waar al veel
over geschreven is in de media.
Zoals je van ons kunt verwach-
ten, gaan we in Cement vooral
in op de techniek. Lees over het
ontwerp van de enorme deur-
kassen van de sluishoofden,
met meters dikke wanden en
vloeren, en over de toegepaste
bouwmethode. Met een op
afstand bestuurbaar afzinkpro-
ces konden diepe bouwkuipen
worden voorkomen. Toegelicht
wordt hoe met de observatio-
nal method slim is omgegaan
met de extreme belastingsitua-
ties in de bouwfase. Een prach-
tig voorbeeld van een project
waar ontwerp, bouwtechniek
en observatie samen komen.
Vanuit het positieve bekeken,
zijn er ook veranderingen die
opeens wel mogelijk zijn, zoals
Dorien Staal beschrijft in haar
eerste column voor Cement.
Ja, de weg naar een duurza-
mere wereld wordt gelukkig
volop vervolgd. En hebben de
veranderingen gevolgen voor
het constructeursvak? Onze
talenten van het jaar schetsen
hun visie op de constructeur
van 2050.
Ik hoop van harte dat een
tweede uitbraak van het
coronavirus uitblijft en we snel
met elkaar kunnen werken aan
een intelligente open up van de
economie.
Dick Hordijk
Voor reacties:
d.hordijk@cementonline.nl
60
En verder
56 De jonge constructeur
Richard Westerbeek vertelt over
zijn vak en het project de Tijdelijke
verbinding Suurhoffbrug (A15).
58 Column Dorien Staal
"Duurzaam beton vraagt om
duurzaam samenwerken en
duurzaam kennis delen."
60 Solide oase voor de
eeuwigheid
Crematorium Siesegem in Aalst,
een bijzonder ontwerp met een
prachtig palet aan diverse beton-
toepassingen en natuursteen.
66 Constructeur in 2050
Koen van Doremaele en
Patrick van Dodewaard over de
toekomst van hun vak.
4? CEMENT 3 2020
auteurs
ir. Bartho Admiraal
OpenIJ /
Volker Staal en Funderingen p 19 - 27
ir. Rico Sies
Rijkswaterstaat p 6 - 9
ir. Koen van
Doremaele
BAM Infraconsult p 66 - 67 Roland Verbrugge
BSc BEd
KREKON BV
Raadgevende ingenieursp 52 - 54
ing. Remco
van Osch
Nebest B.V. p 36 - 45
Foka Kempenaar
Redactie Ridderkerk p 60 - 65 ir. Richard
Westerbeek
Mobilis TBI p 56 - 57
ir. Patrick van
Dodewaard
IMd Raadgevende
Ingenieurs
p 66 - 67
ir.Dorien Staal
Voorbij Prefab
Beton B.V.
p 58 - 59 ir. Petra Kapteijn-
van Hennik
Nebest B.V.
p 36 - 45 ir. Edwin
Vermeulen MBA
Betonhuis
p 46 - 51
ing. John Regtop
OpenIJ /
BAM Infraconsult
p 10 - 18, 28 - 34 ir. Leon Lous
OpenIJ /
VolkerWessels Infra
Competence Centre
p 6 - 9 ir. Martijn van
Wijngaarden
OpenIJ /
Volker Staal en
Funderingen
p 19 - 27
Aan dit nummer van Cement hebben meegewerkt:
CEMENT 3 2020 ?5
Nieuwe
Zeesluis
IJmuiden
PROJECTGEGEVENS
project
Nieuwe Zeesluis IJmuiden
opdrachtgever Rijkswaterstaat
opdrachtnemer
OpenIJ, consortium bestaande uit BAM-PGGM,
VolkerWessels en DIF contractvorm
DBFM met 26 jaar onderhoudoplevering 2022
6?Grootste sluis ter wereld
10?Ontwerp deurkassen
Een nieuwe, grotere zeesluis in IJmuiden moet ruimte bieden aan de steeds
groter wordende zeeschepen en daarmee de bereikbaarheid van de haven van
Amsterdam verbeteren. Technisch hoogstandje van het project zijn de deurkassen
die zijn uitgevoerd als pneumatische caissons.
19?Pneumatische caissonmethode
28?Observational method
Situatie Zeesluis
IJmuiden in april 2020,
foto: Topview
Luchtfotografie
Grootste sluis
ter wereld
Het sluizencomplex in IJmuiden krijgt er een aanwinst bij: begin 2022 is een
nieuwe zeesluis beschikbaar, die ruimte moet bieden aan de groei van de
scheepvaart. De kolk van de nieuwe sluis wordt 70 m breed, 500 m lang en 18 m diep en is daarmee de grootste van de wereld.
6? CEMENT 3 2020
Het vervoer van goederen via zee
neemt toe en vracht- en cruise-
schepen zijn steeds groter en
vooral breder.
De huidige Noordersluis
aan de ingang van het Noordzeekanaal bij
IJmuiden, gebouwd in 1929, is daardoor
straks te klein. Hij bereikt bovendien in
2029 het einde van zijn technische levens-
duur. Een nieuwe, grotere zeesluis is een
voorwaarde voor de verdere ontwikkeling
van de Amsterdamse havenregio en de
internationale concurrentiepositie. Het
Noordzeekanaal vervult immers een grote
rol in de verbinding met het Europese
achterland. Een vlotte en veilige bereikbaarheid
van havens en bedrijven langs het Noord -
zeekanaal staat daarbij voorop. Veilig bete- kent in dit verband ook 'waterveilig'. Het
gehele sluizencomplex heeft namelijk een
waterkerende functie en moet de voeten van
Noordwest-Nederland droog houden. De
nieuwe zeesluis wordt aangelegd op NAP
+8,85 m en biedt daarmee een versterking
van de waterkerende functie om zo voorbe-
reid te zijn op een stijgende zeespiegel.
Aanbesteding
Rijkswaterstaat heeft als opdrachtgever de
bouw van de Nieuwe Zeesluis in de markt
gezet als DBFM-contract: Design, Build,
Finance, Maintain. Het gecontracteerde
aannemersconsortium OpenIJ is niet alleen
verantwoordelijk is voor het ontwerp, de
bouw en de financiering van de nieuwe
zeesluis, maar gedurende 26 jaar na
IR. RICO SIES
Technisch Manager Rijkswaterstaat
IR. LEON LOUS
Technisch Manager Ontwerp
OpenIJ / VolkerWessels Infra Competence Centre
auteurs
1 Impressie van het toekomstige sluizencomplex IJmuiden, inclusief de Nieuwe Zeesluis, bron: ZUS
1
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (1)
Het sluizen
com plex
heeft een
waterkerende
functie
CEMENT 3 2020 ?7
oplevering ook voor het onderhoud ervan. Voor Rijkswaterstaat was een aantal
zaken van groot belang bij de aanbesteding
van het werk:
Veilig werken, voor eigen mensen, gebrui -
kers en omgeving.
Stabiliteit van het sluizencomplex en met
name de bestaande Noorder- en Midden -
sluis. De nieuwe zeesluis komt tussen de
Noorder- en de Middensluis in te liggen.
Stabiliteit van deze bestaande sluizen moet
tijdens de bouwwerkzaamheden geborgd zijn.
Borging van de waterkering, de belangrijk -
ste functie van het sluizencomplex. Deze
waterkerende functie moet ook tijdens de
bouwwerkzaamheden zijn geborgd.
Minimaliseren van de hinder voor scheep-
vaartverkeer. Kort gezegd: tijdens de ver-
bouwing blijft de winkel open. De scheep-
vaart moet zo veel mogelijk doorgang blijven
vinden.
Minimaliseren hinder voor de omgeving
(omwonenden, bedrijven).
De risicomaatregelen die OpenIJ aanbood
voor het beperken van omgevingshinder en
stabiliteit van de bestaande sluizen en wa -
2 Overzicht sluizen in het complex, bron: Google Earth 3 Dubbele waterkering: (a) buitenhoofd en (b) binnenhoofd
4 Overzicht van de caissons, diepwanden en combiwand
2
3a 4 3b
SLUIZENCOMPLEX
Het bestaande sluizen complex
bestaat uit de Zuidersluis uit 1876, de
Middensluis uit 1896, de Noordersluis
uit 1929, de Spuisluis uit 1940 en het
Gemaal uit 1975. De nieuwe sluis
vervangt de huidige Noordersluis die
daarmee overbodig wordt.
waterkering rondom (
NAP +8,85) sluisdeur (NAP +7,80 )
sluishoofd (
NAP +6,25) diepwand combiwand/diepwand pneumatisch caisson
terkering scoorden heel goed. Een voorbeeld
hiervan is het toepassen van diepwanden in
plaats van damwanden/combiwanden om
trillings- en geluidshinder te beperken en
daardoor de stabiliteit van de Noorder- en
Middensluis te waarborgen. Ook het bouwen
van de deurkassen door middel van pneu
-
matische caissons in plaats van grote tradi -
tionele bouwkuipen, droeg hier in belangrijke
mate aan bij. De keuze voor het toepassen
van nivelleerschuiven in de sluisdeuren om
de waterstand te nivelleren in plaats van om -
loopriolen, heeft ertoe geleid dat het ruimte-
beslag van de nieuwe zeesluis sterk werd
terugbracht. Dit had een positief effect op de
stabiliteit van de bestaande Noordersluis.
Eén reservedeur
OpenIJ heeft een ontwerp gemaakt waarin
een dubbele kering is opgenomen. Dit bete-
kent dat zowel de deur in het buitenhoofd
als die in het binnenhoofd is ontworpen op
de maximale waterstand. Daarnaast is er
een waterkering rondom de kolk aange-
bracht (fig. 3). De dubbele kering heeft grote voorde-
len voor de betrouwbaarheid van de water-
Gemaal
Spuisluis
Noordersluis
Middensluis
Zuidersluis
Kleine sluis
kering. Bij een schutsluis is immers altijd
één deur gesloten. Indien vanwege een cala -
miteit bij extreem hoog water de deur in het
buitenhoofd niet kan worden gesloten, wordt
de waterkering geborgd door de deur in het
binnenhoofd. Het andere voordeel is dat er
slechts één reservedeur nodig is, de deur in
het buitenhoofd is immers gelijk aan die in
het binnenhoofd. Het geplande onderhoud is
namelijk zo georganiseerd, dat er maximaal
aan één deur tegelijk onderhoud wordt ge -
pleegd. En de kans op een calamiteit, waarbij
de buiten- en binnendeur tegelijkertijd on -
derhoud behoeven, is verwaarloosbaar. De constructie van de sluisdeur is van -
wege dat uitgangspunt zo gedimensioneerd
dat bij een aanvaring, met een kans van
optreden minder dan eens in de tien jaar, de
deur wel blijft functioneren. De reservedeur is opgeslagen in een
onderhoudsdok bij het binnenhoofd. Hier
kunnen de deuren worden onderhouden en
geïnspecteerd. Bij een deurenwissel wordt
de sluisdeur opgedreven door water uit de in
de deur aanwezige ballasttanks te verwijde-
ren. Vervolgens kan deze met sleepbootas-
sistentie worden getransporteerd.
Nieuwe Zeesluis
8? CEMENT 3 2020
sluizencomplex. OpenIJ heeft tijdens de uit-
voeringsperiode in het westelijk havengebied
een kade tot haar beschikking (foto 5). Daar
werden alle buispalen en andere bouwmate-
rialen opgeslagen, zijn wapeningskorven
gevlochten en werd materieel wat niet nodig
was opgeslagen. Op het eiland waar de sluis wordt ge-
bouwd, is een grote loswal aanwezig waar de
bevoorrading vanuit het logistiek centrum
aan wal komt. Aan deze loswal zijn ook twee
tijdelijke betoncentrales opgericht, waarvoor
de grondstoffen per schip worden aange-
voerd. De betoncentrales hebben een capaci -
teit van 200 m³/uur en verwerken tot het ein -
de van het project in totaal 300.000 m³ beton.
In gebruik
De contouren van de Nieuwe Zeesluis zijn al
duidelijk zichtbaar. Momenteel wordt nog
volop gewerkt aan de drempels van de beide
sluishoofden en de sluiskolk moet nog wor-
den uitgegraven. In het najaar van 2020 zal
de buitendeur op zijn definitieve plek in het
buitenhoofd worden aangebracht en in wer-
king worden gesteld. Vanaf dat moment ver-
vult de buitendeur de waterkerende functie
en kan het toeleidingskanaal naar de nieuwe
sluis worden gegraven. Verder wordt de
bovenrolwagen in het binnenhoofd nog aan -
gebracht en de binnendeur en reservedeur
in de deurkas van het binnenhoofd gepositi -
oneerd. In 2022 wordt de Nieuwe Zeesluis
IJmuiden in gebruik genomen.
De maatregelen
voor het
beperken van
omgevings
hinder en de
stabiliteit van
de bestaande
sluizen en
waterkering
scoorden goed in
de aanbesteding
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (1)
5
Trillingsarm bouwen
Het motto in het ontwerp was 'Diepwand
tenzij...'. Met diepwanden werden immers
trillings- en geluidshinder beperkt en de
stabiliteit van de Noorder- en Middensluis
beter gewaarborgd. Dit heeft ertoe geleid dat
op plekken waar land was of land te maken
was, diepwanden zijn toegepast. In totaal is
circa 1850 m¹ diepwand aangebracht. De
overige wanden bestaan uit damwanden en
combiwanden (fig. 4), waar de aansluitingen
op bestaande constructies door middel van
boren, trillingsvrij worden aangebracht.
De beide deurkassen van de sluis zijn
trillingsarm gebouwd. Deze constructies zijn
binnen een bouwkuip gemaakt en vervol -
gens pneumatisch afgezonken, een geheel
trillingsvrij proces. Het grote voordeel van
deze constructie is dat de bouwkuipwanden
minder zwaar hoeven te worden uitgevoerd.
Tevens zijn geen stempellagen, trekpalen en
een waterafsluitende laag nodig.
Een verdere toelichting op het ontwerp en
de uitvoering van de pneumatische caissons
staat in deel 2 en 3 van dit vierluik.
Logistiek centrum
De Nieuwe Zeesluis wordt gebouwd op een
kunstmatig eiland tussen twee bestaande
sluizen in. Om de hinder voor de omgeving
te beperken wordt al het grote materiaal per
schip aangevoerd. Een andere reden hier-
voor is een lengte-/aslastbeperking op het
5 Logistiek centrum OpenIJ in de Alaskahaven te Amsterdam, foto Topview Luchtfotografie CEMENT 3 2020 ?9
Ontwerp deurkassen
1 Luchtfoto met o.a. de bouw van het caisson voor het binnenhoofd op een kunstmatig eiland, foto: Topview Luchtfotografie
De deurkassen van de sluishoofden voor de Nieuwe Zeesluis in IJmuiden zijn gerealiseerd
met de pneumatische caissonmethode. Aanleiding voor deze bouwmethode was de eis om de bestaande waterkeringen en sluizen tijdens de bouw intact te houden. Met de pneumatische
caissonmethode kon de noodzaak van diepe bouwkuipen worden voorkomen. Hierdoor was
er minder zwaar heiwerk nodig en dus minimale trillingsbelasting op de bestaande sluizen, met name op de bijna 100 jaar oude Noordersluis. Bijvangst was het minimaliseren van (geluids)hinder ten gevolge van heiwerk voor de omgeving.
1
10? CEMENT 3 2020
Pneumatische caissonmethode
De pneumatische caissonmethode (fig .2) is
een methode waarbij de constructie op het
maaiveld wordt gebouwd en die men vervol-
gens afzinkt door de grond onder de con -
structie te verwijderen. Onder de vloer van
een pneumatisch caisson wordt een werk -
kamer of graafkamer gerealiseerd door snij-
randen van 2 à 2,5 m hoog langs de periferie
van de vloer. Deze snijranden rusten op zo-
genoemde grondbermen. De buitenomtrek
van de snijranden is groter dan de buite-
nomtrek van de bak, waardoor tijdens het
zakken een spleet (overcut) ontstaat, die
wordt gevuld met bentoniet voor de vermin -
dering van de wandwrijving tijdens afzinken. Op het moment dat de grondwater-
stand wordt bereikt, wordt er in de werkka -
mer verhoogde luchtdruk toegepast, gelijk
aan de heersende waterdruk ter plaatse van
de onderzijde van de snijrand. Hierdoor
ontstaat een luchtbel waarin caissonwer-
kers 'in den droge' kunnen werken; het
caisson wordt gedragen door de luchtdruk
en de snijrandreacties. Vanuit de werkka -
mer wordt grond deels verwijderd. Als de
ontgraving van de werkkamer vordert, begint
het caisson te zinken. Vervolgens wordt in
een spel van graven en zinken het caisson
naar zijn uiteindelijke diepte gewerkt. Ontgraven van de werkkamer kan op
verschillende manieren gebeuren. In het
verleden werd de grond handmatig verwij-
derd. Het is ook mogelijk de grond handma -
tig hydraulisch los te spuiten met hogedruk
waterkanonnen en af te pompen. Dat los-
spuiten en afpompen kan ook met op afstand
bedienbaar materieel (foto 3). Die laatste
methode is in ontwikkeling en is toegepast
in de caissons van de Nieuwe Zeesluis
IJmuiden. Het is een interessante ontwikke- ling omdat fysiek werken onder druk wordt
geminimaliseerd of zelfs volledig voorkomen.
Indrukwekkende afmetingen
Het buitenhoofd van de zeesluis IJmuiden
biedt plaats aan één operationele roldeur,
het binnenhoofd aan zowel een operationele
roldeur als aan het droogdok voor de reserve-
deur (fig. 4). De afmetingen zijn enorm.
De deurkas voor het buitenhoofd meet
81 x 26 x 22 m (l x b x h) en de deurkas voor
het binnenhoofd 81 x 55 x 25,6 m (afmetingen
afgerond en exclusief 2,5 m hoge snijranden).
De vloer is 4 m dik en de dikste wanden maar
liefst 7 m.
Het binnenhoofd overtreft hiermee de
maten van een vergelijkbaar referentieproject
(een sluishoofd in Barrow-in-Furness (GB))
zelfs ruimschoots, hoewel de afmetingen
daar ook indrukwekkend zijn: 50 x 50 x 25 m.
Realisatie
De caissons zijn gebouwd op de definitieve
locatie op kunstmatige eilanden in het
Noordzeekanaal (kanaalpeil NAP -0,4 m,
fig. 5). Deze eilanden zijn opgebouwd uit
damwandkuipen die met zand onder
ING. JOHN REGTOP
Ontwerpleider Sluishoofden OpenIJ /
BAM Infraconsult auteur
2 3
2 Pneumatische caissonmethode
3 Het materieel in de graafkamer wordt op afstand bediend
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (2)
CEMENT
3 2020 ?11
water zijn aangevuld tot NAP -5,0 m. Na het
verlagen van de waterstand in de bouwkuipen
tot NAP -8,0 m is deze aanvulling verdicht.
Vervolgens zijn de bouwkuipen lokaal ont-
graven tot NAP -7,5 m voor de bouw van de
snijranden. Boven deze snijranden zijn vloer
en wanden van de caissons gerealiseerd.
Deze caissons zijn vervolgens als geheel
afgezonken. Aan het einde van het afzinken,
met de caissons op het definitieve niveau,
is zonder extra voorzieningen het effectief
eigen gewicht nog steeds groter dan de op-
waartse opdrijfkracht, zodat geen maatrege-
len nodig zijn tegen opdrijven. Meer hierover staat in het derde arti -
kel 'Pneumatische caissonmethode' in dit
vierluik over de uitvoering. Na het afzinken worden de deuraan -
slagen (aansluitvlakken tussen deur en
caisson) en de laatste laag van de deurkas-
wanden met voorzieningen voor de roldeur
gestort. Door deze werkwijze kunnen af -
zinktoleranties worden opgenomen. De caissons zijn voorzien van tijdelijke, voorna
-
melijk uit staal opgebouwde kopschotten aan
de kolkzijde. Deze zijn verwijderd na het af -
zinken, nadat de aansluiting met de bouw -
kuip voor de sluisdrempel was gerealiseerd.
Na het afzinken van de caissons zijn de werk -
kamers gevuld met lagesterktebeton, door het
pompen van het beton door de doorvoeringen
in de vloeren van de caissons. De drempels
worden vormvast verbonden met het caisson.
Afzinkontwerp caissons
Belangrijke fase voor het ontwerp van de
caissons is het afzinken. Tijdens dit afzinken
werken diverse belastingen op de caissons.
Deze belastingen zijn niet eenduidig te defi -
niëren omdat interactie plaatsvindt tussen
de grond en de caissons. En deze interactie
kan niet zo maar worden ontleend aan de
basisprincipes van de mechanica. Bij het bepalen van deze interactie
moet rekening gehouden worden met diver-
se, niet alle in regels te vatten aspecten:
4 3D-illustratie van het binnenhoofd
ANDERE VOORBEELDEN
VAN DE PNEUMATISCHE
CAISSONMETHODE
Oorspronkelijk ? in de tijd dat
grote diepe bouwkuipen niet kon-
den worden gerealiseerd ? was de
pneumatische caissonmethode dé
methode om een fundering te rea-
liseren op grotere diepte onder de
grond en onder water. Voorbeel-
den uit het verre verleden zijn de
funderingen van de pylonen van
de Brooklyn Bridge, de Eiffeltoren
en het noordelijke landhoofd voor
de Willemspoorbrug (Rotterdam).
Recentere voorbeelden zijn de
caissons voor de metro in Amster-
dam (Wibautstraat) uit de jaren 70,
sluishoofd Barrow-in-Furness (GB)
uit 1991 en de pijlerfundatie voor
de Erasmusbrug (Rotterdam) uit
1995.
4 operationele deur
onderhoudsdok
drempel
deursponning
12? CEMENT 3 2020
Belastingen:
eigen gewicht;
grond-, lucht- en waterdrukken;
ongelijkmatige snijrandreacties;
verhoogde gronddrukken tegen de caisson-
wanden ten gevolge van scheefzakken tijdens
het afzinken (zogenoemde tiltbelastingen).
Toleranties:
meetnauwkeurigheid;
ontgravingstoleranties;
variatie grondparameters.
Daarenboven moet rekening worden gehou -
den met hydratatiespanningen. Het was de uitdaging de afzinkbelas-
tingen zoveel mogelijk op te nemen met de
hoeveelheid wapening die nodig was in de
definitieve situatie. Door al deze verschillende belastingen
en de interactie kende het project een aantal
flinke constructieve uitdagingen. Een aantal
daarvan wordt hier behandeld.
Modellen? De afzinkbelastingen en daarmee
de reactiekrachten en de spanningen in het
caisson spelen een grote rol in het ontwerp
en moeten goed worden geanalyseerd. Daar-
bij worden in de caissontechniek van ouds-
her drie modellen gehanteerd (fig. 6) die
relatief recent zijn opgenomen in [1]. In deze
modellen worden het verloop en de relatieve
grootte van de snijrandreacties geduid.
Daarmee kan een bovengrens worden be-
paald voor de in rekening te brengen snij-
randbelastingen. De eerste twee modellen
zijn gebruikt voor het bepalen van de maxi -male buiging van het caisson tijdens afzin
-
ken, de derde voor de maximale torsie.
Het eerste model laat de bovengrens zien
van maximale snijrandreacties in de hoe-
ken van het caisson en levert de maxima
voor de 'sagging moments' (positieve mo-
menten) over het caisson op. Het tweede
model laat de bovengrens zien van maxima -
le snijrandreacties in het midden van het
caisson en levert de maxima op voor 'hog -
ging moments' (negatieve momenten) in het
caisson. Deze drie belastingsmodellen zijn
geschikt voor stijve doosvormige caissons,
maar minder geschikt voor zeer langwerpi -
ge niet-doosvormige caissons, zoals bij de
zeesluis IJmuiden zijn toegepast. Met name
het derde model is geheel ongeschikt voor
een torsieslappe constructie zoals in dit
project het geval is, omdat de optredende
spanningen en vervormingen in de caissons
bij dit belastingsmodel veruit de haalbaar-
heid overschrijden. Derhalve is er voor ge-
kozen de torsievervormingen tijdens afzin -
ken te beperken tot een maximale waarde
(monitoringsvoorwaarde).
Ontgraving? De wijze van ontgraven heeft
veel invloed op de krachtswerking. In dit
project is, afwijkend van de normale werk -
wijze van ontgraven onder caissons, geko-
zen voor een meer beheerste ontgraving om
zo de grond-caissoninteractie te beheersen.
Deze interactie vindt plaats tussen het stel -
sel van de snijranden onder het caisson en
de dragende grond. Om geconcentreerde dwarsbuiging
De deurkas
voor het
binnenhoofd is
81 x 55 x 25,6 m
6a
5 Dwarsdoorsnede caisson deurkas binnenhoofd
6 Modellen voor afzinkbelastingen: (a) maximale hogging, (b) maximale sagging en (c) maximale torsie
5
6b
6c
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (2)
CEMENT 3 2020 ?13
ter plaatse van de kopsnijranden (de snij-
randen in dwarsrichting over de korte zijde
van de caissons) te beperken, hield de ge-
hanteerde ontgravingsstrategie in: de kop-
snijranden nagenoeg geheel ontgraven hou-
den tijdens het afzinken. Om de langsbuiging (volgens figuur 6a
en 6b) te beperken, is onder de langssnijran -
den (snijranden in langsrichting onder de
langswanden) een ontgravingstolerantie ten
opzichte van vooraf bepaalde steunberm -
breedtes onder de langssnijrand gehanteerd
van + of ? 0,50 m. Deze tolerantie komt over-
een bij hoge funderingssterktes (grond -
sterktes) met een variatie in snijrandreactie
van + of ? 500 kN/m¹.
Vervolgens is deze tolerantiewaarde
gebruikt voor het bepalen van de buiging in
de langswanden. Voor deze buiging is voor
de ULS het volledige driehoekige snijrandre-
actiemodel gebruikt (fig. 6a en fig. 6b). Voor
de SLS is voor 70% de driehoekige verdeling
(fig. 6a en 6b) en voor 30% de rechthoekige
verdeling van de snijrandreactie genomen.
En ook voor de SLS is een variatie in snij-
randreactie van ± 500 kN/m¹ gerekend, in
combinatie met de hydratatiespanningen. De torsiebelastingen (fig. 6c) is gelimi -
teerd. Met behulp van monitoring en het
bijsturen van de graafvolgorde is de maxi -
mum torsie beperkt tot 100 mm. Hierbij is
de definitie van torsievervorming het afwij-
ken van één hoekpunt van het caisson ten
opzichte van het vlak door de drie andere
hoekpunten. De belastingen
op de caissons
tijdens het
afzinken zijn
niet eenduidig
te definiëren
vanwege de
interactie
tussen de grond
en de caissons
7 Plaxis-model voor het bepalen van de grondspanningen ten gevolge van tilt 8 Tijdelijke dwarswanden caisson deurkas binnenhoofd
Belastingen scheefzakken? Ten gevolge van
scheefzakken van het caisson tijdens het af -
zinken, ontstaan horizontale belastingen op
de wanden (tiltbelastingen). Deze zijn be-
paald met een caisson-grond-interactiemo-
del in Plaxis (fig. 7). Daarbij is de bentoniet-
gevulde overcut (spleet tussen grond en
caisson) verwaarloosd. Een tilt van 1% is
aangehouden als bovengrens bij start afzin -
ken en 0,3% bij einde afzinken. De extra horizontale grondspannin -
gen ten gevolge van tilt zijn niet alleen van
belang voor de verticale buiging in de
caissonwanden en voor de belastingen van
de kopschotten van de caissons, maar ook
voor constructies in de directe omgeving
van de caissons, met name damwanden en
stempelramen. Deze kunnen door de ver-
hoogde grondspanningen namelijk ook
extra worden belast.
Tijdelijke dwarswanden binnensluis-
hoofd?
Voor het opnemen van de afzinkbe-
lastingen in dwarsrichting (met name
dwarsbuiging) zijn tijdelijke dwarswanden
gebruikt voor het caisson van het binnen -
sluishoofd (fig. 8).
Dwarsanalyse binnensluishoofd? De vloer
en de tijdelijke dwarswanden van het
caisson van het binnensluishoofd moeten
het eigen gewicht van de vloer met tijdelijke
dwarswanden, de middentussenwand, de
buitenste langswanden en de werkkamer-
drukken opnemen. In de situatie dat het
7 8
14? CEMENT 3 2020
caisson zou leiden. Immers de constructie
verwacht in een situatie met een star midden-
steunpunt een reactie van 3/8 en 10/8 q l
(l is de afstand tussen de steupunten in het
model van fig. 9) voor respectievelijk de
randsteunpunten en het middensteunpunt.
Maar de grond 'weet dit niet' en is dus een
onzekere parameter. Zeker met inachtname
van variaties in het grondgedrag en eigen -
schappen tijdens het dynamisch proces van
afzinken in combinatie met ontgravingstole-
ranties.
Uitvoering dwarsanalyse? Voor een enkele
situatie tijdens afzinken is, net als voor de
eindsituatie, een 3D-model in SCIA gebruikt.
Omdat het postprocessen van 3D-modellen
tijdrovend en arbeidsintensief is, en vanwege
het zeer grote aantal belastingsituaties tij-
dens het afzinkproces (van start afzinken tot
einde afzinken met alle tussenliggende sta -
dia) in combinatie met het aantal te beoor-
delen dwarsdoorsneden, is voor de dwarsa -
nalyse van de caissons voor het afzinken
gekozen uit te gaan van 2D-liggermodellen. De verleiding is groot om de 2D-ligger-
modellen te berekenen met een werkende
breedte gelijk aan de hart-op-hart-afstanden
van de tijdelijke dwarswanden, maar dit zou
tot onder- en overschatting van de werkelijke
dwarswerking leiden. Immers door de com -
binatie met al of niet driehoekige snijrand -
reacties treedt andere belastingafdracht op
dan die op basis van de hart-op-hart-afstand
van de tijdelijke dwarswanden. Voor het be-
palen van de uiteindelijk belastingafdracht
per tijdelijke dwarswand zijn correctiefacto-
ren bepaald uit het 3D-model. Ter illustratie is in figuur 10 het torsie-
model uit het 3D-model getoond dat onder
De wijze van
ontgraven heeft
veel invloed
op de krachts
werking caisson als het ware op twee steunpunten
(de grondbermen onder de langssnijranden)
staat, is de 4 m dikke vloer alleen daar niet
toe in staat, en ook in combinatie met de tij-
delijke dwarswanden is de situatie kritisch.
In dwarsrichting komen daar nog bij de bui -
gende momenten als gevolg van de excentri -
citeiten van de massieve langswanden ten
opzichte van de zwaartepunten van de grond -
reacties. Om dit op te lossen is de midden-
snijrand in de ontgravingscyclus zodanig
betrokken dat er een beperkte, in grootte
beheerste grondreactie ter plaatse van dit
steunpunt wordt geleverd. De middensnij-
rand is ingezet om aan de strategische keuze
'geen extra wapening ten gevolge van de
afzinkbelastingen' maximaal tegemoet te
komen en om een vorm van robuustheid in
de constructie ten behoeve van het afzink -
proces in te bouwen. De middensnijrand is niet gebruikt als
star middensteunpunt omdat dat tot een
onvoorspelbare draagstructuur voor het
10
9
9 2D-liggermodel dwarsanalyse afzinkfase
10 Torsiemodel uit SCIA 3D-model caisson deurkas binnensluishoofd
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (2)
CEMENT 3 2020 ?15
andere laat zien dat de belastingafdracht
per wand niet lineair is, maar wordt beïn-
vloed door de vorm van de snijrandreacties
en door de eigenschappen van de constructie
zelf, bijvoorbeeld de invloed van de stijve
middenwand.
Dwarswanden buitenhoofd? De afmeting
van het caisson voor de deurkas van het bui -
tenhoofd in dwarsrichting is de helft van die
van het binnenhoofd. Voor de dwarsanalyse
bestaat dit caisson uit twee langswanden en
een tussenliggende vloer met een totale
breedte van 26 m en een dikte van 4 m. Voor
dit caisson zijn tijdelijke dwarswanden niet
nodig voor het opnemen van de afzinkbelas-
tingen.
Ontwerp eindsituatie
De belangrijkste functionele eisen die wor-
den gesteld aan de sluis zijn: water keren,
schutten, reservedeurbehuizing (droogdok)
en weerstand tegen aanvaring. Impliciet be-
tekent dit ook: grond keren. Op deze functio-
nele eisen voor de definitieve situatie zijn de
deuren, deurkassen, drempels en sponnin -
gen ontworpen. De globale stabiliteit van
de caissons in de eindsituatie (deurkassen)
onder invloed van de belastingen die voort-
komen uit de functionele eisen, is geanaly -
seerd met Plaxis. Hieruit is gebleken dat
deze globale stabiliteit niet kritisch is, zelfs
niet bij extreem hoog water (NAP +8,85 m)
of scheepsstoot (tot 80 MN ten gevolge van
aanvaarbelastingen). Het constructief ont-
werp van de deurkassen in de eindsituatie
is geanalyseerd met een SCIA 3D-eindige-
elementenmodel, vergelijkbaar met het mo-
del als getoond in figuur 10. Ten opzichte van
het afzinkontwerp, is het ontwerp voor de
eindsituatie relatief statisch of semi-statisch
Voor het
opnemen van de
afzinkbelastingen
zijn tijdelijke
dwarswanden
gebruikt
te noemen, met belastingen ten gevolge van
eigen gewicht, grond- en waterdrukken,
deurreacties, en aanvaarbelastingen. Com -
plexer is het raakvlak tussen deur en deur-
aanslagen, met de hoge oplegkrachten van
de deur bij scheepsstoten en hoog water.
Maar dit is niet onoplosbaar. Desondanks
leidt dit voor zowel de standaarddoorsnede
als voor de complexere details tot ingewik -
kelde wapeningsdetails. Dit maakte het
noodzakelijk om 3D-wapeningsmodellen te
maken ten behoeve van de uitvoering. Hier-
in kwamen vooraf, voor start van de uitvoe-
ring, de toe te passen wapening, de in te
storten onderdelen en de (zware) wapenings-
supportconstructies samen. Een investe-
ring vooraf die in de uitvoering ruimschoots
is terugverdiend.
Bijzondere uitvoeringaspecten
Onder meer door de afmetingen van de con -
structie en de bijzondere uitvoeringswijze
zijn er diverse aspecten in de uitvoering
nader bekeken. Drie daarvan worden hier
beschreven.
Stortfasering? De 4 m dikke caissonvloeren
met breedtes van 26 m en 55 m en lengtes
van 81 m zijn in langsrichting van de
caissons gefaseerd gestort in vier moten van
ruim 18 m. Tussen de stortfasen zijn stort-
stroken van 2 m aangebracht (fig. 11), waarin
zettingsverschillen en verhardingskrimp
wordt opgenomen. De wanden (tot 7 m dikte)
zijn eveneens gestort in vier moten van circa
20 m per stort, zonder stortstroken, en in
zes lagen (buitenhoofd vijf lagen).
Controle op onthechting wapening? Tij-
dens de storten van de vloermoten treden
zettingen op in de ondergrond. Hierdoor
11 12
11 Tussen de stortfasen zijn stortstroken aangebracht 12 Schematisering wapeningsstaaf 16? CEMENT 3 2020
Ten opzichte
van het
afzinkontwerp,
is het ontwerp
voor de
eindsituatie
relatief statisch
of semistatisch
te noemen 13a
13b
13c
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (2)
13 Het verloop van (a) de storthoogte, (b) de optredende zetting als gevolg van de (toenemende)
stortbelasting en (c) de toenemende oplegspanningen en de ontwikkelende betondruksterkte CEMENT 3 2020 ?17
zouden wapeningsstaven door het vers ge-
storte beton kunnen worden getrokken,
waardoor er holle ruimtes ontstaan rondom
de staven. Hierdoor zouden onthechting en
op termijn ook duurzaamheidsproblemen
kunnen ontstaan. Dit effect is geanalyseerd
door de wapeningsstaven te schematiseren
als een tweezijdig ingeklemd liggertje, waar-
bij voor de wapeningsstaven Ø40 mm een
opleglengte van 100 mm in het (verse) beton
is gekozen (fig. 12). De optredende betonoplegspanningen
van de wapeningsstaven per mm zetting op
de verse en net verhardende beton worden
als volgt bepaald:
P = 40 N/mm zetting
Per mm zetting is de oplegspanning van de
staaf:
De optredende zetting als gevolg van de
(toenemende) stortbelasting, tegen de tijd,
tegen de toenemende oplegspanningen en
de ontwikkelende betondruksterkte zijn
geanalyseerd en weergegeven in figuur 13. Uit de analyse blijkt dat de optredende
betonoplegspanningen van de wapenings-
staven bij de voorspelde zettingen vele ma -len minder snel worden ontwikkeld dan de
ontwikkeling van de sterkte van het beton.
Het beton blijft de wapeningsstaven dus
omsluiten. Dit is te zien in de derde grafiek,
in figuur 13c. Daarenboven zijn de gemeten
zettingen kleiner gebleven dan de voorspelde
zettingen (60%), te zien in de grafiek in
figuur 13b.
Hydratatiekrimp? Trekspanningen in het
beton van de wanden (tot 7 m dikte, met
stortmoten van circa 20 m) ten gevolge van
hydratatiekrimp kunnen worden beperkt
door de keuze van het juiste betonmengsel.
Echter in het geval van de pneumatische
caissonmethode komen bovenop deze
hydratatiekrimpspanningen de trekspan -
ningen als gevolg van de afzinkbelastingen.
Deze combinatie vereist extra aandacht. De gemiddelde afkoeling ten gevolge
van de hydratatie bedraagt 26 °C. Deze is
berekend met verhardingsmodellen. In dit
model wordt de warmteontwikkeling ten ge-
volge van hydratatie en de afdracht naar de
omgeving met een eindige-elementenmodel
berekend. De hydratatiespanningen zijn berekend
op basis van een langs de rand verhinderde
constructie conform CIRIA C660 inclusief
de latere aanvulling [2], en gecombineerd
met de trekspanningen ten gevolge van de
afzinkbelastingen. De totale spanningen vor-
men vervolgens de basis voor de berekening
van de scheurwijdtebeheersende horizontale
wapening in de caissonwanden conform de
Eurocode.
Slot
De caissons liggen onbeschadigd op diepte,
wat laat zien dat het afzinkontwerp van de
caissons adequaat is geweest voor het afzink -
proces. De ongekende schaalgrootte van de
caissons voor de grootste zeesluis ter wereld
was een flinke uitdaging voor het afzinkont-
werp, maar heeft niet geleid tot onmogelijk -
heden. Het ontwerpteam mag met recht
trots zijn op de geleverde prestatie.
REFERENTIES
1?Richtlijnen Ontwerp Kunstwerken ROK,
Rijkswaterstaat.
2?The development of a revised unified
approach for the design of
reinforcement to control cracking in
concrete resulting from restrained
contraction; ICE Research Project 0706;
February 2010.
14
14 Temperatuurontwikkeling tijdens hydratatie 18? CEMENT 3 2020
Pneumatische
caissonmethode
1 Overzicht bouwterrein Nieuwe Zeesluis met bouwkuipen voor de deurkassen, foto: Topview Luchtfotografie
Het pneumatisch afzinken van caissons is een relatief onbekende techniek als variant op
bouwen in een bouwkuip. Traditioneel gebeurt het pneumatisch afzinken door mensen onder verhoogde luchtdruk in een werkkamer onder het caisson grond te laten verwijderen. Dit is arbeidsintensief en vanwege beperkte toegestane werktijd onder hogere luchtdruk minder
efficiënt. Bij de Nieuwe Zeesluis in IJmuiden is daarom een gemechaniseerd en op afstand bestuurbaar afzinkproces toegepast.
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (3)
CEMENT 3 2020 ?19
1
2 Pneumatisch caisson buitenhoofd, foto: Billy Mandemaker
3 Binnenhoofd in opbouw (droogdok in rood, operationele deurkas in groen, cellenwand in geel en appendix in blauw),
foto: Topview Luchtfotografie
Voor de deurkassen van zowel
het buitenhoofd als het binnen -
hoofd van de Nieuwe Zeesluis in
IJmuiden, is gekozen deze te
bouwen in ondiepe bouwkuipen
(foto 1) en de constructies vervol -
gens met de pneumatische
caissonmethode af te zinken
naar de ontwerpdiepte.
Deze me-
thode bood meerdere belangrijke voordelen
ten opzichte van de aanleg in een diepe
bouwkuip aan de rand van een druk beva -
ren hoofdvaarweg. Vanwege de grote afme-
tingen van de deurkassen (foto 2 en 3) hield
deze keuze wel een flinke schaalvergroting
in van de uitvoeringsopgave, in vergelijking
tot eerder uitgevoerde afzinkprojecten in
Nederland. In tabel 1 worden een aantal
eerder uitgevoerde projecten met pneuma -
tische caissons vergeleken.
Processen bij het pneumatisch
afzinken
Het pneumatisch afzinken van caissons kan
worden gezien als het verticaal transporteren
van een constructie door de grond. Civiel -
technisch is het vooral bedoeld voor het rea -
liseren van een ondergrondse constructie.
Een aantal specifieke processen is daarbij te
onderscheiden.
Kenmerkend is allereerst de toepassing van luchtoverdruk om onder het caisson een
droge werkruimte te creëren. Hiervoor wor-
den onder de vloer van het caisson snijran
-
den geconstrueerd. Door het ontgraven van
grond onder het caisson neemt de gewichts-
druk op de resterende grond, de zogenoemde
steunbermen, toe. Iedere keer als het be-
zwijkdraagvermogen wordt bereikt, zullen
glijcirkels ontstaan waardoor het caisson
enkele centimeters zal zakken. Bovenop de vloer worden afsluitbare
schachten en sluizen gemonteerd om door
het luchtdrukverschil personen en materia -
len op een veilige manier in of uit de werk -
kamer te krijgen. In de werkkamer kan zo
de grond worden ontgraven.
Het conventionele pneumatisch afzinken
gebeurt door personeel dat onder de vloer
van het caisson onder verhoogde luchtdruk
werkt. Tot zeker de jaren 30 gebeurde dit
met schep en emmers. Deze emmers werden
via speciale schachten naar boven gehesen
en geleegd in stortkokers. In Nederland wordt voor het ontgra -
ven sinds de jaren 70 gebruikgemaakt van
waterkanonnen. Deze zijn bevestigd aan het
plafond van de werkkamer waarmee hand -
matig de grond wordt los gespoten. Met
pompen wordt het baggermengsel afgevoerd
uit de werkkamer.
IR. BARTHO
ADMIRAAL
Adviseur
Pneumatisch Afzinken
OpenIJ / Volker Staal en Funderingen
IR. MARTIJN VAN WIJNGAARDEN
Werkvoorbereider
OpenIJ / Volker Staal en Funderingen auteurs
20? CEMENT
3 2020
2 3
Naarmate het caisson dieper komt, wordt de
luchtdruk verhoogd, overeenkomend met
de stijghoogte van het water heersend direct
onder het caisson. Dit om zo het grondwater
buiten de werkkamer te houden. Bij hogere
drukken in de werkkamer nemen de partië-
le gasdrukken toe en daarmee neemt ook
de opname van gassen in het lichaam toe.
Behoudens verontreinigingen, is het vooral
het afbouwen van het verhoogde gehalte aan
in het lichaam opgenomen stikstof geduren-
de de ecompressietijd, wat leidt tot reductie
in werktijd (zie ook kader Caissonziekte). Bij
hogere overdruk, met name boven de 1 bar,
gaat dat progressief. Hoewel de veiligheid op
verschillende wijzen wordt geborgd, is dit
een situatie die het beste kan worden ver-
meden. Bovendien geldt dat op grotere diep-
tes de efficiëntie van het proces vermindert. Afzinken 2.0: Op afstand bediend
en gemechaniseerd proces
Voor het afzinken van de caissons van de Nieu -
we Zeesluis in IJmuiden is het systeem verder
geïnnoveerd en geoptimaliseerd, door het ont-
wikkelen van op afstand bestuurbare graafar-
men en waterkanonnen. Ook zijn er speciale
camerasystemen ontwikkeld om de actuele
situatie in de werkkamer te monitoren (foto 4).
Deze innovatie heeft ertoe geleid dat de inzet
van personeel onder luchtdruk sterk is gere-
duceerd en met relatief weinig personeel 24
uur per dag kon worden gewerkt. Enkel bij
het uitvoeren van reparaties, inspecties, me -
tingen, het ontruimen van obstakels in de
ondergrond en bij het demonteren van het
materieel als de einddiepte is bereikt, is inzet
van personeel onder luchtoverdruk nodig.
Uitvoering pneumatisch afzinken
De pneumatische caissonmethode begint
met de bouw van het caisson. In IJmuiden
zijn de caissons gebouwd op kunstmatige
eilanden in een bouwkuip met een maaiveld
niveau van NAP -5,0 m. Na het gereedkomen
van de caissons, kan worden gestart met de
voorbereidingen op het pneumatisch afzin -
ken. De ontgraving onder het caisson begint
met het maken van een 'startgat' onder de
vloer. Indien de omstandigheden dit toela -
ten, wordt dit atmosferisch uitgevoerd.
Vanwege de
grote afmetingen
van de deur
kassen hield
de keuze voor
pneu mati sche
caissons een
flinke schaal
vergroting van
de uitvoerings
opgave in
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (3)
project jaarl x b x h [m]
Kalvermarkt, Den Haag 198662 x 30 x 11
Gasunie, Groningen 199048 x 43 x 10
Westerscheldetunnel 200035 x 25 x 21
N/Z-lijn, Amsterdam 200557 x 20 x 23
Buitenhoofd OpenIJ 201881 x 26 x 24,5
Binnenhoofd OpenIJ 201981 x 55 x 28,1 (incl. snijrand van 2,5 m)
Tabel 1?Overzicht grote caissonprojecten in Nederland
4 Opname van één van de twee werkkamers van het caisson binnenhoofd
5 Personensluis
CEMENT 3 2020 ?21
5 24
Het afbouwen
van het
verhoogde
gehalte aan in
het lichaam
opgenomen
stikstof leidt tot
reductie
in werktijd
6 Vluchtsluis op het caisson van het buitenhoofd
Indien noodzakelijk zal dit al onder verhoog-
de luchtdruk moeten plaatsvinden, bijvoor-
beeld bij het afzinken van brugpijlers. Bij de
caissons in IJmuiden kon dit atmosferisch
plaatsvinden, omdat de caissons in een
bouwkuip zijn gebouwd waarin bemalen
werd tot niveau van onderkant snijrand. De realisatie van het startgat begint
met het openmaken van de ingestorte door-
voeringen in de vloer van het caisson. De
doorvoeringen zijn nodig voor het bevesti -
gen van de graafarmen en voor de toegang
via meerdere schachten van personeel en
materialen in de werkkamer. Daarnaast zijn
er nog diverse doorvoeringen ten behoeve
van kabels en leidingen. Vervolgens wordt een eerste aanzet
voor een werkruimte onder de vloer gemaakt.
Het eerste zand wordt met een baggerpomp
vanuit een grote doorvoering onder het
caisson verwijderd. Voor dit project met
extreme gewichten van de caissons in com -
binatie met de constructieve gevoeligheid,
zijn er strenge eisen gesteld aan de vorm en
maximale grootte van het startgat (zie ook
deel 4 'Obeservational method' in deze serie).
Dit gaf beperkingen in de te monteren leng -
te van de graafarmen.
Vervolgens worden de schachten en sluizen
voor de toegang naar de werkkamer ge-
plaatst, waarna de bemaling wordt beëin -
digd en een overdruksituatie onder het
caisson wordt ingesteld. Vanaf dat moment
wordt personeel via de personensluizen
naar de actuele druk in de werkkamer ge-
bracht (foto 5). Het personeel daalt via de
ladder in de schacht af tot men op de grond
CAISSONZIEKTE
In een overdruksituatie worden gassen via
de longen versneld opgenomen in het
bloed en verspreid in het lichaam. Bij het
decomprimeren naar atmosferische druk
moeten de overconcentraties weer uit het
lichaam verdwijnen om belvorming te
voorkomen. Met name overconcentraties
van stikstofgas kunnen tot acute en lange-
termijnschade in het lichaam leiden.
Dit staat bekend onder de naam caisson-
ziekte. Het heeft tot ver in de vorige eeuw
geduurd, voordat betrouwbare decom-
pressietabellen werden ontwikkeld om de
overconcentratie aan gassen in voldoende
mate uit het lichaam te krijgen. Hierbij
wordt het personeel in een personensluis
in stappen naar atmosferische druk terug-
gebracht. Tegenwoordig gebeurt de
decompressie in een personensluis onder
inademing van zuivere zuurstof. De stap-
pen en de duur van decompressie zijn afhankelijk van de verblijftijd, de onder-
gane luchtoverdruk en de intervaltijd met
eerdere overdruksituaties.
Veilig werken is tegenwoordig de standaard
in de hele bouw. Bij het werken onder over-
druk is dit al lange tijd het belangrijkste
aspect bij het ontwerp van de constructie,
het ontwerp van het materieel en bij de
voorbereiding van alle werkprocedures,
voortgekomen uit het caissonbesluit als
onderdeel van de mijnbouwwet.
22? CEMENT
3 2020
6
onder het caisson stapt. Bij het verlaten van
de werkkamer worden de caissonwerkers in
de personensluis in stappen teruggebracht
naar atmosferische druk. Dit gebeurt con-
form specifiek voor dit type werk extern
opgestelde decompressietabellen, waarbij
beademing met zuiver zuurstof plaatsvindt
om afgifte van in het lichaam opgenomen
stikstof te versterken en te versnellen. Als
tweede vluchtweg in eventuele noodsituaties
wordt extra een lange schacht met sluis op de vloer geplaatst die bij einddiepte van het
caisson tot boven de grondwaterstand reikt
(foto 6). Bovenop de schacht wordt de
vluchtsluis gemonteerd. Voor het in- en
uitschutten van materieelstukken, zoals
baggerpompen en waterkanonnen, worden
aparte materieelsluizen geplaatst.
Hierna kan het proces van pneuma -
tisch afzinken starten. Bij de pneumatische
caissons voor de zeesluis in IJmuiden
(figuur 7 en 8) is na het aanbrengen van
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (3)
7 Langsdoorsnede van het caisson binnenhoofd
8 Dwarsdoorsnede van het caisson binnenhoofd CEMENT 3 2020 ?23
7
8
de overdruk het startgat verder vergroot,
primair in de langsrichting van het caisson.
Vervolgens kon worden begonnen met het
stapsgewijs wegbaggeren van de steunberm
in langsrichting van het caisson. Door het
weghalen van de grond, ontstaat een versto-
ring van het verticale evenwicht waarna het
caisson door zijn eigen gewicht de bodem in
zakt. De wrijving aan de buitenzijde van het
caisson is daarbij verminderd door vlak
boven de snijrand bentoniet te injecteren.
Ontgraven onder het caisson
Zoals al beschreven, is het afzinkproces bij
de twee caissons in IJmuiden gemechani-
seerd. Hiertoe zijn op afstand bestuurbare
graafarmen en waterkanonnen ontwikkeld.
Met behulp van camera's in de werkkamer
kunnen de werkzaamheden op afstand
worden uitgevoerd.
Graafarmen? Bij het afzinken van de
caissons in IJmuiden zijn twee graafarmen
per werkkamer gemonteerd. Voor het ex -
treem grote caisson van het binnenhoofd,
bestaande uit twee werkkamers, waren in
totaal vier graafarmen nodig. De armen
bestaan uit een basisframe met draaikrans,
modulair
opgebouwde
cutterarm
basisframe boven
caissonvloer
pomp met snijkop
flensaansluiting op
doorvoering
9
10
9, 10 Graafarm bestaande uit base frame, modulaire armdelen en baggerpomp 24? CEMENT
3 2020
maar met name ter plaatse van de steun-
bermen en daar waar de graafarmen onvol-
doende bereik hebben. De kanonnen jetten
hebben een zeer krachtige waterstraal tot 100
m³/uur. Per graafarm zijn meerdere water-
kanonnen beschikbaar om de productie ook
op grotere afstand van de draaipunten zo
optimaal mogelijk te laten verlopen.
Camerasysteem? De camera's in de werkka -
mer zijn voorzien van een slingerruit en
schoonmaaksysteem, waardoor het zicht
goed blijft, ook bij opspattend water en
grond. De toepassing van een slingerruit is
een bewezen techniek uit de scheepvaart,
maar moest voor het functioneren onder
deze omstandigheden van grond en lucht-
overdruk worden doorontwikkeld (foto 13). Het aantal camera's en de configuratie
hiervan, inclusief de verlichting, is van
belang om de volledige werkkamer in beeld
te brengen. Naarmate de steunbermen in
langsrichting van het caisson kleiner werden,
zijn de camera's verplaatst en de verlichting
mede aangepast om de gehele werkkamer
goed in beeld te kunnen houden.
Bereiken van de einddiepte
Bij het bereiken van de einddiepte, wordt
door middel van het gedeeltelijk aflaten van
de overdruk de laatste zakking tot de ge-
wenste einddiepte bereikt. Door de steeds
groter wordende opwaartse waterdruk op
het caisson ? en dus ook de steeds grotere
benodigde luchtdruk in de werkkamer om
het grondwater laag te houden ? wordt de
benodigde opwaartse gronddruk van de
steunbermen steeds kleiner. In deze fase
wordt het enorme gewicht van het
Het systeem
is verder
geïnnoveerd
door het
ontwikkelen
van op afstand
bestuurbare
graafarmen en
waterkanonnen
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (3)
gemonteerd op de doorvoering in de beton -
vloer van het caisson. De graafarm kan 360°
roteren en is modulair op te bouwen tot een
maximaal 14 m lange, uitschuifbare arm
(foto 9 en figuur 10). Op de kop van de arm is
de baggerpomp gemonteerd. Via een leiding
in het basisframe wordt jetwater aangevoerd
naar de nozzles op de kop van de bagger-
pomp. Middels de pomp en een afvoerleiding
wordt het gecreëerde baggermengsel door
het basisframe afgevoerd tot boven de
betonvloer. Buiten het caisson wordt het
verder verpompt naar een spoelveld. Vanuit de bedieningsunits boven de
vloer worden de graafarmen en waterka -
nonnen bestuurd (foto 12). Iedere graafarm
wordt op basis van camerabeelden vanuit de
werkkamer en actuele meetdata bestuurd.
Dit laatste betreft onder andere informatie
van de hydraulische aandrijving van de arm
en pomp, een diepteprofiel van het gebag -
gerde gebied en eigenschappen van de bag -
gerspecie in de afvoerleiding, zoals debiet
en dichtheid. De moderne caissonwerkers
lopen dus nauwelijks meer in waad- of
droogpakken, maar werken in makkelijke
kleding als operator.
Waterkanonnen? De toepassing van water-
kanonnen om de grond onder het caisson
los te spuiten, was de basistechniek bij de
conventionele afzinkmethodiek. Om het
gecontroleerd creëren van glijcirkels te
ondersteunen en om ook buiten het bereik
van de graafarmen te kunnen werken, zijn
de kanonnen op afstand bestuurbaar
gemaakt (foto 11a en 11b). De kanonnen worden verspreid over
de oppervlakte van het caisson gemonteerd,
HISTORIE
Het pneumatisch afzinken van construc -
ties is een oude techniek om onder
(grond-) waterniveau een constructie te
realiseren. Met de uitvinding van stoom-
machines voor de aandrijving van pom-
pen in de 18e eeuw, werd het in de
mijnbouw mogelijk om mijngangen droog
te houden, maar ook om met luchtdruk
water te verdringen om zo dieper en met grotere veiligheid te kunnen delven. Deze
toepassing van luchtoverdruk is in het
midden van de 19e eeuw geadopteerd in
de civiele techniek om constructies af te
zinken. Door een luchtbel te creëren
onder een gemetselde of stalen construc
-
tie en hier handmatig grond te ontgra-
ven, konden nu brugpijlers in rivieren en
zware funderingen tot grotere diepte worden gemaakt. In 1867 werd de tech-
niek voor het eerst in Nederland toege-
past bij de bouw van de Moerdijkspoor-
brug. Daarna volgden vele projecten,
zoals tunnelschachten, sluishoofden en
grote kelderconstructies. Aanlegdieptes
variëren daarbij van 8 tot 26 m onder de
stijghoogte van het aanwezige omge-
vingswater.
CEMENT
3 2020 ?25
caisson dus bijna volledig gedragen door het
'luchtkussen' in de werkruimte onder het
caisson. Dit resulteert bij toenemende diepte
in steeds kleinere bermbreedten. Op eind-
diepte is het echter gewenst om de snijran -
den goed ingepakt in een steunberm achter
te laten. Dit om een blow-in van water en
grond tegen te gaan en te voorkomen dat het
caisson nog nazakt. Om deze reden wordt minimaal de
laatste meter van afzinken uitgevoerd door middel van het 'aflaten' van luchtdruk. Dit is
het snel laten ontsnappen van lucht uit de
werkruimte om in korte tijd de overdruk
met enkele tienden bar te verlagen. Door de
gereduceerde opwaartse druk neemt de
afdracht van het eigen gewicht via de snij-
randen toe. Dit leidt tot bezwijken van de
grondbermen, waardoor het caisson zakt en
de bermbreedte toeneemt. Dit wordt uitge-
voerd in een aantal sessies van meerdere
stappen met vooraf gedefinieerde maximale
11a 12
13 11b
11 Waterkanon (a) en graafarm (b) in actie in de werkkamer
12 Bedieningsunit met besturing van de graafarm en camerabeelden vanuit de werkkamer 13 Speciaal ontwikkelde slingerruitcamera 26? CEMENT 3 2020
zakking, torsie en scheefstand. Op deze wijze
wordt het caisson op binnen de toleranties
op einddiepte gepositioneerd (fig. 14).Na het bereiken van de vereiste diepte,
zijn de graafarmen, waterkanonnen en ca -
mera's uitgebouwd. Na het afblinden van de
doorvoeringen is de werkkamer gevuld met
beton. Het beton wordt via doorvoeringen in
de vloer, gestort tegen de luchtdruk in de
werkkamer in. In totaal is ongeveer 7000 m³
beton in ruim 48 uur gestort. Na het enig
uitharden van het beton wordt gecontro-
leerd of deze volledig aansluit op de onder-
zijde van de vloer. Dat was bij beide caissons
het geval, maar zo nodig kon er een injectie
van grout worden uitgevoerd. Het materieel
boven de werkkamer kon op dat moment
worden gedemonteerd en hiermee was het
pneumatisch afzinken succesvol voltooid.
Innovatieve techniek
Bij het gemechaniseerd pneumatisch afzin -
ken van de deurkassen voor de Nieuwe Zee-
sluis IJmuiden is aangetoond, dat met deze
innovatieve techniek caissons van wereld -
formaat veilig en binnen kleine toleranties
kunnen worden afgezonken. Met het ont-
wikkelde afzinkmaterieel zoals de graaf-
armen, waterkanonnen en camera's kan op afstand worden ontgraven, waardoor de
hoeveelheid werkzaamheden onder over-
druk tot een minimum kunnen worden
gereduceerd ten opzichte van de conventio-
nele afzinktechniek. Dit biedt een verbeterd
toekomstperspectief voor het pneumatisch
afzinken als alternatief voor een traditionele
bouwkuip. Het bouwen van constructies op
maaiveldniveau biedt immers vele voorde-
len en het installeren van diepe kerende
constructie kent meerdere risico's. Dit geldt
zeker in bebouwde omgeving of bij toene-
mende diepte.
De werkzaam
heden onder
overdruk
kunnen tot
een minimum
worden
gereduceerd
Nieuwe Zeesluis IJmuiden (3)
14
14 Proces aflaten en positioneren caisson buitenhoofd CEMENT 3 2020 ?27
Observational method
1 Werkzaamheden bouw Nieuwe Zeesluis IJmuiden, met rechtsonder het pneumatisch caisson binnenhoofd,
foto: Topview Luchtfotografie
Voor de realisatie van de deurkassen voor de Nieuwe Zeesluis in IJmuiden is gebruikgemaakt
van pneumatisch caissons. Zowel de afmetingen als de eigenschappen zijn
buitenproportioneel. Om te voorkomen dat in het ontwerp voor alle extreme belastingsituaties tijdens afzinken een sterkte of weerstandseis moest worden verwerkt, is gekozen voor toepassing van de observational method.
1
28? CEMENT 3 2020
De beschikbare ruimte voor de
realisatie van de nieuwe sluis is
beperkt door de aanwezigheid
van de bestaande sluizen.
Het gro-
tendeels meer dan 100 jaar oude sluizencom -
plex mag niet worden aangetast. Bovendien
moet tijdens de bouw de waterkerende func-
tie en de schutfunctie gehandhaafd blijven.
Daarom is binnen de beïnvloedingszones van
het oude zeesluizencomplex voor de nieuw -
bouw gekozen voor trillingsarme uitvoerings-
methoden (fig. 2). Deze methoden bestaan
onder andere uit het toepassen van diepwan -
den, damwanden in cement-bentonietwan -
den en pneumatische caissons. Buiten de
beïnvloedingszones zijn getrilde en geheide
damwanden en combiwanden toegepast.
Deurkassen
De pneumatische caissonmethode is toege-
past voor de deurkassen. Dit betreft voor het
buitenhoofd:
caisson van circa 81 x 26 x 22 m (l x b x h,
exclusief 2,5 m hoge snijranden) van circa
75.000 ton, geschikt voor:
één operationele deur.
En voor het binnenhoofd (foto 1 en fig. 3):
caisson van circa 81 x 55 x 25,6 m (l x b x h,
exclusief 2,5 m hoge snijranden) van
circa 150.000 ton, geschikt voor:
één operationele deur;
(droog)dok voor de reservedeur;
cellenwand van 81 x 10 m aan de zijde van
het Noordzeekanaal;
appendix van 10 x 20 m.
De cellenwand is er ten behoeve van zowel
de verkeersverbinding als de aanvaarbevei -
liging. Deze wand wordt na het afzinken ge-
vuld zand en puin. De appendix dient voor
scheepsgeleiding en tevens voor aanvaarbe-
veiliging. Ook deze wordt met zand en puin
gevuld. De appendix heeft een open onder-
zijde en is van bovenaf ontgraven. Hiermee
was dit geen onderdeel van het pneumati -
sche ontgravings- en afzinkregime. Er was
echter wel afstemming vereist met de voort-
gang van het pneumatisch afzinken.
Afzinkwerkzaamheden
Nog nooit is ergens ter wereld een pneuma -
tisch caisson afgezonken met een oppervlak
zo groot als het binnenhoofd bij de zeesluis
in IJmuiden. De caissons zijn gebouwd op
kunstmatige eilanden in een bouwkuip met
een maaiveld niveau van NAP -5,0 m (grond -
waterpeil NAP -8,0 m tijdens ruwbouw),
omgeven door (grond)water met een
waterstand van NAP -0,4 m (waterpeil
Noordzeekanaal). De afzinkwerkzaamheden bestonden
uit:
het pneumatisch afzinken van het caisson
voor de deurkas van het buitenhoofd van
NAP -7,50 m tot NAP -24,30 m (snijrand-
niveaus);
het pneumatisch afzinken van het caisson
voor de deurkas van het binnenhoofd van
NAP -7,50 m tot NAP -25,55 m NAP (snijrand -
niveaus).
Torsiegevoelig
Normaal gesproken bestaat een caisson uit
een 'gesloten doos' of een gedrongen, stijve
constructie. Dit is echter voor de caissons
voor de deurkassen in IJmuiden niet het ge-
val. De caissons zijn hier, globaal gesproken,
torsie-slappe constructies die niet in staat
zijn de extreme belastinge
Reacties
Jumarley - Student 16 mei 2020 02:16
Beste mener/mevr, Ik wil lid worden. Wat moest ik doen om lid te worden? Met vriendelijke groet, Jumarley