Herziening productnormen voor opleggingen gestrand Waarom de herziene normenserie NEN-EN 1337 er nog steeds niet is 1 Prefab viaduct Amstelstroombrug te Amsterdam met gemonteerde staalgewapende elastomeren type B, foto: Paul Poels, Haitsma Beton 1 54? CEMENT 1 20 22 Opleggingen (als product, Engels: bearings) worden toegepast in al- lerlei constructies in de utili- teitsbouw en infrastructuur. De verschijningsvorm van opleggingen is zeer uiteenlopend. In de utiliteitsbouw worden allerlei typen ongewapende elastomeren, glijfolies en oplegvilten toegepast. In infra- structurele werken worden staalgewapende elastomeren ? al dan niet gefixeerd of met glijdelementen ? en stalen opleggingen zoals potopleggingen en bolsegmentopleggingen gebruikt. Het ontwerpen, produceren en monteren van de meeste van deze opleggin- gen is geregeld in de normenserie NEN-EN 1337 ? Opleggingen voor bouwkundige en civieltechnische toepassingen [1]. Ontwikkelen van productnormen voor opleggingen De NEN-EN 1337 normenserie geldt sinds 2005, met kleine verschillen in publicatieda- ta tussen de normdelen. De huidige delen 3 t/m 8 zijn geharmoniseerde productnor- men [7]. Ze zijn opgenomen in het OJEU (Official Journal of the European Union, het Europese staatsblad). Dit betekent dat als een oplegging (een bouwproduct) valt onder het toepassingsgebied van een van deze ge- harmoniseerde bouwproductnormen en deze producten op de Europese markt wor- den gebracht, zij moeten worden voorzien van CE-markering en prestatieverklaring conform de desbetreffende productnorm. (Dit geldt overigens voor alle bouwproduc- ten die onder het toepassingsgebied van één van de in de OJEU genoemde normen voor bouwproducten vallen, en op de Europese markt worden gebracht.) Al in 2006 werd besloten de NEN-EN 1337 normenserie te herschrijven om tekstfouten en technische omissies te herstellen en om beter aan te sluiten op de huidige Eurocode. Het herschrijven gebeurde in een Europese normalisatie-werkgroep bij CEN, waarbij nationale normalisatie schaduwcommissies inhoudelijk meeschreven en controleerden. De herziening werd voltooid in 2018. In dat jaar verscheen de achtdelige prEN 1337 nor- menserie [2] voor commentaar (enquiry) in de verschillende Europese lidstaten. Dit heeft geleid tot de volgende con- ceptnormdelen (prEN 1337 normenserie): Deel 1: Algemeen Deel 2: Glijdelementen Deel 3: Opleggingen van elastomeren Deel 4: Rolopleggingen Deel 5: Potopleggingen Deel 6: Taatsopleggingen Deel 7: Bolsegment- en Cilindersegment opleggingen Deel 8: Geleide-opleggingen en Vasthoud- opleggingen Het nieuwe algemene deel prEN 1337-1 is een samentrekking van de huidige delen 1, 9, 10 en 11 van NEN-EN 1337. Deel 4 t/m 8 worden normaal gesproken door gespecialiseerde constructeurs bij onder andere fabrikanten gebruikt. We gaan nu niet in op de inhoude- lijke wijzigingen in deze conceptnormdelen. IR. EVERT VAN VLIET Constructieadviseur Adviesbureau ir. J.G. Hageman B.V. auteur De eigenschappen van de meeste opleggingen voor bouwkundige en civieltechnische toepassingen worden bepaald aan de hand van de normenserie NEN-EN 1337. Technisch inhoudelijk is deze normenserie geheel herzien. Er zijn echter problemen ontstaan bij het formeel vaststellen van deze herziening, met verschillende risico's tot gevolg. CEMENT 1 2022 ?55 De enquiry is afgerond en het commentaar is verwerkt in het najaar van 2018. De tijds- lijn van het proces is weergegeven in figuur 3; met een stip is de effectief bereikte positie op de tijdlijn weergegeven. Te zien is dat het technisch-inhoudelijke werk is afgerond en dat enkel de formele afronding nog moet worden doorlopen. Het opstarten van de afronding laat echter op zich wachten, aan- gegeven met een vraagteken in figuur 3. CE-markering en prestatieverklaring Zoals in het voorgaande uitvoeriger toege- licht, moeten bouwproducten die vallen onder een geharmoniseerde productnorm, op de Europese markt worden voorzien van een CE-markering en prestatieverklaring. Er zijn twee ontwikkelingen geweest waar- door de 'kapstok' voor de CE-markering en prestatieverklaring wijzigde.De eerste ontwikkeling is de wijziging van Bouwproducten Richtlijn (Construction Products Directive, CPD) naar Bouwproduc- ten Verordening (Construction Products Re- gulation, CPR). De oude opdrachten van de Europese Commissie om tot geharmoni- seerde productnormen te komen, zijn ge- schreven onder de CPD en niet onder de CPR. Elk land moest in die tijd eigen regelge- ving opstellen om deze Directive te imple- menteren. Met de inwerkingtreding van de verordening op 1 juli 2013, werd deze Euro- pese wetgeving voor alle lidstaten van de EU van kracht zonder tussenkomst van de nati- onale wetgeving. Een van de grote verschil- len tussen de CPD en CPR: bij de CPD lag de nadruk op het voldoen aan de eisen uit nor- men, bij de CPR ligt deze op het aantonen van de prestatie op een set van gekozen eigen - schappen. De tweede ontwikkeling is de uit- spraak van het Europese Hof in de zoge- noemde Elliott-case. Als gevolg van deze 2 Bepaling van glijdingsmodulus G van staalgewapende elastomeren in het laboratorium volgens de eis van RTD 1012 uitgevoerd conform bijlage F van NEN-EN 1337-3, foto: Gudy Verhoeven, Vilton Dit artikel is tot stand gekomen in nauwe samenwerking en in goed overleg met: - dr .ing. Han Leendertz Technisch Adviseur JSL Consulting - ir . Taco van den Broek Sectormanager Constructief Prefab Betonhuis - ing . Jan Jouke Eikelboom MSEng Technisch Adviseur Kunstwerken Rijkswaterstaat - Gudy V erhoeven Technisch Specialist Opleggingen Vilton - ing . Wilco Sliggers Hoofd Engineering Vilton - Martin Makkink Zelfstandig Specialist Opleggingen Makkink Infra Techniek OPLEGGINGEN IN DE UTILITEITSBOUW In de utiliteitsbouw kan het zijn dat de toe te passen materialen en gekozen oplossingen niet vallen binnen het toepassingsgebied van de NEN-EN 1337 nor- menserie. Hierbij valt te denken aan opleggingen in hoogbouw, parkeergarages, kantoren of stadions. Via de ingetrokken norm DIN 4141 kan dan door middel van een Duitse Zulassung de toepassing worden aangetoond. Deze norm is weliswaar ingetrokken in 2016, maar kan privaatrechtelijk worden aangewezen. Binnen de herziene versie van de normenserie is het toepassingsgebied niet ver- anderd, en blijven er opleggingen bestaan die niet onder het toepassingsgebied vallen. Een aanbeveling is om de 'reparaties' van de RTD 1012 (Rijkswaterstaat Technisch Document, zie kopje 'opdrachtgever') niet altijd onverkort van toepassing te ver- klaren bij de NEN-EN 1337 normenserie in het geval van utiliteitsbouw, omdat dit niet altijd goed aansluit. De onduidelijkheid rondom normen en richtlijnen voor typen opleggingen die buiten het toepassingsgebied van de NEN-EN 1337 nor- menserie vallen, moet in de toekomst worden opgelost. Dit verdient een vervolg. 2 56? CEMENT 1 20 22 ? van werkversies tot ontwerpnorm commentaar (3 maanden) vertaling (2 maanden) stemming (3 maanden) afronding (2 maanden) verwerken commentaar (8 maanden) begin CE N enquiry beginformal vote einde CE N enquiry eindeformal vote definitieve tekst ligt vast stand vanzaken uitspraak is de Europese Commissie verant- woordelijk gesteld voor de inhoud van de norm. Daarnaast is bij de evaluatie van de CPR geconstateerd, dat in zijn algemeenheid de wetgeving verbetering behoeft. Bij het formele assessment van de herziene normenserie begin 2020, werd ge- steld dat de inhoud van de norm niet in overeenstemming is met de CPR, zoals die nu wordt geïnterpreteerd ten gevolge van de Elliott-case. Concreet betrof het de volgende opmerkingen: de definities en symbolen zijn niet in lijn met de CPR en de norm mag geen ontwerpprocedures en regels of eisen om- vatten. Opgemerkt wordt dat het voorgaan- de een probleem is dat speelt bij het herzien van veel Europese productnormen voor bouwmaterialen, bijvoorbeeld ook die van geprefabriceerd beton. In juli 2020 werd in een vergadering van de Europese normcommissie CEN TC 167 Structural Bearings besloten de volgende optie te onderzoeken: De normdelen splitsen in een geharmoni- seerd en een aanvullend deel. Het geharmoniseerde deel moet in over- eenstemming zijn met de eisen uit de CPR en dit bevat de normtekst om de essentiële eigenschappen te bepalen. Het aanvullende deel bevat eisen die bui- ten de scope van de CPR vallen (niet nodig voor CE-markering en prestatieverklaring) en derhalve buiten het formele assessment- proces. Momenteel is een kleine ad-hocgroep van CEN/TC 167 deze optie aan het onderzoeken voor enkele kleinere normdelen. Op deze manier zou dan de CE-markering behouden blijven. Maar het is daarbij nog onzeker of gesplitste normen zullen worden geaccep- teerd door CEN en/of de Europese Commissie. Het gevolg van het vastgelopen proces is dat de herschreven prEN 1337 normense- rie voorlopig nog niet de afrondende Formal Vo t e procedure in kan gaan en dus niet bruikbaar is als geharmoniseerde norm, als opvolger van de huidige NEN-EN 1337 nor- menserie. Zodoende zijn de verouderde nor- men nog steeds wettelijk voorgeschreven om tot CE-markering en prestatieverklaring te komen. Een belangrijk gevolg is ook dat de nieuwste kennis ten aanzien van con- structieve veiligheid niet van toepassing is, terwijl dit wel zeer gewenst is. In het vervolg van dit artikel is vanuit ver- schillende gezichtspunten gekeken naar de risico's van het werken met de vigerende, verouderde normen en het niet kunnen toe- passen van de herziene normen op basis van nieuwe kennis. Constructeur Voor een constructeur is het van belang om de juiste rekenregels te gebruiken bij het ontwerpen en toetsen van een construc- De publicatie van de herziene NEN-EN 1337 normenserie is vastgelopen bij het formele assessment door de Europese Commissie NEDERLANDSE SCHADUWCOMMISSIE / NORMCOMMISSIE OPLEGGINGEN De Nederlandse schaduwcommissie is ondergebracht bij NEN. De schaduwcommissie heeft in de jaren 2014-2017 veel energie gestoken in het controleren van de werkversies van de prEN 1337 normenserie. Na het afronden van het technisch inhoudelijke werk kwam er een einde aan deze werkzaamheden. Deze commissie bestaat nu nog steeds, in afwachting van de resultaten van de ad-hocgroep om te kijken hoe deze normen toch kunnen worden opgenomen in het OJEU (zie onder 'CE-markering en prestatieverklaring'). Dit heeft inmiddels geleid tot een niet-sluitende begroting bij NEN, waardoor de schaduwcommissie waarschijnlijk zal worden beëindigd. Ook voor een slapend bestaan is er niet voldoende budget. Dit gaat de auteurs enorm aan het hart maar lijkt op dit moment niet te voorkomen, tenzij er toch voldoende financiële middelen voorhanden komen. Volgens de auteurs is het belangrijk de nieuwe voorstellen die in de toekomst uit Europa komen, in de Nederlandse schaduwcommissie te kunnen blijven beoordelen. De commissie moet dan opnieuw worden opgestart om technische inbreng te kunnen hebben. Maar hoe houden we in de tussentijd de ontwikkelingen in de gaten? 3 3 Tijdslijn van de Europese werkgroep (m = maanden) CEMENT 1 2022 ?57 Rijkswaterstaat Titel: EISEN VOOR BRUGOPLEGGINGEN document : RTD 1012 pagina : 2 van 33 uitgave :21-02-2017 Afd./opsteller * toetser * autorisator * uitgave * status J.Vorstenbosch F. van Beek F.J.van Dooren * 21-2-2017 * definitief 2 Rijkswaterstaat Technisch Document (RTD) EISEN VOOR BRUGOPLEGGINGEN (te gebruiken met NEN EN 1337 "Opleggingen voor bouwkundige en civieltechnische toepassingen" uitgave 2005 ( EN 1337 "Structural Bearings" ) Document : RTD 1012 Uitgave : 21/02/2017 tie. Dit geldt ook voor opleggingen, een be- langrijke component van een constructie. Maar wat zijn de verschillen tussen de vige- rende NEN-EN 1337 normenserie en de (ge- strande) herschreven prEN 1337 normense- rie? Zijn deze verschillen zodanig groot dat er iets mis gaat in het ontwerp? De nieuwe ontwerpregels voor norma- le staalplaatgewapende elastomeeropleggin- gen (type B), of gefixeerde aansluitvlakken (type C), of opleggingen met glijdelementen (type E) in respectievelijk prEN 1337-1, -2 en -3, zien er soms wat anders uit. Maar ze ge- ven bij veel aspecten geen substantieel ander e uitkomst, behalve dat het wel min- der foutgevoelig is door het gebruik van actuele symbolen. Er wordt wel een andere uitkomst gevonden voor de 'slip resistance' zoals uit- voerig is beschreven in het Cement-artikel 'Wandelende opleggingen' van 31 januari 2020 [6]. Onlangs werd in het door het Plat- form Voegovergangen en Opleggingen (PVO) uitgevoerde onderzoek 'Wandelende opleg- gingen' [5] bevestigd dat de formules voor wrijvingscapaciteit conform de vigerende NEN-EN 1337-3 te hoge waarden geven. De prEN 1337-3 geeft in principe goede formu- les, ware het niet dat er een fout in is geslo- pen bij een redactionele slag. De juiste for- mules voor de wrijvingscoëfficiënten zijn toegelicht in [6]. De vigerende NEN-EN 1337-3 geeft een forse overschatting van de wrij- vingscoëfficiënt, het kan dus risicovol zijn om zo te blijven toetsen. De eigenschappen van elastomeerop- leggingen worden in de vigerende NEN-EN 1337-3 vaak gerelateerd aan de glijdingsmo- dulus G. In ontwerpberekeningen wordt deze belangrijke kenmerkende eigenschap constant verondersteld. In prEN 1337-3 is meer aandacht voor het feit dat bij lagere temperaturen dan ?10 °C, gedurende een periode langer dan 6 weken, de glijdingsmo- dulus G toeneemt. Dit moet in de toekomst voor de betreffende gevallen in de ontwerp- berekeningen worden beschouwd. Opdrachtgever Vanuit de opdrachtgever bezien is het van belang dat de normen aansluiten bij de hui- dige stand van techniek en kennis. De huidi- ge NEN-EN 1337 normenserie met betrek- king tot brugopleggingen sluiten nu niet meer volledig aan. Het is inmiddels gebleken dat bijvoor- beeld de rekenregels niet in alle gevallen volledig juist zijn, zoals toegelicht onder 'Constructeur'. Rijkswaterstaat (RWS) heeft, als grote opdrachtgever, eigen richtlijnen (Rijkswater- staat Technisch Document, RTD) voor diverse onderwerpen. Dit zijn aanvullende eisen en richtlijnen ten opzichte van de geldende normen. Hierin worden normoverstijgende eisen gesteld die van toepassing zijn op wer- ken van RWS. Op het gebied van opleggingen is de RTD 1012 [3] beschikbaar (fig. 4). In principe is het mogelijk hierin de tekortko- mingen van de huidige versie van de norm te 'repareren'. Hier wordt momenteel aan gewerkt. Vanuit RWS als opdrachtgever en be- heerder blijft het desondanks wenselijk dat de normen up-to-date zijn. Dan zijn er min- der 'reparaties' nodig in aanvullende RWS- richtlijnen. Opleggingen worden veelal in het buitenland ingekocht. Zeker met leveringen door fabrikanten vanuit andere landen is gebleken, dat het de nodige inspanningen vergt om aanvullende RWS-eisen toegepast te krijgen. Wanneer de NEN-EN 1337 normen - serie up-to-date is, kunnen de reguliere opleggingen ook binnen de RWS-projecten worden toegepast. De kans op onderschrij- ding van de verwachte levensduur wordt dan verkleind. Leverancier Het is ook in het belang van een leverancier, en zijn fabrikant, dat er duidelijkheid is over de eisen aan opleggingen, zodat een passen- de oplegging kan worden geleverd voor een bepaalde constructie. Het werken met ge- harmoniseerde normen moet uniformiteit geven en eerlijke concurrentie bevorderen. Nu er interpretatieverschillen over de huidi- ge NEN-EN 1337 bestaan en zoals voorgaand aangegeven, niet alles nog juist blijkt te zijn, ontstaat er ruis. Ruis kan al ontstaan vroeg in de ontwerpfase door interpretatiever- schillen van de normen (toepassing van formules, te rekenen belastingen), en loopt door in aanbestedingen en uitvoering. 4 4 Voorkant van de vigerende RTD 1012 [3] met 'Eisen voor brugopleggingen' Er wordt momenteel gewerkt aan het repareren van de tekort- komingen van de huidige versie van de norm in de RTD 1012 van RWS 58? CEMENT 1 20 22 5 Wanneer een inkoper aanvragen indient en prijzen van leveranciers wil vergelijken, kun- nen er grote prijsverschillen ontstaan door de genoemde interpretatieverschillen. Er kan zelfs de onwenselijke situatie ontstaan dat de inkopende partij een leverancier vraagt om zijn interpretatie terzijde te schuiven. Zolang er geen opvolger voor de huidi- ge NEN-EN 1337 normenserie is, is er meer discussie. Om dit te voorkomen voert RWS, zoals gezegd, 'reparaties' uit met de RTD 1012 [3], specifiek voor brugopleggingen. De RTD 1012 zal meer aanzien krijgen omdat daar vanuit RWS de nieuwe inzichten in worden vastgelegd, terwijl Europees wordt gewerkt met de huidige NEN-EN 1337 nor- menversie die alle fabrikanten kennen. Als elk land veel aanvullende eisen gaat stellen, wordt het een stuk complexer voor fabri- kanten om alle eisen van verschillende landen te kennen en daar aan te voldoen. Juridische discussies Vanuit juridisch oogpunt zijn alle betrokken partijen gebaat bij een norm waarin de laat- ste stand van de beschikbare vakkennis is geborgd door middel van publicatie in het OJEU. De risico's op onverwachte verplich- tingen zijn dan minimaal. Vanwege mogelijke verschillen tussen de huidige, vigerende normenserie en be- schikbare vakkennis moet nu iedereen voor zichzelf de afweging maken hoe hiermee om te gaan. Hoe nu verder? De gewenste, noodzakelijke herziening van de NEN-EN 1337 normenserie is na alle in- spanningen gedurende vele jaren helaas vastgelopen bij het formele assessment door de Europese Commissie. Hier hebben hon- derden andere productnormen ook mee te maken, dit is geen op zichzelf staand pro- bleem. Het verschijnen van de herziene nor- menserie (in het OJEU) voor opleggingen is zeer gewenst. Hiermee blijft het kwaliteits- systeem met CE-markering en prestatiever- klaring in stand, met verbeterde eisen. Het is dan ook zeer wenselijk dat de huidige patstelling wordt doorbroken. Het is daarbij wachten op de routes die worden onderzocht, zoals het initiatief van de adhoc- groep, die enkele normdelen aan het split- sen is. Maar de uitkomst hiervan is onzeker en het is van belang de ontwikkelingen te volgen. Momenteel is er geen budget be- schikbaar om de Nederlandse normcom- missie in stand te houden, waardoor helaas formeel geen invloed meer kan worden uit- geoefend vanuit Nederland. Om de ontwik- kelingen te kunnen volgen, en om direct in- vloed te kunnen uitoefenen als dit onder- werp weer in beweging komt, is het belang - rijk dat de normcommissie slapend blijft bestaan. Dit kan alleen met deelname aan de NEN-normcommissie 353 068: Opleggingen. Zolang constructieve veiligheid en kwaliteit niet voldoende geborgd zijn ? wat met de vigerende normen nu in een aantal situaties het geval is ? blijft er ( juridische) discussie over de eisen aan opleggingen. Dit bemoei- lijkt de communicatie tussen opdrachtge- vers, bouwers en leveranciers met hun (veelal buitenlandse) fabrikanten. Voor de korte termijn moeten prakti- sche oplossingen worden gezocht. Zolang er geen oplossing is gevonden voor het vastgelo- pen normgevingsproces, zijn goede afspraken tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers nodig. Het initiatief van RWS om de RTD 1012 uit te breiden, is daar een voorbeeld van. Wordt vervolgd! 5 Montage van een staalgewapende elastomeer met uitwendige stalen platen (type C) tussen onder- en bovenbouw van een viaduct, foto: Arnoud Middel, Heijmans Span- en verplaatsingstechnieken LITERATUUR 1?NEN-EN 1337 normenserie (vigerend) ? Opleggingen voor bouwkundige en civieltechnische toepassingen. 2?prEN 1337 normenserie (2018) ? Structural bearings. 3?RTD 1012 (2017) ? Eisen voor brug- opleggingen. 4?HAS consultants assessment. Alexandre Beltrão en Thierry Legrand op 12 juni 2018. 5?Samenvatting onderzoek wandelende opleggingen, pveno.nl, geraadpleegd op 1 april 2021. 6?Vliet, E. van, Leendertz, H., Wandelende opleggingen, Cement 2020/1. 7?Summary of references of harmonised standards, 20 december 2019, https://ec.europa.eu/docsroom/ documents/38863. CEMENT 1 2022 ?59