ir.A.B.M. van der Plasdirecteur Gemeentewerken RotterdamInleidingGaat het nog goed met Rotterdam? De staddeelt niet alleen in de algemene economi-sche malaise, maar had al eerder te makenmet schijnbaar ontbindende krachten, diegericht lijken tegen het bestaan van de stad.Nam de bevolking van Nederland van 1960tot 1980 toe met ongeveer 2,5 miljoen zielen,die van Rotterdam liep terug van 730 000 tot580 000 inwoners. Een teken aan de wand?Of blijft de grote stad van ons land onver-vangbaar? Wat hapert er aan de stad, vol-doet ze nog wel aan de verwachtingen vande burgers, ervaren die de stad nog wel alsaantrekkelijk om er te wonen, te werken ente leven?Voor Rotterdam geldt, dat het nog steedskampt met een woningprobleem, dat sinds1945 niet is opgelost. De sterk gestimuleerdeontwikkelingen in de haven en industrie heb-ben weliswaar bijgedragen aan de welvaart,maar hun tol ge?ist van het milieu waarin ge-leefd moet worden: bodem, lucht en water.Bovendien is er het werkloosheidprobleemdat in het Rotterdamse zeker samenhangtmet de mechanisatie en automatisering vande arbeid in de haven en industrie.Maar zoals dat het geval was in het verleden,neemt Rotterdam ook nu maatregelen omnegatieve ontwikkelingen een halt toe te roe-pen en zo mogelijk om te buigen in positievezin. Het streven is 'bouwen voor en aan detoekomst' in alle sectoren waarin de bouwbij stedelijke activiteiten een rol speelt.WoningbouwRotterdam kwam in 1945 de oorlog uit meteen woningvoorraad van 160 000 stuks.Voortvarend werd de nieuwbouw aangepakt.Naast bebouwing in het platgegooide cen-trum werd vooral uitbreiding gezocht inzuidelijke en noordelijke richting: wijken alsPendrecht, Zuidwijk, Lombardijen en Schie-broek ontstonden. De satellietstad Hoogvlietwerd uit de grond gestampt. En uiteindelijkwerden op de oostflank de wijken PrinsAlexander en Ommoord gebouwd.1Woningbouw aan de Blaak; de zgn.paalwoningen van architect Piet Blomfoto: Henk van der Veen/MaassluisRotterdam bouwtLezing gehouden tijdens de Beton dag 1983,Utrecht 17 november jl.derde van alle Rotterdamse nieuwbouw ge-realiseerd. Zo wordt bijvoorbeeld in het OudeWesten de hele structuur van smalle, lange,ononderbroken straten verbeterd. Naast wo-ningen worden voor bewoners ook parkeer-garages gebouwd. Op de linker Maasoeveris Feijenoord het voorbeeld van een wijk dietotaal van aanzien is veranderd. Speeldenvroeger allerlei oude bedrijfjes in deze buurtde hoofdrol, thans is de nadruk op het wonengelegd.2.Het tweede front omvat de nog uit de tijdvan het oorlogsbombardement overgeble-fcven gaten in en rond het centrum. Een voor-beeld is het gebied bij het station Blaak, datnu al grote bekendheid krijgt. Wie kent nietde in aanbouw zijnde paalwoningen van PietBlom? Behalve de nieuwe Centrale Biblio-theek worden in dit gebied in totaal 1800 wo-ningen tot stand gebracht.In die noeste opbouwperiode, die duurde totongeveer halverwege de jaren zestig, wer-den per jaar gemiddeld 3500 woningen ge-bouwd.. Daarna zakt de woningbouw in tothalverwege de jaren zeventig met een laag-terecord van 1000 woningen per jaar, terwijlhet oude woningbestand verpauperde.Het laatste was ??n van de redenen waaromin de periode tussen 1965 en 1975 eensteeds groeiend aantal Rotterdammers hunstad de rug toekeerde.2.Het derde front vormen de terreinen, diedoor herstructurering van oude havens voorstedelijke bestemming vrijkomen. In totaalzullen hier tussen 1980 en 1990 bijna 10 000woningen gereedkomen. De Leuvehaven iszo'n plaats waar dit gebeurt. En verder west-Na 1974 werd de nieuwbouw en renovatieop vier fronten aangepakt. Het aantal nieuw-bouwwoningen per jaar nam daardoor toe totmeer dan 6000 in 1980. Het huidige woning-bouwprogramma is bijna tweemaal zo grootals dat in de zo stormachtige wederopbouw-periode na de oorlog. Op dit moment be-schikt Rotterdam over ca. 260 000 wonin-gen.De genoemde vier fronten zijn de volgende.1. Op de eerste plaats: stadsvernieuwing.Via een wijkgerichte projectorganisatiewordt in tal van wijken gesloopt, gebouwden gerenoveerd. Hier wordt ongeveer eenCementXXXVI(1984)nr.2 772Metro/sneltramstation, aansluitend bij NSIntercitystation Alexanderpolderwaarts in Delftshaven is het voormalige ter-rein van Wilton-Feijenoord volop in ontwik-keling.4. Tenslotte zijn er natuurlijk de uitbrei-dingsplannen zoals Zevenkamp, Bever-waard of recent het terrein van de oudedrinkwaterfabriek. Afgelopen jaar werd indeze gebieden de helft van het totale aantalnieuwe Rotterdamse woningen gereali-seerd. De Beverwaard is een nieuwe wijkvoor ongeveer 12 000 inwoners, gelegen bijde zuidelijke oprit naar de Van Brienenoord-brug.Deze in gang gezette golf van woningbouw-activiteiten zal, als het aan Rotterdam ligt,voorlopig van blijvende aard zijn. Het verliesvan jaarlijks 2000 woningen in de stadsver-nieuwing alleen al, maakt een groot aantalnieuwbouwwoningen nodig. Bovendien ishet aantal woningzoekenden nog steedshoog.Op het ogenblik beginnen de bestemmings-plannen voor een nieuwe serie stadsvernieu-wingsgebieden vorm te krijgen. Het Weena- een groot gat in het centrum van.de stad -ligt te wachten op invulling. Ook wordt gestu-deerd op een tweede ronde in de herstructu-rering van oude havengebieden. Het Spoor-weg/Binnenhavengebied heeft de capaciteitvan een groeikern in de stad zelf. En tenslottezijn er bestemmingsplannen in voorberei-ding voor nieuwe gebieden aan de rand vande stad, zoals Prinsenland.InfrastructuurRotterdam heeft het imago van een anti-autoverkeersbeleid te voeren. Dit is slechtsten dele waar. Het klopt dat een deel van deverkeersruimte voor autoverkeer wordt op-geofferd aan het openbaar vervoer en lang-zaam verkeer. Het beleid is er op gericht hetverkeer te concentreren op een stelsel vanhoofd- en verzamel wegen, en ook op beper-king van het woon- werkverkeer. Degenen,die overdag de auto niet nodig hebben,wordt verzocht gebruik te maken van hetopenbaar vervoer of het langzame verkeer!In deze visie past een actief beleid ten aan-zien van parkeren en openbaar vervoer waar-in de metro een belangrijk plaats inneemt. Inzowel financieel als organisatorisch en tech-nisch opzicht is het een zware opgave de we-gen en straten en de ondergrondse infra-structuur te onderhouden. Hierbij wordt ge-streefd naar een optimale afstemming vande nieuwe aanleg of herstructurering van we-gen op de onderhoudsprocessen.Jaarlijks worden vele tientallen miljoenenguldens uitgegeven aan:- de aanleg van vrije tram- en busbanen;- fietspaden;- uitbreiding van het metro/sneltramsys-teem;- ombouw van verkeerslichteninstallaties;- nieuwe wegen, onder andere in Rotter-dam-Oost en de Beverwaard;- herinrichting van bestaande verkeersruim-ten teneinde verkeersluwe woonwijken tecre?ren;- toegankelijkheid van industrieterreinen.Een goed voorbeeld van de effecten van hetRotterdamse verkeersbeleid is de bouw vande nieuwe Willemsbrug. Ten opzichte van deoude Willemsbrug zijn ertwee rijstroken voorde autobussen toegevoegd, terwijl de voet-en fietspaden aanzienlijk comfortabeler zijndan bij de oude verbindingen. Ook bij vervan-ging van de Willemspoorbrug wordt het Rot-terdamse standpunt mede gevormd door hetverkeers- en vervoersbeleid.Het is niet alleen de mening van Rotterdam,maar ook die van de NS en vele andere groe-peringen dat de huidige ook vanuit milieu-overwegingen verouderde spoorverbindingin Rotterdam, vervangen zou moeten wordendoor een tunnel. Dit is een duidelijk voor-beeld van een voorziening waarmee voor enaan de toekomst wordt gebouwd!Tot slot nog enkele toekomstplannen in Rot-terdam die samenhangen met het verkeers-beleid:- verbreding van de Brienenoordbrug;- voltooiing van de aanleg van 2000 parkeer-plaatsen bij de metro/sneltram;- verbetering van de ontsluiting van het ha-vengebied door middel van doortrekking vanRW 21;- verdere aanleg van fietspaden;- voorzieningen in de stad om het verkeers-systeem te verbeteren.Metro/sneltramsysteemHet Rotterdamse metro/sneltramsysteemzal in 1986 voorlopig voltooid zijn. De moge-lijkheid voor een doortrekking naar de ge-meente Capelle aan den IJssel (na 1986) isin studie. Het metro/sneltramsysteem telt infeite drie elkaar in het stadcentrum ontmoe-tende radiaal-lijnen, namelijk:- de noord-zuidlijn van het Centraal Stationtot Spijkenisse gelegen aan de overzijde vande Oude Maas- en twee in eikaars verlengde liggende lij-nen op de noordelijke Maasoever, ??n naarhet oosten (Ommoord en Zevenkamp) en ??nnaar het westen (tot de grens met Schiedam).In 1986 is de metro/sneltram 40 kilometerlang en telt dan 37 stations. Van deze 40 ki-lometer is momenteel aan de uiteinden vanbeide lijnen nog 5 kilometer in uitvoering. InSpijkenisse een viaduct, in Zevenkamp eenaardebaan en in Rotterdam-West een tunnel.De noord-zuidlijn heefteen geheel autonomebaan en is een echte metro. De oost-westlijnis een gedeeltelijk sneltram: in Rotterdamzijn de gunstige ruimtelijke omstandighedenbenut om de metrobaan op het niveau vande normale wegkruisingen aan te leggen.Met de hier behaalde besparingen kon inwestelijke richting een erg kostbaar projectworden gerealiseerd. De rijtuigen van deoost-westlijn zijn voor hun dubbelfunctie ookmet dubbele stroomafnemers ingericht.Nog enkele getallen: er werd 12 kilometertunnel, 9 kilometer viaduct, 10 kilometer aar-debaan en 8 kilometer onderheide baan ge-bouwd. De tunnel van de noord-zuidlijn ligtdiep onder de hoofdwegen van de stad meteen ondergrondse hal in de stations. In destations en tunnels werden daarom midden-kolommen toegepast. De oost-westlijn konals ondiepe tunnel worden uitgevoerd. Waarmogelijk zijn de halconstructies hier boven-gronds waardoor tussenkolommen veelalachterwege konden blijven.Het zal bekend zijn dat de metrobouw in Rot-terdam gepaard is gegaan met een grootaantal bijzondere constructies en bouwme-thoden, die zeker ook vernieuwend en baan-brekend waren. Twee voorbeelden, een uitde vroege metrotijd en een van meer recentedatum mogen dit illustreren.- Voor de aanleg van de inmiddels al weer'oude' metrotunnel onder de Nieuwe Maaswerd het Gina-profiel ontwikkeld. Een nieu-we voegconstructie die de stoot heeft gege-ven tot een wereldwijde ontplooiing van de'zinkmethode' bij tunnelbouw.- Voor het metro-ontwerp door de ouderestadsgedeelten gold als randvoorwaarde datCementXXXVI (1984) nr. 2 783-4Bij de metrobouw is beperking van deoverlast voor omwonenden eenuitgangspunt. De bouwtechniek is hieropaangepast, zoals bij de schalentunnel (nuvoor de Schiedamseweg) en deondertunneling van de woongebouwen..foto 4: Aerocamera/Bart Hofmeesterzoveel mogelijk bestaande woningen ge-spaard zouden blijven: liever eronder doordan slopen! Bovendien moest desgewenstop of vlak bij de metro weer gebouwd kunnenworden. De constructie van afgeveerde pla-ten in de metrotunnel onder de sporen, dietrillingshinder in woningen op of vlak naastde metrobuis voorkomen, mag een voor-beeld van innovatie worden genoemd.De ruimte in steden is schaars. Er moetenmogelijkheden worden gevonden om deson-danks te bouwen, maar niet ten koste vanalles. Het laatste voorbeeld bewijst dat insteden gebouwd kan worden met volledigerespectering van het leefmilieu. Ook d?t istoekomstgericht bouwen!ScholenbouwBij het bespreken van de realisering vannieuwe gebouwen wordt uit het ruime scala5a-bIn 4 jaar tijd zijn 40 nieuwe scholengebouwd, zowel instadsvernieuwingsgebieden als in nieuwewijkende scholenbouw gekozen. Het scholenbouw-programma in Rotterdam is opmerkelijk: 40nieuwe scholen in vier jaar tijd! Deze bevin-den zich deels in de nieuwe wijken en deelsin bestaande wijken waar nog veel noodge-bouwen vervangen moeten worden; voortsook in het kader van stadsvernieuwing waarvolstrekt verouderde schoolgebouwen aanvernieuwing toe zijn.Er worden scholen gebouwd die in de buur-ten passen en waarin het moderne onderwijszich kan ontwikkelen. De bekende ouder-wetse school van Ot en Sien - een langegang met aan weerskanten lokalen - bestaatniet meer. Daarvoor in de plaats zijn scholenvolgens het centraal-type gekomen, niet metlokalen maar met groepsruimten, gegroe-peerd rond een centrale hal voor algemeengebruik. Buiten schooltijd moet het school-gebouw benut kunnen worden voor wijk-functies: praat- en speelhuis, tentoonstellin-gen enzovoort. En wellicht is het schoolge-bouw van nu de bibliotheek, het medischcentrum of de supermarkt van de toekomst.Milieu en energieEen viertal onderwerpen vraagt met betrek-king tot dit onderwerp de aandacht namelijk:- zuiveren van afvalwater;- de problematiek van de berging van bag-gerspecie uit de Rotterdamse havens;- energiebeleid;- reststoffenbeleid.MilieuDat Rotterdam thans grote aandachtschenkt aan de bouw van zuiveringsinstalla-ties voor afvalwater en aan de ombouw vanhet rioolstelsel, persleidingen en gemalen,werd hoog tijd! In 1980 was de bijdrage vanhet Rijnmondgebied aan de vuillast die vanafLobith aan de Rijn werd toegevoegd 50 pro-cent. Elders in het stroomgebied van de Rijnis al veel vervuiling gesaneerd; Rotterdamblijft achter, maar niet lang meer.Het totale plan - voor insiders 'het compro-mis-plan'-omvat drie zuiveringsinstallaties:- de 'Groote Lucht', ten westen van Vlaar-dingen, die reeds in bedrijf is voor de ge-meenten Schiedam, Vlaardingen en Maas-sluis;- het in aanbouw zijnde 'Kralingse Veer', ge-legen naast de oprit van de Van Brienenoord-brug. Deze installatie, die het afvalwater vande gemeente Capelle en oostelijk Rotterdamzal zuiveren, komt naar verwachting eind1985 in bedrijf;- last, but not least, de Dokhaven. De eerstepaal voor deze ondergrondse installatieCementXXXVI(1984)nr.2 796Impressie van de ondergrondseafvalwaterzuiveringsinstallatie Dokhaven,die thans in aanbouw iswerd in oktober 1983 geslagen door de mi-nister van Verkeer en Waterstaat. Medio1986 zullen Rotterdam-Zuid en grote delenvan de noordelijke Maasoever er hun afval-water kwijt kunnen. Over deze installatie inhet bijzonder straks wat meer; maar het eersthet 'compromis-plan'.Zuiveringsinstallaties zonder aanvoer vanafvalwater zijn zinloos. Gemeenten zullenhun rioolstelsels, die tot nog toe onbekom-merd op de rivier lozen, moeten ombouwenen aansluiten op zuiveringsinstallaties. Eenvoor Rotterdam in elk geval zeer groot kar-wei!Rotterdam moet een bedrag van 300 mil-joen uittrekken voor:- het aanleggen van riolering in nog niet ge-rioleerde gebieden,- het plaatselijk vergroten van het riolerings-stelsel,- de ombouw van de rioleringen in buiten-dijks gelegen gebieden,- het loskoppelen van de singelbemaling vande riolering,- het ombouwen van bestaande gemalen enbouwen van nieuwe gemalen,- en het aanleggen van nieuwe persleidingenen collecteurriolen.Dit bedrag zal via het rioolgeld voornamelijkdoor Rotterdamse burgers moeten wordenopgebracht.Het lijkt vpor de hand te liggen het afvalwatervia riolen en persleidingen te transporterennaar locaties op geruime afstand van de be-bouwing waar het aan een zuiveringsproceskan worden onderworpen. Toch is gekozenvoor de locatie Dokhaven, en daarvoor zijntwee overwegingen te noemen.1. De locatie ligt centraal ten opzichte vande bestaande lozingspunten van afvalwater.De ombouw van het rioleringssysteem, metname de persleidingen en gemalen, kan der-halve met zo gering mogelijke kosten enoverlast aan de bevolking worden gereali-seerd.2. De haven had zijn oorspronkelijke functieverloren. De nog aanwezige activiteiten kon-den worden verplaatst naar westelijker gele-gen havens en het gebied kreeg de bestem-ming woningbouw.Door de zuiveringsinstallaties in dit haven-bekken te situeren, de installatie voorts uitte voeren als een ondergrondse inrichting enop het dak van de zuivering een wijkpark aante leggen, is er sprake van dubbel grondge-bruik en kunnen tevens 1200 woningen ronddit park worden gebouwd.Natuurlijk zijn de milieu-eisen voor zo'n in-stallatie in een dergelijke situering streng!Wanneer het werk in 1986 is voltooid, zal vande installatie, berekend op een vuillast tergrootte van 470 000 inwoner-equivalenten,alleen nog een dienstgebouw en enkelenooduitgangen in het parkte bespeuren zijn.Een ander aspect in het kader van milieuzorgis de berging van baggerspecie uit de ha-vens. Deze baggerspecie is vervuild en dientte worden gezuiverd. De afvoer en bergingvan jaarlijks ongeveer 7 miljoen m3, vormdetot v??r tien jaar nauwelijks een probleem.De specie was een gewild ophoogmateriaalvoor laaggelegen polders die later weer ingebruik konden worden genomen als land-bouw-, woon-, industrie- of recreatiegebied.In het begin van de jaren '70 kwamen er sig-nalen dat de sedimenten in het rivieren- enhavengebied door chemische stoffen warenverontreinigd. Daar geschikte lokaties voorde berging van de specie sindsdien steedsmoeilijker te vinden zijn en het storten vanvervuilde specie in zee vanuit milieu-overwe-gingen een slechte oplossing is, lijkt de enigeoplossing voor de komende 15 ? 20 jaar eengrote nieuwe lokatie ten zuid-westen van deMaasvlakte. Afhankelijk van de variant-keu-ze worden de kosten van de grootschaligelokatie geschat op 100 tot 200 miljoen gul-den.Een definitieve oplossing wordt pas bereiktwanneer de baggerspecie niet meer vervuildis, dus wanneer er niet meer ongezuiverd opde rivier en in de havens wordt geloosd. Wel-licht wordt dat bereikt als de Slufterdam over20 jaar haar diensten heeft vervuld.EnergieEr zijn interessante projecten in voorberei-ding op het gebied van energiebesparing,milieu en diversificatie van brandstoffen. Ge-dacht wordt aan een demonstratiefabriekvoor kolenvergassing, gecombineerd metelektriciteitsopwekking en voorts aan eenwarmtetransportleidingsysteem in het Bot-lek-Europoortgebied, dat overschotten aanindustri?le restwarmte naar woonwijken ofandere industrie?n zou kunnen brengen. Ge-realiseerd is de RoCa-centrale, die uitbrei-ding van de stadsverwarming mogelijkmaakte in de nieuwe wijken oostelijk vanRotterdam en van het aangrenzende Capelleaan den I Jssel met 15 000 nieuwe woningen.In deze centrale wordt het gas optimaal be-nut voor de opwekking van elektriciteit envoor de warmte ten behoeve van stadsver-warming. Het bestaande stadsverwarmings-systeem wordt verder uitgebreid. Ondermeer worden de gerenoveerde wijken nabijhet centrum aangesloten.Verder krijgt de kleinschalige energiebespa-Cement XXXVI (1984) nr. 2 80ring aandacht in de vorm van een energiebe-sparingsprogramma voor 1000 gemeentelij-ke gebouwen, door toepassing van zonne-energie in woningen en door tal van andereenergiebesparingsprojecten.Van nationale betekenis is de ombouw naarkolen van de centrale op de Maasvlakte; eenombouw met ruwweg de dubbele investering( 1,3 miljard) vergeleken met de nieuwbouwvan ca. tien jaar geleden. Deze ombouw be-tekent dan ook in feite nieuwbouw, na desloop van twee ketels, plaatsing van rook-gas-zuiveringsinstallaties voor stof en S02,bouw van een ondergrondse kolentransport-band van enkele kilometers.ResfsfoffenZuiveringsprocessen ter bescherming vanhet milieu leveren restprodukten op die veel-al tegelijk nieuwe probleemstoffen zijn. Rei-niging van rookgassen levert vliegas en gipsin ruil voor schone lucht, de afvalwaterzuive-ringsinstallaties leveren slib in ruil voorschoonwater. De Rotterdamse vuilverbran-ding geeft zo'n 200 000 ton slak per jaar.De problematiek van de reststoffen wordt inRotterdam fundamenteel aangepakt. Hetbeleid is gericht op een goede kwaliteit vande reststoffen door beheersing van de pro-duktieprocessen. Op termijn zal het vrijko-mende materiaal gekwalificeerd grondstof-vervangend moeten zijn; zoals (gedeeltelij-ke) vervanging van grind, zand en cement inbetonconstructies, betonelementen en weg-constructies. Voor de verwerking van puinen oud asfalt zijn in het Rotterdamse gebieddiverse installaties werkzaam.7Het containervervoer neemt eenbelangrijke plaats in de RotterdamseHaven infoto: Aerocamera/Bart HofmeesterDe havenHet kloppende hart van Rotterdam en dePoort naar Europa: dat is de betekenis vande haven, de grootste ter wereld met 60 000scheepsbewegingen per jaar en rond de 250miljoen ton overslag.Tusen 1950 en 1975 gonsde het er van debouwactiviteiten. In die tijd maakte Rotter-dam de sprong over de Oude Maas naar hetBotlekgebied, het eiland Rozenburg werdomgevormd tot haven- en industrieterreinen.Bij Hoek van Holland kwam een nieuwe ha-venmond en in de Noordzee werd een geulgebaggerd tot 25 kilometer uit de kust. Erontstond 3000 hectare nieuw land: Maas-vlakte genaamd. Rotterdam bouwde nieuwehavenbekkens en kademuren.Omstreeks 1975 kwam een onderbreking. Dehavenexpansie leek uitgewoed, maar aan heteind van de zeventiger jaren werden opnieuwbelangrijke investeringen gedaan. Welis-waar zijn de aanvoer van olie en de overslagvan het klassieke stukgoed teruggevalllen,maar het containervervoer neemt nog steedstoe en het erts- en kolenvervoer vraagt omfaciliteiten voor diepere en grotere schepenen open scheepvaartverbindingen met hetachterland. Voor de graanoverslagbedrijvengeldt hetzelfde.Sinds het begin van de jaren '80 wordt er inde Rotterdamse haven opnieuw gebouwd, infeite nog haastiger dan vroeger, want bij delage prijzen in de bouw kan alleen met snelen strak georganiseerd werken nog enigewinst worden gemaakt. Bovendien moet hetgrotere schip zo spoedig mogelijk voor dekade, zodat de investeringen kunnen wordenomgezet in klinkende munt.Ten westen van het Botlekgebied wordennieuwe vestigingen voorbereid: kademurenmet een kerende hoogte van ca. 15 meterhebben een totale lengte van meer dan eenkilometer. Verder naar het westen op deMaasvlakte en in Europoort komen kademu-ren voor de overslag van erts en kolen, ge-schikt voor schepen tot 75 ft diepgang, meteen kerende hoogte van bijna 30 meter. Intotaal 486 meter kade voor ertsoverslag, 574meter voor massagoed, met name kolen en1200 meter kade voor de Deltaterminal vande European Container Terminus.Om schepen van 75 ft te kunnen ontvangenmoet tot ver uit de Nederlandse kusten wor-den gewerkt. De geul in de Noordzee wordtverdiept. Van het meetstation Euro-nul op 60kilometer buitengaats dat informatie geeftover getij, golven, stroom en wind, moet deDecca-Chain worden versterkt met een extra'slave' langs de Engelse kust. En in opdrachtvan Rotterdam worden ten noordwesten vanCalais wrakken gelicht om de weg naar Rot-terdam vrij te maken.Geruchten gaan, dat enkele baggerfanatenreeds een begerig oog hebben laten vallenop de witte klippen van Dover, om de nauwtevan het Nauw van Calais nu eens definitiefte verhelpen!BesluitDit overzicht beperkte zich niet tot gemeen-telijke bouwwerken; ook bouwwerken in op-dracht van andere overheden en/of van par-ticuliere bedrijven zijn erin opgenomen. Echteen overzicht dus van het bouwen in Rotter-dam.Vertrouwen hebben in de toekomst betekentbouwen voor en aan de toekomst. En ook hetomgekeerde geldt: waar niet wordt ge-bouwd, gelooft men niet meer in die toe-komst.Aan Rotterdam zal het niet liggen.CementXXXVI(1984)nr.2 81