ing.L.Toepoelrapporteur van studiecommissie A 49Stichting BouwresearchKostenbeheersingwapeningsconstructies1. InleidingIn 1971 startte CUR-commissie E2 haarwerkzaamheden betreffende de rationalisa-tie van de wapening. In het tweede rapportvan deze commissie (CUR-VB rapport 94,Rationalisatie van de wapening, deel 11)wordt aanbevolen de verwerkingskosten'vanwapening op een meer gedifferentieerde ma-nier te verrekenen, om tot een beter kosten-inzicht te komen. Naast een scheiding vanmateriaal- en verwerkingskosten wordt in ditrapport geadviseerd om de gemiddeldestaafdiameter van het gebruikte betonstaalals kostenparameter te gebruiken. In het ka-der van dit CUR-onderzoek werd ook eennieuwe versie van het normblad NE~ 6146'Vorm en codering van wapeningsstaven'gemaakt, waarbij een nieuw model buigstaatwerd geintroduceerd die was afgestemd opverwerking van de gegevens per computer.Het is te verwachten dat doordeze ontwikke-lingen meerdere bedrijven computerpro-gramma's voor het verwerken van buigsta-ten zullen maken. De kans is groot dat hier-door een aantal gelijksoortige programma'sontstaat, die elk op een deelgebied zijn ge?richt, elk hun eigen verschijningsvorm heb-ben en niet binnen een project gekoppeldkunnen worden.Alle informatie voor produktie, verwerking enverrekening van wapening wordt echter aandezelfde basisgegevens ontleend. Indien devorm van de uitvoergegevens bovendien perprogramma verschillend is, vergroot dit bijde wisselende samenstelling van project-teams de kans op fouten.De Stichting Bouwresearch besloot daaromeen onderzoek in te stellen naar de mogelijk-heden van een programma waarmee alle in-formatie over de wapening binnen een pro-ject kan worden beheerd.In maart 1978 werd doorde SBR een voorbe-reidende commissie onder de naam 'Com-puterprogramma betonstaal' opgericht. De-ze commissie had de beperkte taak om teHet rapport KOSTBEST, een computerpro-gramma voor de kostenbegeleiding van ont-werp en uitvoering van wapeningsconstruc-ties, is verkrijgbaar bij de Stichting Bouwre-search, Rotterdam, tel. 010 - 12 35 28.Cement XXXVI (1984) nr. 1onderzoeken of een algemeen bruikbaarcomputerprogramma ontwikkeld kon wor-den waarmee een betere verrekening van dekosten van betonstaal mogelijk zou zijn.Toen dit vooronderzoek, waarin een enqu?teonder potenti?le gebruikers was opgeno-men, tot een positieveconclusie leidde, werdstudiecommissie A 49 ingesteld, om het on-derzoek verder uit te voeren. Het toepas-singsgebied werd daarbij verbreed tot alleactiviteiten binnen een project waarbij infor-matie over het betonstaal en de wapeninguitgewisseld moet worden. Daarmee werdhet accent meer op kostenbeheersing ge-legd en werd een potentieel programma ont-wikkeld dat KOSTBEST* werd genoemd(kostenbeheersing betonstaal).AlS resultaat van het onderzoek heeft decommissie een rapport opgesteld, waarin dehoofdlijnen zijn vastgelegd om een compu-terprogramma te ontwikkelen waarmee allerelevante gegevens van het betonstaal bin-nen een project beheerd kunnen worden.Een concept gebruikershandleiding vormteen essentieel onderdeel van dit rapport.Hierin zijn de hoofdvormen van in- en uitvoeren bestandsopbouw vastgelegd.SBR rekent ontwikkeling, beheer en onder-houd van computerprogramma's niet tothaar taak. Met de afronding van deze voor-bereidende studie zijn de werkzaamhedenvan studiecommissie A 49 dan ook be?in-digd.De commissie hoopt met het rapport een bij-drage te leveren aan de ontwikkeling van ??nof meerdere algemeen toepasbare compu-terprogramma's, die gericht zijn op de ver-werking van informatie over wapening. Der-gelijke programma's kunnen daarbij een nut-tige schakel vormen tussen automatise?ringsontwikkelingen bij verschillende instan-tiesen bedrijven. Hierbij kan worden gedachtaan ontwerp, produktie en calculatie van wa-peningsconstructies.2. Huidige stand van de automatiseringToen in 1978 met het vooronderzoek werdbegonnen, bestonden er al verschillendecomputerprogramma's voor het verwerkenvan de gegevens van betonstaal. Deze pro-"gramma's waren door verschillende bedrij-ven en instellingen ontwikkeld en er op ge-richt tot een betere informatievoorzieningbinnen het betreffende bedrijf te komen. Zo57waren erprogramma's ontwikkeld dooringe-nieursbureaus, gericht op het verstrekkenvan gegevens van wapeningstekeningen aande aannemer. Deze gegevens moesten dandoor de aannemer of onderaannemer vooreigen gebruik verder worden geselecteerden bewerkt.Programma's die bij bouwbedrijven warenontwikkeld, richtten zich op produktie (be?stellen, verwerken van betonstaal) of op be-groten dan wel nacalculeren. Voor de verre-kening van kosten tussen opdrachtgever enaannemer of tussen aannemer en onderaan-nemer was de uitvoer van deze programma'smeestal niet geschikt. Ze zijn zo sterk gerichtop het eigen bedrijf, dat ze niet door anderegelijksoortige bedrijven gebruikt kunnenworden. Los van deze meestal kleine pro-gramma's worden thans op verschillendeplaatsen grotere programmasystemen ont-wikkeld, die bij het ontwerpen van gewa-pend-betonconstructies toegepast kunnenworden. Het ontwerpen en tekenen van dewapening zal daar meestal ook bij betrokkenwordel). Het zal dan mogelijk zijn om wape-ningsgegevens zonder de tussenvorm vaneen handgemaakte buigstaat over te dragenvoor gebruik in een programma KOSTBEST.Ook bij bedrijven die betonstaal verwerken,worden steeds meer -numeriek bestuurdemachines toegepast en produktiegegevensop een computer voorbewerkt.Daar alle gegevens ontleend worden aan hette bouwen project, zou een projectgerichtcomputerprogramma KOSTBEST een be-langrijke schakel kunnen zijn tussen ver-schillende bedrijfsgerichte automatiserings-ontwikkelingen. Bij een dergelijk projectge-richt programma zou dan een goed gebruikkunnen worden gemaakt van de nieuwe inNEN 6146 opgenomen buigstaat.3. Huidige werkmethodeOm de mogelijke voordelen van een project-gericht programma voor de verwerking vanbetonstaal te kunnen beoordelen, zal eerstde bestaande situatie betreffende hetont-werpen, verwerken en verrekenen van be-tonstaal worden beschouwd.Hoewel er niet van een uniform systeem ge-sproken kan worden en met name groteover-heidsinstellingen eigen werkmethodes heb-ben ontwikkeld, is de gang van zaken meest-al als volgt:VLECHTBEDRIJFCONSTRUCTEUR4. Opzet van het programmaMet een te ontwikkelen computerprogram-ma volgens het systeem KOSTBEST kunnenalle gegevens beheerd worden die betrek-king hebben op de in ??n project verwerktewapening (fig. 1). Deze gegevens betreffenhoeveelheden, prijzen, wijze van verreke-ning, aanvoer betonstaal, buigstaten enprijsmutaties.Deze projectgegevens worden in een cen-traal bestand opgeslagen. Ze staan daarnain principe ter beschikking voor informatieaan leden van het projectteam.Een projectteam is in principe voor elk pro-ject verschillend samengesteld, terwijl ookcontract- en verrekeningsvormen soms af-wijken van de gangbare methode. Het isdaarom belangrijk dat het programma eenstructuur heeft waardoor aanpassing een-voudig en snel kan gebeuren. Met name geldtdit voor de uitvoer van gegevens die voorverwerking van het betonstaal bestemd zijn(fig. 2). Dit kan worden bereikt door het pro-gramma een sterk modulaire opbouw te ge?ven.De buigstaten worden in een latere fase ookgebruikt om er gegevens voor nacalculatieaan te ontlenen en om incidenteel na te gaanhoeveel betonstaal in bepaalde constructie-delen is verwerkt. Bij grote projecten met eenlooptijd van enkele jaren, worden de kostenmeestal periodiek verrekend. Per periodekunnen dan "" indien de risicoregeling vantoepassing is - de mutaties in materiaalkos-ten ?worden verrekend. Eventueel verreken-bare veranderingen in de loonkosten wordenmeestal na afloop van het project in de totaleeindafrekening opgenomen.ties van de materiaal- en loonkosten die tij-dens de looptijd van het project optreden,eveneens verrekend.~-, per {I onderdeelI ? of geheelI opslag vanL alle gegevensbefonsfaalin projectr-=:';":'::'::':~:-r } :~erdeel? of geheel.H-"~~:-,-.., }.g~~erdeel.r;VOo~~,m~oae:~:~~n,of geheel wijzigen, sorterenen bewerken vanbefonsfaalgegevensinvoer alg. geg.variabel geg.gewenste uitvoerIndien wordt overeengekomen dat de risico-regeling van toepassing is, worden de muta-Op basis van de wapeningstekeningen wor-den de buigstaten gemaakt. Soms wordt datdoor het ontwerpende bureau gedaan, maarmeestal door het vlechtbedrijf.Elke staaf of groep van staven in een con-structie-element met een verschillende dia-meter, lengte of vorm, krijgt een merk enwordt vastgelegd op ??n regel van de buig-staat. Om alle gegevens van de staaf te kun-nen vermelden, moeten de kniplengte envoor sommige staven de buitenwerkse maatworden uitgerekend.De directie controleert de buigstaten. Dezecontrole dient in de eerste plaats om na tegaan of de technische gegevens op de juistewijze van de werktekeningen zijn overgeno"men. Daarnaast is een door de directie goed-gekeurde buigstaat ook een document voorde verrekening van de kosten voor leveringvan de wapening. Deze verrekening vindt inveel gevallen nog plaats op basis van het to-tale gewicht van de geleverde wapening. Bijeen groeiend aantal werken wordt echter de. verhouding tussen de toegepaste staafdia-meters in de prijs betrokken.Buiten de hoeveelheden wapening die directvan de wapeningstekeningen zijn af te lei-den, moeten ook dehulpwapening en hetknipverlies in de prijs worden betrokken.Voor beide posten zijn verschillende afspra-ken mogelijk:a. er wordt een vast percentage van de wa-pening in rekening gebracht;b. er wordt een variabel percentage van dewapening in rekening gebracht (bijvoorbeeldafhankelijk van de gemiddelde kenmiddel-lijn;c. de werkelijke hoeveelheden worden ver-rekend;d. de kosten worden niet apart berekend.AANNEMERDIRECTIEU 4gebruik programmadoor derdenu11gebruik programmadoor beheerderde wapeningstekeningen worden door hetontwerpende bureau gemaakt en in het alge-meen zonder aparte specificatie van de sta-ven aan de aannemer ter beschikking ge-steld. Veelal wordt de wapening in ons landdoor gespecialiseerde onderaannemers(vlechtbedrijven) gemaakt.Afhankelijkvan soort en omvang van het pro-ject wordt de wapening gedeeltelijk geprefa-briceerd. Dat kan bij een groot project op hetwerk gebeuren, maar vindt in toenemendemate plaats in gespecialiseerde bedrijven(zogenaamde buigcentrales).2Gebuik van het progamma1Schema informatiesysteem KOSTBESTCement XXXVI (1984) nr. 1 58nummer 8 posper bouwdeel:nummer 3 posnummer naamper ?onstr. deel:merken 3 posbenoemingper project:nummer 3 posnummer naamper onderdeel:soort + nummerbalk 3 posvloerkolom--elementorganisatie bestandinvoer11 alg. geg.12 bestekI3 kosten~---~-----------ESJ--~-------------3Opbouw gegevensbestandOpbouw van het bestandVoor het lokaliseren van technische gege-vens worden binnen een project vijf niveausonderscheiden (fig. 3):1. project;2. bouwdeel (bijv. West-vleugel);3. onderdeel (bijv. 3e verdieping);4. constructiedeel (bijv. balk 27);5. staven en netten.De onderlinge relaties tussen deze niveauszijn in figuur 3 weergegev.en. Project, bouw-deel en onderdeel worden benoemd met eennummer: De constructiedelen hebben eennaam ('balk', 'vloer', 'kolom', 'wand' of 'ele-ment'), gevolgd door een nummer. Stavenen netten worden per constructiedeel vaneen volgnummer (merk) voorzien.De invoerVoor de invoer van alle gegevens wordt ge-bruik gemaakt van vijf invoermodulen:I 1-algemene gegevens;I 2-bestekgegevens;I 3-risicoregeling;I 4-staafgegevens;I 5-gegevens wapeningsnetten.Voor elke invoermoduulis als voorbeeld eeninvoerformulier ontworpen.4Voorbeeld invoerformuliercomputerprogramma KOSTBEST invoerformulier bestekgegevensprojectnumrner:2. loonkostensin staalsoort hoeveelheid 0 gem verrekenprijs per 1000 kgsin 0 gem verrekenprijs per 1000 kgs = staven n = netten 0 gem = gemiddelde diameter99 = niet verrekenbaar= vast percentage00 = verrekenbaar (geen vast percentage)09 = verrekenbaar volgens CUR-rapport 94= vast percentage00 = verrekenbaar (geen vast percentage)99 = niet verrekenbaar4. hulpwapening crr=o2.23. knipverlies crr=o2.11. materiaalkosten1.11.2 ~~~ ~_--- ~~--~1.31.4BestekgegevensDe gegevens uit bestek en bouwcontract dieverband houden met de levering van beton-staai en de uitvoering van wapeningscon-structies worden hier vastgelegd (fig. 4). Ditbetreft de materiaalkosten voor staven ennetten die gekoppeld zijn aan staalsoort,hoeveelheid en eventueel gemiddelde dia-meter plus de loonkosten, eventueel geba-seerd op gemiddelde diameter en inclusiefknipverlies en hulpwapening.Algemene gegevensHier worden de namen van het project en vande leden van het projectteam (opdrachtge-ver, constructeur, aannemer, onderaanne-mers enz.) vastgelegd. Ook worden met dezemoduul de bouwdelen, onderdelen en hunonderlinge relatie ingevoerd. Om de invoertot een minimum te beperken wordt ook deonderlinge gelijkheid van bouwdelen en on-derdelen hier vastgelegd (bijvoorbeeld: 3everdieping is gelijk aan 1e verdieping).RisicoregelingDeze gegevens betreffen de normprijzen zo-als deze volgens de risicoregeling van krachtzijn. Daar de prijzen niet van toepassing zijnop de verwerkte, maar op de geleverde resp.aangevoerde hoeveelheid betonstaal, moetook de aanvoer/levering geregistreerd wor-den. De loonkosten worden hier niet opgeno-men, omdat deze samen met de andere loon-kosten ge?ndexeerd en verrekend worden.StaafgegevensDit invoerformulier is op dezelfde wijze inge-deeld als de buigstaat volgens NEN 6146.De afgeleide gegevens als staaflengte en to-talen per diameter worden niet ingevoerd. Demogelijkheid is hier aanwezig om een con-structiedeel g~lijk te stellen aan een ander5. risicoregeling van toepassing?japeildatumneeCement XXXVI (1984) nr. 1 59STAALSOORT xxxxxxx2. indirecte kosten (afschrijving en rente vande ontwikkelingskosten, ondersteuning bijgebruik alsmede onderhoud van het pro-gramma).5Voorbeeld uitvoervormDe mogelijkheid om binnen een project opde directe kosten te besparen is aanwezig,maar niet groot. De omvang van mogelijkebezuinigingen zal onder meer afhankelijk zijnvan omvang, aard en organisatie van het pro-ject en de wijze van gebruik van het program-ma. Zoals bij de meeste automatiseringspro"jeeten het geval is, zijn de belangrijkste voor-delen van kwalitatieve aard. Zij zullen moe~ten resulteren in een grotere effici?ntie eneen hoger organisatieniveau binnen een pro-ject.De voordelen van het gebruik van een pro~gramma als KOSTBEST zijn:1. centrale verzameling en opslag van gege-vens per project, waardoor minder kans opfouten;2. minder kans op verschil in interpretatievan gegevens;3. standaardisatie van de informatiestroom;hierdoor is uitwisseling en vergelijking vangegevens van verschillende projecten mo-gelijk;4. meer en betere informatie ten behoevevan kostenbewust ontwerpen van wape-ningsconstructies en nacalculatie;5. vereenvoudiging van een gedifferentieer-de verrekening van betonstaal;6. stimulans voor de automatisering van deproduktie bij het verwerken van betonstaal;7. kostenbesparing bij aansluiting op geau-tomatiseerde'tekensystemen;8. kostenbesparing bij het maken encontro-leren van buigstaten;9. kostenbesparing bij periodieke afreke-ningen en eindafrekening:1Q. tijd- en kostenbesparing bij de verwer-king van betonstaal.xxxxx xxx, xxxxx xxx, xxxxx xxx,xxxxx xxx, xxxxx xxx, xxxxx xxx,xxxx xxx, xxxxx xxx, xxxxx xxx,CONSTR.DLNONDERDEELxxDIAMETER xxKNIPLENGTE STAND. CONSTR. AANT. MERK AANT. TOT. KNIPL. TOT.BRUTO NETIO KNIPL. DEEL CD PERCD AANT. BRUTO NETIOxxxxx xxxxx xxxxx xxxxxxx xxx xxx xxx xxx xxxxx xxxxxxxxxx xxxxx xxxxx xxxxxxx xxx xxx xxx xxx xxxxx xxxxxxxxxx xxxxx xxxxx xxxxxxx xxx xxx xxx xxx xxxxx xxxxxxxxxx xxxxx xxxxx xxxxxxx xxx xxx xxx xxx xxxxx xxxxxxxxxx xxxxx xxxxx xxxxxxx xxx xxx xxx xxx xxxxx xxxxxDIAMETER xxKNIPLENGTE STAND. CONSTR. AANT. MERK AANT. TOT. KNIPL. TOT.BRUTO NETIO KNIPL. DEEL CD PERCD AANT. BRUTO NETIOXxxxx xxxxx xxxxx xxxxxxx xxx xxx xxx xxx xxxxx xxxxxBRUTO = STAAFLENGTE ZONDER BOCHTVERKORTINGNETIO= STAAFLENGTE INCLUSIEF BOCHTVERKORTINGMODUUL U 11 KNIPLENGTEN PER DIAMETERBOUWDEEL xxONDERDEEL xx CONSTR. DLNDe in- en uitvoermodulen die in de gebrui-kershandleiding zijn opgenomen zijn geba"seerd op gebruik van een smalle printer (ca80 posities). Door uit te gaan van brede in-en uitvoer (ca 130 posities), zal de indelingvan I 4 en U 7 belangrijk verbeteren.Kosten en batenBij de gebruikskosten kan onderscheid wor-den gemaakt tussen:1. directe kosten (invoeren opslag van ge-gevens en de computerkosten bij gebruikvan het programma);5. Gebruik van het programmaDe gegevens volgens de invoermodulenl 1,I 2en I 3 kunnen bij de staat van het projectworden ingevoerd. Direct na het invoerenvan de eerste buigstaatgegevenskunnen degebruikers beschikken over degeselecteer~de en bewerkte gegevens. Indien deze infor-matie direct in het desbetreffende bedrijf be~schikbaaris, zal dit een van de belangrijkstepluspunten van het programma vormen. Datis mogelijk als op de te gebruiken computervia het telefoonnet meerdere terminals aan-gesloten kunnen worden.Voor opslag van het bestand is een achter-grondgeheugen nodig van voldoende capa-citeit, waarbij bedacht moet worden dat eenaantal bestandvormen (eventueel in gestrip-te vorm) bewaard zullen moeten worden tothet einde van het project.Terminalgebruik en geheugencapaciteit zui-len in belangrijke mate de keus van de appa-ratuur bepalen.deel worden de merken van alle staven gege-ven, onderverdeeld in onbewerkt, alleen ge-knipt, gebogen en beugels.Bij de uitvoermodulen 3 tlm Sen 11 tlm 14dient eerst opgegeven te worden van welkeselectie constructiedelen, onderdelen enbouwdelen informatie verstrekt moet wor-den. Deze selectie kan willekeurig door degebruiker worden bepaald, mits de betref-fende basisl,legevens reeds in het bestandzijn opgenomen.reeds ingevoerd constructiedeel. Alle staaf-gegevens worden dan gekopieerd (bijv.: balk17 van onderdeel 2 is gelijk aan balk 3 vanonderdeel 1).De uitvoermodulen geven de volgende soortinformatie:U 1-0verzichtbestand;algemenegegevenstot en met staafmerken.U 2-0verzicht bestand; specificatie- staaf-en netgegevens.U 3-Gewicht betonstaal in constructiede-len.U 4-Kniplengten van staven, geselecteerdper constructiedeel en diameter.U 5-Toegepaste staafvormen in construc-tiedelen, onderdelen of bouwdelen; perstaafvorm (=staafcode) worden gegevensverstrekt als aantal, diameters, sta~flengten,enz.U 6-Kencijfers; dit zijn gegevens voor dekostendeskundige, zoals gemiddelde dia-meter, gemiddelde staaflengte, meters staafper ton, aantal staven per ton, aantal merkenper ton.U 7-Bewerken; hiermee wordt ten behoevevan het vlechtbedrijf alle informatie van debuigstaat geproduceerd. Ten behoeve vande produktie zijn de gegevens anders ge-groepeerd.U 8-Specificatie diameters; gegevens perstaafdiameter, onderverdeeld in knippen,buigen en beugels.U 9-Materiaalkosten per periode; overzichtvan levering en verwerking van staven (on-derverdeeld in diameters) en netten; prijs-correcties volgens risicoregeling; totale kos-ten per periode.U1 O-Eindafrekening tussen aannemer en di~rectie; overzicht materiaalkosten per perio- 'de; verwerkte hoeveelheden betonstaal, in-clusief knipverlies en hulpwapening; gemid-delde diameter verwerkt staal; eventueleprijscorrectie op basis gemiddelde diameter.U11-Kniplengten per diameter; voor eenaantal constructiedelen worden per staaf-diameter alle kniplengten vermeld, zonderenmet bochtverkorting; de in aanmerking ko-mende standaard kniplengte wordt ook ver-meid (fig. 5).U12-Gewicht per diameter; deze gegevens,kunnen gebruikt worden voor het bestellenvan betonstaal.'U13-Merken voor buigen en beugels; gege-vens voor het buigen van staven, met aantal-len per constructiedeel, en onderverdeeldper diameter.U14-Merken voor vlechten; per constructie~WapeningsnettenHier worden gegevens van netten zoalsmerk, aantal en afmetingen vermeld.De uitvoerVoor de uitvoer van gegevens zijn twaalf uit-voermodulen ontworpen. Elk uitvoermoduulgeeft geselecteerde en bewerkte gegevens,gericht op een speciaal gebruik van deze ge~gevens. Daar in een I?pE;l.nd project het be-stand regelmatig wordt uitgebreid en gewij--zigd;zijn de eerste twee modulen bestemdvoor informatie over alle op dat moment aan-wezige gegevens (wat zit er allemaal in dekaartenbak?).Cement XXXVI (1984) nr. 1 60