Duitse Betondagen (II)*De uitvoering van bouwwerkenEr kwamen vele onderwerpen naar voren diealle een aspect vertegenwoordigen van hetrationele bouwen, zoals: ontwikkelingenvan bouwmachines, de aandacht voor orga-nisatie van de bouwplaats, het toenemendgebruik van de computer, het instelten opgrondstoffenproblematjek en de ontwikke-ling van bekistingstechnieken.Zoals op elke bouwbeurs weer blijkt, zijnbouwmachines voortdurend aan het evolue-ren, waarschijnlijk omdat de kosten en destand van de technieken bepalend zijn voorwat ?n hoe er wordt gebouwd. Daarnaastspelen vandaag de dag aspecten mee dievroeger in het geheel niet of veel minderaandacht kregen zoals veiligheid, milieu enhet besef van wat menswaardige arbeid is.Alle eisen die aan bouwmachines wordengesteld kosten echter geld, hetgeen moetworden gecompenseerd door in te spelenop technisch-constructieve ontwikkelingenzoals seriematige vervaardiging, standaar-disatie van bouwelementen, verbeterde op-pervlaktechnieken enz. In de loop van de tijdhebben de ontwikkelingen geleid tot: volle-dige afschaffing van lichamelijke arbeid,enorme verkorting van bouwtijden, sterkereducering van de steeds duurderwordendemenselijke arbeid, maar ook tot extra plaat-sen bij bediening en onderhoud van bouw-materieel.Tegenwoordig wordt de ontwikkeling ge-kenmerkt door combinaties van elektrohy-draulische en elektrische systemen met pro-grammeerbare microprocessoren, waar-mee controlehandelingen en routinematigezaken kunnen worden overgenomen (voor-dracht Dipl.-Ing.W.Lenfert).Iemand heeft eens opgemerkt dat de gren-zen van het bouwen niet worden bepaalddoor techniek, maar door organisatie. Orga-nisatie van een bouwwerk waarvoor tegen-woordig, bij grote omvang, ook de termbouwlogistiek wordt gebruikt. Het belangvan logistiek werd ge?llustreerd aan de handvan twee uitvoeringen, beide kerncentralesHet eerste gedeelte van dit artikel is ge-plaatst in het julinummer van Cement, blz.463-465.van 1300 MW in aanbouw, resp. in Brokdorfen in Lingen. Projecten van een dergelijkeomvang dwingen in het kader van een eco-nomische bouw tot detailleerde planning.Het interessante daarbij was de vergelijk-baarheid, waarbij Brokhof in augustus 1981in uitvoering werd genomen en Lingen ruimeen jaar later. De geconcipieerde bouw-planning ten behoeve van het eerste projectkon na aanpassing ook voor het tweede pro-ject worden toegepast. Alle logistieke over-wegingen hebben als grondslag vooral debouwplanning van de hoofdondernemer,maar ook het beschikbare bouwterrein ende verbinding van dat terrein met de infra-structuur van de regio. Projecteert men inhet bouwtijdenplan de activiteiten pertijdseenheid aan grondverzet, bekisten, wa-penen en betonneren, dan valt daaruit delogistiek voor die bouwplaats af te leiden endaarmee de inzet van mens en machine. Dekosten kunnen worden afgeleid uit de rela-tie van ingezet vermogen en geleverde pres-tatie (voordracht Dr.-Ing.E.Heitkamp).Een bijdrage aan deze zitting vormde ook dewestelijke autoweg in Bagdad, waaroveronder bruggen (zie Cement 1983, nr. 7) werdgerapporteerd. De auteur beschreef op wel-ke wijze door aanpassing van ontwerp enuitvoering kon worden voldaan aan de eisom een bouwproject van 560 miljoen DMbinnen 30 maanden op te leveren (voor-dracht Dipl. -Ing. G.Diekmann).In Duitsland wordt over de invloed van deverwerking van gegevens met de computerop de bouw nog verschillend geoordeeld.Sommigen staan hier positief tegenover,anderen daarentegen skeptisch. Hoe menhier echter ook tegenover staat, de toene-mende integratie van de computer in hetbouwproces valt niet meer tegen te houden.Met name door het goedkopere aanbod vanhardware zal de computer in de bouw eennieuwe fase inluiden. Menige arbeidsplaatszal daardoor veranderingen ondergaan. Indeze voordracht werd nader ingegaan op deplaats van de computer bij constructie,planning, produktiesturing en administra-tie. Deze zaken konden alleen maar wordenaangestipt. De computer is tot dusver hetbeste ingeburgerd bij de berekening en di-mensionering. Maar ook op architectenbu-reaus wordt een groeiend aantal opdrach-ten via computer gestuurde processen afge-handeld, hetgeen van directe invloed zal zijnop het praktische bouwen (voordrachtProf.Dr.-Ing.V.Hahn).Een aspect dat de bouw tegenwoordig ookbe?nvloedt is de grondstoffenproblematiek.Ten einde de levering van jaarlijks 200 mil-joen ton aan zand en grind zeker te kunnenstellen, wil men de winplaatsen volledigerbenutten dan tot dusver het geval was. In hetstreven daartoe staat de discussie over eengroter aandeel aan fijne delen in de beton-samenstelling. In tegenstelling tot de onder-zoekingen in het verleden ter verbeteringvan de technische eigenschappen van be-ton, zijn de inspanningen nu meer gerichtop het behoud van de technische kwaliteit.Onderzoekingen hebben aangetoond datvergroting van het bestanddeel aan fijne de-len in een samenstelling mogelijk is zondernoemenswaardige negatieve invloeden opde kwaliteit. Een en ander kan worden ge-compenseerd door doelmatig gebruik vanhulpstoffen. In Duitsland streeft men naareen nieuwe sterkteklasse (B20), waardoorhet gebruik van zandrijkere mengsels ookeen economische stimulans krijgt (voor-dracht Prof.Dr.-Ing.W.Manns).Nogmaals komt de kerncentrale in Brokdorfaan de orde, nu vanwege het betonnerenvan een bodemplaat van 2,50 m dikte bij eendiameter van 63 m. Dit diende te geschiedenin februari 1982 onder de beschutting vaneen bouwtent: 10 000 m3beton met een ge-middeld wapeningsaandeel van 200 kg/m3,te storten binnen vier dagen in een continuproces. Deze stort verliep trapvormig. Aande betonspecie was een vertrager toege-voegd, die ervoor moest zorgen dat de ge-storte lagen door vrijkomende hydratatie-warmte elkaar niet zouden opwarmen. Bijmetingen is komen vast te staan dat de tem-peratuurverschillen over de doorsnede naca. 12 dagen het grootst was. Bij een gemid-delde van ruim 26 ?C en een temperatuur aande bovenzijde van 15?C bedroeg het maxi-male verschil ca. 11?C. Na twee maandenbleek de temperatuurafgifte aan de omge-ving be?indigd te zijn (voordracht Ober-ing.R.Wandschneider).* De zitting over bouwpraktische facetten ein-digde met twee voordrachten over bekistin-CementXXXV(1983)nr.8 5064Dak voor reactorgebouw van kerncentraleGundremmingen II, steigerloos uitgebouwdgen. De eerste over de ontwikkelingen bij debouw van bruggen en tunnels. Ten aanzienvan bruggen werden de verfijningen be-sproken van enkele bekende methodiekenzoals de steigerloze uitbouwmethode en develdsgewijs vooruit te schuiven brugbekis-tingen. Wat de laatste, in Nederland onbe-kende bekistingsmethoae betreft, werd eenbrug over het Ahrdal als de bovenste grensvoor het economisch optimale beschouwd.In het onderhavige geval was sprake van eenbekistingsstellage met een totaal gewichtvan 2060 ton en een lengte tussen de pijlersvan 106m.De verrijdbare bekistingen in de tunnel-bouw opereren meer in het verborgene.Toch blijken deze qua technisch vernuft enprestatie niet voor die in de wegenbouw on-der te doen (voordracht Prof.Dr.-Ing.F.Na-ther).De glijbekisting berust op een ervaring vanmeerdere decennia. Er is daaraan veelonderzoek gewijd. De laatste jaren werd hettoepassingsgebied verbreed. Het kan nogsneller en nauwkeuriger, terwijl bij enkelebijzondere toepassingen bijkomende con-5Nieuwe montagehal voorVolkswagenfabriek; de beganegrondverdieping is uitgevoerd in beton6Uitbreiding van de universiteit vanDuisburg; herhaling van rondeplattegrondenstructieve problemen konden worden opge-lost. Als interessante toepassing geldt debouw van een container, waarbij tegelijker-tijd de koepel op deze container werd mee-genomen (voordracht Dipl.-Ing.R.Drozella).Vakzitting 3, UtiliteitsbouwDe organisatie van de Duitse Betonvereinwas er op gericht de vele voordrachten zogoed mogelijk te rangschikken tot een reeksvan bij elkaar horende onderwerpen. Datlukt niet altijd, terwijl sommige voordrach-ten in meerdere zittingen konden wordenondergebracht.Onder 'Hochbau' verstaat men in Duitslandalles wat zich boven de grond bevindt, metuitzondering van de bruggen en water-bouwkundige werken. Als eerste in dezevakzitting trad de directeur van de Beton-verein aan die verslag deed van de vereni-gingsactiviteiten op het gebied van onder-zoek, medewerking aan het samenstellenvan (internationale) normen, advieswerk,publikaties en voorlichtingsdagen (voor-dracht Dr.-Ing.M.Stiller).Een wat ongewoon onderwerp betrof dezgn. bouwbiologie, een begrip dat in de ja-ren '70 sterkere bekendheid kreeg. De be-weging daarachter houdt zich bezig met degezondheidsaspecten van moderne wonin-gen. En het wonen in betonnen woningenschijnt ongezond te zijn. In de argumentatievoor zulke beweringen wordt gesprokenover 'nulveld-theorie', 'Kooi van Faraday-effect', microgolven en radioactiviteit. InDuitsland is hierover vrij veel gepubliceerd,onder meer door de Betonverein (Betonbrennt wirklich nicht). De verkondigers vande bouwbiologie werd onder meer verbor-gen commerci?le bedoelingen aangewre-ven. In een tijd waarin mensen zeer gevoeligzijn voor gezondheidsaspecten, is wellichteen markt op te bouwen voor probate af-weermiddelen tegen de aangeduide geva-ren (voordracht Dipl.-Ing.G.Danielewski).Duidelijk utiliteitsbouw is de dakconstructievoor de twee reactorgebouwen van dekerncentrale Gundremmingen II met eenelektrisch vermogen van 2 1300 MW. Decilindervormige reactorgebouwen zijn afge-dekt met vlakke platen van 50 m diameter en1,65 m dik (foto 4). Door omstandighedengedwongen was men genoodzaakt de beideplaten vanuit de randen vrij uit te bouwen.Technisch en economisch bleek het moge-lijk die uitbouw te realiseren als een relatiefdunne onderplaat met daarboven radiaalgerichte betonbalken. Deze constructiekomt uit in een massief rond middengedeel-te. De uitkragende onderplaat, samenge-steld uit geprefabriceerde elementen, werdopgehangen aan radiaal lopende stalenhulpliggers en kon worden beschouwd alseen verloren bekisting. Daarop werd deonderwapening (radiaal gericht en ringvor-mig) voor plaat en balken gelegd. Na hetbetonneren van een laag van 25 cm volgdehet bekisten en storten van de betonbalken.De hulpliggers werden daarna verder ges-choven voor de tweede fase. De bouw vanhet centrale ronde plaatgedeelte geschied-de met een ortogonaal wapeningsnet. Hetringgedeelte van de plaat werd in de laatstefase massief gemaakt.Voor een normale afdekking is zo'n con-structie niet zinvol, wel echter gezien derandvoorwaarde dat de constructie bestandmoet zijn tegen neerstortende vliegtuigen(voordracht Dipl.-Ing.B.Haselwander).Een voorbeeld van de bouw van een indus-triehal vormde de uitbreiding van de Volks-wagenfabriek in Wolfsburg. Er was eengrondvlak van 55 000 m2mee gemoeid. Vanhet twee-verdiepingen tellende gebouw isde begane grondverdieping uitgevoerd alseen betonconstructie en de bovenverdie-ping in staal (foto 5). De betonconstructiebestaat uit boven de steunpunten door-gaande hoofdgordingen in dwarsrichtingen doorgaande secundaire gordingen inlangsrichting met daarboven een gewa-pend-betonnen verdiepingsvloer. De con-structie was onderverdeeld volgens eenstramien van 7 ? 8 m. Bij een vergelijkingtussen ter plaatse storten en een combinatievan prefabricage en ter plaatse storten, vielde keuze op de eerste. Interessant was eenstudie naar de optimalisering van de uitvoe-ring. Er werd onder meer gebruik gemaaktvan verloren geribdstalen bekistingsplatenten behoeve van de verdiepingsvloer (voor-dracht Dr.-Ing.L.Mayer).De universiteit van Duisburg wordt uitge-breid met 16 600 m2nuttige ruimte, te reali-seren in een veelvoud van ronde plattegron-CementXXXV(1983)nr.8 507den. Om de kostprijs te minimaliseren gingaan de uitvoering een gedegen voorberei-ding vooraf. Dit leidde onder meer tot hetprefabriceren van bekistingselem?ntenvoor zowel de rondgaande wanden als voorde betonoverkapping bov'en paddestoelvor-mige kolommen (foto 6). Zo'n overkappingwerd in drie fasen gerealiseerd: kolom +kolomkop, aansluitend een ringvormige be-kisting van 7 m diameter, vervolgens eentweede ring. Met de geprefabriceerde bekis-tingselementen kon 90% van het werk wor-den gerealiseerd. De overkappingen zijn terplaatse van de wanden vrij opgelegd (voor-dracht Dr.-Ing.F.Trapp).Tot slot van deze zitting een uiteenzettingover de bouw van het televisiestation voorRiyadh (SA). De televisietoren is 170 mhoog. De ombouwde ruimte bedraagt680 000 m3, het benodigde constructiebeton110 000 m3. De bouwtijd bedroeg 42 maan-den (voordracht Dipl.-Ing.P.Knoblach).Vakzitting 4 'Tiefbouw'De laatste zitting werd gewijd aan construc-ties die zich in meer of mindere mate bene-den het maaiveld bevinden.8-9Doorpersen van verkeerstunnel onderspoorwegemplacement in AkenIn de eerste plaats de tunnels, waaraan ver-schillende voordrachten gewijd waren.Zoals bij voorbeeld de enkelschalige tunnelin glasvezelspuitbeton (fig. 7). Het is inmid-dels in Duitsland de tweede tunnel van dittype. In het ontwerpstadium werd veel aan-dacht geschonken aan de controle op hetbreukstadium enerzijds en het gebruiksta-dium anderzijds. In de breuktoestand wor-den de trekkrachten opgenomen door inge-bouwde tralieliggers. Wat de gebruikstoe-stand betreft, werd de waterdichtheid verze-kerd door een ge?njecteerd buitenoppervlak(voordracht Prof.Dr.-lng.H.L.Peters).Naast deze bijzondere toepassing van spuit-beton, kwam de methodiek bovendien tersprake bij verwerking onder hoge druk.Sinds 1981 gebeurt dat in toenemende ma-te. Gezien de uitgangspunten bij spuitbetononder verhoogde druk verschillen met dievan de normale toepassing, zijn hiernaaronderzoekingen verricht. De samenstellingvan het betonmengsel blijkt geen bezwarenop te leveren. Omdat gebruik wordt gemaaktvan een tussendepot was aan het uit-gangsmengsel een vertragende hulpstoftoegevoegd. Ook de verharding wordt nietdoor verhoogde druk be?nvloed. Van belangis de dichtheid van de opgebrachte laag,alsmede de deskundigheid van het perso-neel dat de werkzaamheden dient uit te voe-ren (voordracht Dipl.-Ing.H.Distelmeier).Interessant was ook de ondertunneling vanhet Weststation in Aken in verband met dedoorvoering van een wegverbinding ondereen bestaand en te verbreden spoorwegen-emplacement. Het bouwwerk heeft eenlengte van 371 m. Onderdelen ervan kwa-men op verschillende manieren tot stand,gedeeltelijk als perstunnel (126 m lengte inmoten van maximaal 44 m) (foto 8-9).In doorsnede is de tunnel 35 m breed en 9 mhoog. Om het doorpersen door grondlagenmet een wisselende draagkracht mogelijk temaken, werden drie glijbanen aangelegd,gefundeerd op korte palen. De palen werdenbinnen schachten aangebracht, de glijbaanvan staalprofiel vanuit die schachten door-geperst. Tijdens het doorpersen van de tun-nelstukken werd de grond afgegraven enafgevoerd (fig. 10) (voordracht Dipl.-Ing.H.Bauer).Besproken werden ook enkele in uitvoeringzijnde werken in West-Berlijn. Daarbij be-hoorde onder meer de aanleg van nieuwefundaties onder enkele woongebouwen inverband met de onderkruising door een me-trolijn. Vanuit de kelderverdiepingen wer-den brugconstructies aangebracht in devorm van 1,50 m dikke gewapend-beton-platen. Deze platen komen onder de bebou-wing te rusten op een klein type boorpaal enelders op grote boorpalen. De te ontruimenkelderverdiepingen komen na afloop vanCement XXXV (1983) nr. 8 50810Doorperssysteem Zublin11Voegloos uit te voeren gebouw voor deuniversiteit van Stuttgart.het werk weer voor de bewoners beschik-baar. De metrolijn wordt t.z.t. in een openbouwput onder de gebouwen doorgevoerd(voordracht Dipl.-Ing.H.B?low).Opmerkelijk en enthousiast was een voor-dracht over voegloze waterdichte bouwwer-ken zonder dat daartoe aanvullende maatre-gelen nodig zijn. Voegloos bouwen is alleendan mogelijk, wanneer vervormingen tengevolge van temperatuur en krimp kunnenworden verhinderd. De spreker trok een ver-gelijking met voegloos spoor. In tegenstel-ling tot vroeger met onderbrekingen op af-standen van 30 - 40 m, worden de spoorsta-ven tegenwoordig over vele duizenden kilo-meters voegloos gelegd. Dit is mogelijk ge-worden doordat de dwarsliggers zgn. vastepunten vormen. Temperatuursvervormin-gen veroorzaken zodoende geen vervormin-gen maar inwendige druk- of trekspannin-gen. Ook voor gewapend beton kan dit uit-gangspunt gekozen worden, wanneer eenaantal relevante zaken worden onderkendzoals: materiaaleigenschappen van betonen staal in zowel trek- als drukgebied/stijf heids- en vervormingsgedrag van bouw-elementen en van het totale bouwwerk bijelke soort van belasting/invloed betonsa-menstelling en hydratatiewarmte/nabehan-deling/volgorde van betonneren en ontkis-ten/bouwfysische grootheden/controle opvervormingenen beperkingscheurbreedte.De laatste 15 jaar zijn verschillende bouw-werken zonder een enkele uitzetvoeg gerea-liseerd. En met succes. Op het ogenblikwordt een kantoorgebouw uitgevoerd vanmeer dan 200 m lengte waarin de uitzetvoe-gen ook achterwege gelaten zijn (fig. 11)(voordracht Dr.-lng.H.Falkner).De geschiedenis van een grote waterzuive-ringsinstallatie in Hamburg aangelegd opeen kunstmatig schiereiland op de splitsingtussen een noordelijke en zuidelijke tak vande Elbe. In 1961 begonnen, zal de installatiein 1987 compleet zijn (voordracht Dipl.-Ing.E.Sickert).De bouw van een dubbelgekromde stuw-muur in Turkije van 185 m hoogte, waarmeeeen stuwmeer van 300 miljoen m3water ont-staat (voordracht Dipl.-Ing.H.Ziese).Tot slot van de Duitse Betondagen een voor-dracht van Prof.Dr.-lng.K.Kordina over be-ton als bouwmateriaal van deze tijd. In eengezelschap van betonmensen wordt eendergelijk 'verwant' onderwerp slechts zel-den provocerend gebracht.M.G.P.NelissenCement XXXV (1983) nr. 8 509
Reacties