De Betonvereniging en het ENCI-Jubileum-fonds besloten in 1979 om elke twee jaarbouwwerken te bekronen die in beton zijnuitgevoerd en in Nederland tot stand geko-men. In dat jaar en in 1981 zijn verschillendebouwwerken bekroond.Voor de bekroning in 1983 kwamen in aan-merking bouwwerken die tussen 1 januari1980 en 1 september 1983 in gebruik zijn ge-nomen. Het beton dient in deze bouwwerkeneen belangrijke rol te spelen wat betreft con-structie, materiaaltoepassing en vormge-ving.De Betonprijs kent vier categorie?n. In totaalzijn 49 projecten ingezonden, als volgt ver-deeld over de categorie?n: woningbouw 2,utiliteitsbouw 23, bruggen en viaducten 17en waterbouwkundige constructies 7.De jury heeft vier projecten bekroond meteen betonprijs:? Kantoorgebouw RZEO/VGZ Fellenoord,Eindhoven;? Stadion Galgenwaard in Utrecht;? Trogliggerviaduct van de NederlandseSpoorwegen, Zaandam;? Metro Rotterdam.Daarnaast heeft de jury eervolle vermeldin-gen verleend aan:? Woningbouwproject `De Peperklip' te Rot-terdam;? Agentschap voor de Nederlandsche BankNV, Breda;? Scholengemeenschap `De Randdijk' teNieuwegein;? de Moluks Evangelische kerk, `s-Herto-genbosch;? de Hemspoortunnel onder het Noord-zeekanaal.Tijdens de Betondag op 17 november jl. zijnde Betonprijzen en eervolle vermeldingenuitgereikt. De Betonprijs bestaat uit een be-tonnen plaquette bedoeld om op de bouw-werken te worden aangebracht.Oorkondes zijn uitgereikt aan degenen diebij ontwerp en uitvoering van de bekroondebouwwerken betrokken zijn.Van de bouwwerken die dit jaar in de prijzenzijn gevallen, wordt een korte specifieke ka-rakteristiek gegeven, alsmede de beoorde-ling door de jury.De samenstelling van de jury was:prof.ir.D.Dicke (voorzitter) - hoogleraar TH-Delfting.S.J.Eijgenraam (secretaris) - secretarisBetonvereniging/ENCI-Jubileumfondsir.P.B. de Bruijn - architectenbureau Oye-vaar, Van Gooi, De Bruijn, Amsterdamir.C.Heegstra - hoofdingenieur ProvincialeWaterstaat Drentheprof.ir.J.W.Kamerling - hoogleraarTH-Eind-hovenprof.drs.E.M.Theissing - hoogleraar TH-Delft/Centraal Laboratorium Bredero,MaarssenDe Betonprijs 1983Betonprijs categorie Utiliteitsbouw:Kantoorgebouw RZEO/VGZ Fellenoord,Eindhovenarch.: De Bever Architecten BNA, Eindhovenconstr.: Advies- en Ingenieursbureau F.Tielemans BV, Eindhovenaannemer: Bouwgroep Hurks BV, EindhovenCement XXXV (1983) nr. 12 803Het handelscentrum Fellenoord omvat 15bouwdelen met een bruto kantooroppervlak-te van ca. 40 000 m2en een ondergrondseparkeergarage voor 600 auto's. Van de 15bouwdelen zijn er 9 uitgevoerd als geprefa-briceerde betonconstructies bestaande uit-frames, TT-vloerelementen van gevel naargevel, terwijl de gevelconstructie bestaat uitgestraalde betonelementen.Vier andere gebouwen waarvan ??n in uit-voering, zijn gerealiseerd met geprefabri-ceerde gevelelementen die de cassette-vloeren dragen.Het RZEO/VGZ-gebouw, onderdeel van hethandelscentrum, bezit buitenafmetingen van21,6 12,6 m. Het gebouw is opgezet op eenstramienmaat van 1,80 m. Dank zij een nauw-keurige afstemming van de installaties, devoorgespannen cassettevloeren en de dra-gende gevels, kon de verdiepingshoogte tot2,60 m worden beperkt bij een bruto-hoogtevan 3,20 m. Zodoende kon worden voldaanaan de voorwaarden van het bestemmings-plan om 16 lagen te bouwen.Met uitzondering van de ter plaatse gestortefunderingsplaat van 1,50 m dikte is het gehe-le gebouw een prefab-betonconstructie. Degevelelementen dragen de vloerplaten die inhet midden nog worden ondersteund dooreen kolommenrij.De gevelelementen zijn voorzien van een 60mm dikke steenwolisolatie, waarbij het dra-gende binnenelement geheel van het buiten-element is gescheiden. De elementen heb-ben aan de buitenzijde een zodanige profile-ring dat een goede regenwaterafvoer moge-lijk moet zijn zonder dat er vervuiling zicht-baar wordt. Bovendien is de buitenzijde vande gevelelementen behandeld voor een be-tere vuil- en regenwaterafstoting.De kern met liften en trappen aan de zuidzij-de, de noordelijke eindgevel en de gewapen-de druklagen op de verdiepingsvloeren, ver-zekeren de stabiliteit.Jury: Veel waardering voor het ontwerp en de constructie van dit vrijwel geheel in gepre-fabriceerd beton uitgevoerde gebouw, waarin met grote vakbekwaamheid de ar-citectonische, constructieve en bouwfysische aspecten zijn ge?ntegreerd.Betonprijs categorie Utiliteitsbouw:Stadion Galgenwaard, Utrechtontwerp: Nedam BV en J.A.Etten, arch. BNAconstr.: Ballast Nedam en Liesbosch BetonBV (tribune-constructie)uitvoering: Nedam BV, Spanstaal BV en Lies-bosch Beton BVVrijwel vanaf het begin Is in dit ontwerp ge-dacht aan het economisch benutten van deruimten onder de tribunes. Er is dan ook eenverhuurbare ruimte ontstaan met een opper-vlakte van 30 000 m2. De wens van de op-drachtgever (FC Utrecht) om het nieuwe sta-dion binnen ??n seizoen te bouwen, kon al-leen worden gehaald door al in een vroeg sta-dium te kiezen voor prefabricage. Langs devier zijden van het veld zijn tribunes ge-plaatst. De daarvoor benodigde 50 spantenstaan om de 7,50 m. Deze spanten dragende zit-/sta-elementen. Het dak wordt gedra-gen door vrij uitkragende dakbalken. Zoheeft iedere toeschouwer een onbelemmerdgezicht op het spelgebeuren.De geprefabriceerde tribunes moesten ineen periode van 6 maanden zijn gemonteerd.Dat was een zware eis waarvoor een buiten-gewone montagewijze Is toegepast. In hetmonteren van kolommen, onderslagbalken,zit- en sta-elementen was deze ruimte niette vinden, omdat het hier een normale stape-ling betreft. Bij de dakbalken was wel eentijdsbesparing haalbaar. Normaal wordendakspanten op montageframes geplaatst enCement XXXV (1983) nr. 12 804worden de verbindingen aangebracht. Alsdie verbindingen sterk genoeg zijn verrijdthet montage-frame naar een volgende balk.Om deze omslachtige en dure bouwwijze teomzeilen, zijn hier de dakbalken hangend inde montagekraan gemonteerd. In 25 minutenkraanstilstand was het mogelijk de tweedraagkabels voor het eigen gewicht te span-nen. Richting, hoogte en helling van de dak-balken konden binnen de toleratiegrenzenvan plus of min 30 mm op het uiteinde vande draagbalk worden gehouden.Jury: Waardering voor het ontwerp van dit complex, waarbij de mogelijkheden van betongoed tot hun recht komen. Door het toepassen van geprefabriceerde voorgespan-nen betonelementen en een originele montagewijze kon het complex in korte tijdworden gerealiseerd.Betonprijs categorie Bruggen en viaducten:Trogliggerviaduct Vrije Kruising Zaandamarch.: Architectenbureau NS, Utrechtconstr.: sector Betonbouw NS, Utrechtaannemer: Dirk Verstoep BV, DordrechtHet trogliggerviaduct maakt deel uit van deonlangs in gebruik genomen Hemspoorlijn.Het viaduct staat bekend als kunstwerk 17van het Hemtunnelproject. De vrije kruisingmaakt het mogelijk treinverkeer van Purme-rend naar Zaandam op de spoorlijn Alkmaar-Amsterdam te brengen, zonder het treinver-keer in de richting Alkmaar te be?nvloeden.Tevens is een scheiding ontstaan met hetwegverkeer op de provinciale weg Zaandam-Koog aan de Zaan.Het constuctietype `trogligger' bezit ver-schillende voordelen:? een geringe constructiehoogte die onaf-hankelijk is van de grootte van de hoofdover-spanning. Bij dit viaduct werd een hoogtevan 850 mm tussen onderkant constructieen bovenkant spoorstaaf bereikt. Bovendienkunnen op- en afritten korter en smaller wor-den gehouden, waardoor ook de exploitatie-kosten van het treinverkeer verminderen.? een vrije plaatsing van de steunpunten on-der de hoofdliggers. De steunpunten van devrije kruising staan a-symmetrisch waardooreen zeer scheve kruising mogelijk was.Cement XXXV (1983) nr. 12 805? de hoofdliggers hebben naast een dragen-de ook een geluidsafschermende functie.Aan de vormgeving van dit viaduct is veelaandacht besteed: slanke geprefabriceerdekolommen 0 0,9 m van hoge betonkwaliteitdragen de trogligger. De rempijlers, ter plaat-se van de voegen tussen de liggersecties,zijn opmerkelijk van vorm. De liggerafwer-king aan de zijkanten en de leuningvorm zijnharmonisch op elkaar afgestemd.Het trogliggerviaduct is in 2,5 jaar tijd ge-bouwd. Om scheurvorming in de massievehoofdliggers als gevolg van warmte-ontwik-keling te voorkomen, is het beton gekoeld,zodat de trekspanningen in het beton lagerbleven dan de treksterkte.Jury: Dit viaduct laat op uitstekende wijze zien dat functie, vorm en constructie harmo-nisch samen kunnen gaan.Betonprijs categorie Constructies in de waterbouw:Metro Rotterdamarch, en contr.: Gemeentewerken Rotterdamaannemer: Van Hattum & Blankevoort BV,BeverwijkTwee gedeelten van de metro Rotterdamvroegen om bijzondere constructieve oplos-singen. Het betreft de Schalentunnel in de`s-Gravenweg en de Ondertunneling vantwee woonblokken aan de Chris Bennekers-laan en de Adamshofstraat.Het specifieke karakter van de `s-Gravenwegmet zijn waardevolle bebouwing en mooiebeplanting mocht niet door metrowerkzaam-heden worden aangetast. De gekozen snelleuitvoeringsmethode omvatte een paalfunde-ring en een ter plaatse gestorte funderings-plaat, waarop geprefabriceerde betonnenschaalelementen zijn geplaatst. Op deze wij-ze werd 30 m tunnel per week gebouwd. Devoegconstructies tussen plaat en tunnelele-menten zijn eenvoudig uitvoerbaar gehou-den en volledig waterdicht gebleken.Tot de ondertunneling van twee woonflatsvan drie en vier verdiepingen is besloten om-dat de behoefte aan kwalitatief goede wonin-gen in Rotterdam groot is en afbraak van de-ze flats niet acceptabel was.Bij de aanleg van een tunnel in een openbouwsleuf onderscheiden we de grondke-rende functie van de damwanden en de dra-gende functie van de betonpalen onder detunnel. Bij deze ondertunneling zijn beidefuncties verenigd in twee schermen van sta-len buizen met een diameter van 0,6 m eneen wanddikte van 16 mm. De buizen staan1 m hart-op-hart. Onder de flats was slechtseen werkruimte van 2 m hoogte beschikbaarCement XXXV (1983) nr. 12 806en de buizen zijn in secties van 1,80 m doormiddel van inwendig heien op diepte ge-bracht. Toen de beide doorgaande scher-men onder de woningen gereed waren, zijnde buizen met beton gevuld en is het dak vande tunnel op een grondverbetering gestort.De palen onder de flatgebouwen zijn via spa-ringen geheel vrij gehouden van de dakplaat.Daarna werden de paalkrachten van de wo-ningen met behulp van vijzels overdragennaar de dakplaat. De oude palen in het trac?van de tunnel werden doorgezaagd en detunnel kon verder worden gebouwd door on-der de dakplaat te ontgraven en vervolgensvloer en wanden te maken.Jury: Vanwege de zeer eenvoudige oplossing met de geprefabriceerde schalentunnel,kon het toch al schaars met landelijk schoon bedeelde Rotterdam worden behoedvoor het verlies van ??n van de laatste landelijke wegen.De praktische oplossing voor het ondertunnelen van enige woonblokken voor-kwam dat bewoners in tijdelijke noodwoningen moesten worden ondergebracht.Eervolle vermelding categorie Woningbouw:Woningproject `De Peperklip', Rotterdamarch.: prof.ir.C.Weeber, HSWT ArchitectenBNA, Rotterdamconstr.: Van der Vorm Woningbouw BV, Slie-drechtuitvoering: Van der Vorm Woningbouw BV enSchokbeton BV, ZwijndrechtDe Peperklip is een woningbouwproject van549 woningwetwoningen, gebouwd op eenbraakliggend terrein langs de Binnenhavenin Rotterdam-Zuid. De naam is ontleend aande specerijen-schepen die hier in vroegerdagen hun waren aan wal brachten. De wo-ningen zijn gegroepeerd om een gemeen-schappelijke tuin die de afmetingen heeft vaneen buurtpark. Drie hoge ronde koppen metmaisonnettes zijn verbonden door ??n rech-te en ??n gebogen lijn van portiekflats. Achtonderdoorgangen geven toegang tot het bin-nenterreinDe geprefabriceerde betonnen gevelele-menten zijn uitgevoerd ais sandwich-ele-menten en kunnen worden beschouwd alseen herleving van de gevelelementen in desociale woningbouw zoals die tot in de jaren`60 veel zijn toegepast. Wel zijn de elementenvan de Peperklip bezet met dubbel hard ge-bakken tegeltjes van 100 100 mm in ver-schillende kleuren. Er zijn bijna 1 miljoen te-geltjes verwerkt. Veel aandacht is bij dezegevelelementen geschonken aan de warm-te- en de geluidsisolatie. De elementen zijnvoorzien van kozijnen en glas, kant en klaarop het werk aangevoerd en direct vanaf devrachtwagen gemonteerd. Dit leverde eenaanzienlijke verkorting op van de bouwtijden een hoge kwaliteitsbeheersing.Jury: Vanwege de vernieuwende wijze waarop beton als gevelmateriaal in dit woning-bouwproject is toegepast, is een eervolle vermelding toegekend.CementXXXV(1983)nr.12 807Eervolle vermelding categorie Utiliteitsbouw:Agentschap van de Nederlandsche Bank NV, Bredaarch.: Swinkels Salemans, Maastrichtconstr.: adviesbureau D3BN, Amsterdamaannemer: Sprangers Bouwbedrijf BV,Bredaaannemer caisson: Amsterdamse BallastBeton- en Waterbouw BV & Ways und Frey-tag AGIn dit gebouw is het materiaal beton in ver-schillende situaties toegepast:? in de gevel vanwege de uiterlijke verschij-ningsvorm;? als constructie-element vanwege bouw-technische eigenschappen en economischeoverwegingen;? voor de kelder, als caisson om pneuma-tisch te kunnen afzinken (in plaats van eenbouwput);? vanwege de veiligheid gezien de mate-riaaleigenschappen, onder meer de massa.In het uiterlijk hebben vooral de massa,kracht en degelijkheid van het materiaal eenrol gespeeld om uitdrukking te geven aan eenveilige bewaarplaats van goederen. Omdatverder op de begane grond voornamelijk ge-motoriseerd verkeer aanwezig is, zijn dehoeken afgeschuind ter voorkoming van me-chanische beschadigingen. Deze afschui-ning is ook doorgezet in de wandopbouw.Karakteristiek in gebouwen als dit agent-schap is dat veel belangrijke ruimten onder-gronds moeten worden gebouwd. Daarvoorzijn dikke vloeren en zware wanden nodig engewapend beton geniet de voorkeur. Het ge-bouw reikt tot ca. 12 meter onder maaiveld,waarmee we in Nederland meestal in hetdiepe grondwater terecht komen. Dat houdtin dat kostbare bouwputvoorzieningen enomvangrijke bemalingswerken nodig zijn.Gekozen is hier voor het uitvoeren van dekelder als een caisson dat pneumatisch isafgezonken. Daardoor was er geen water-onttrekking aan de grond en geen verstoringvan het grondmechanisch gedrag in de om-geving. Zo kwam een waterbouwkundigetechniek de utiliteitsbouw te hulp.Jury: Met name de toegepaste funderingsmethode bij dit gebouw, te weten een pneu-matisch afgezonken caisson, was aanleiding tot het verlenen van een eervollevermelding.Eervolle vermelding categorie Utiliteitsbouw:Scholengemeenschap De Randdijk, Nieuwegeinarch.: Dingemans, De Vries & Partners,Maastrichtconstr.: Mertens Bouwbedrijf BV, Weertuitvoering: Mertens Bouwbedrijf BV enSchokbeton BV, Koudekerk a/d RijnVoor dit schoolgebouw is het maatsysteemgebaseerd op een ontwerpraster van 0,60 1,20 m, met voorkeursmaten voor plaat-breedten tussen 6,00 en 7,20 m, resp. 2,40en 3,60 m. Het systeem omvat grote beton-elementen: balken en vloerplaten met dra-gende ge?soleerde gevelelementen. Demontage van de elementen geschiedt metlasverbindingen tussen kolommen, balkenen gevelelementen. De verbinding tussenvloeren en balken, resp. gevelelementen ge-schiedt met 1,5 m lange `stekeinden' van wa-peningsstaal die via las- of draadverbindin-Cement XXXV (1983) nr. 12 808gen aan de vloerelementen worden beves-tigd. De constructie is zodanig opgeslotendat de stabiliteit is gewaarborgd zonderaparte stabiliteitswanden of -kernen.De draagstructuur laat een ontwerprastertoe van 7,20 7,20 m, het formaat van eenklas of 7,20 10,80, het formaat van eenklas plus een brede gang.Jury: Onder meer door de consequente maatvoering op basis van het ontwerprastervan 0,60 1,20 m, het demonteerbare geprefabriceerde betonsysteem, alsmedehet zoeken naar nieuwe expressiemogelijkheden in de betonnen gevelelementen,verwierf dit schoolgebouw een eervolle vermelding.arch.: ir.J.P.Thole, Atelier voor Architectuuren St?debouw, Zaltbommelconstr.: Constructiebureau A.F.M.Verbos-sen, `s-Hertogenboschuitvoering: Smits Bouwbedrijf, Someren enGebr. Perin, EindhovenHet beeld van deze kerk voor de Moluksegemeenschap in `s-Hertogenbosch-Noordvroeg om duidelijkheid en eigenheid zonderterug te grijpen op de oude vertrouwde beel-den. Gezocht is naar nieuwe elementen diedit gebouw als kerk duidelijk herkenbaar ma-ken.De vierkant-vorm is gekozen als symboli-sche oervorm, waarbij het beschikbare ter-rein goed aansloot. De kruisverdeling hierinleidt tot vier kwadranten die hun samenhangontlenen aan het midden (de lantaarn) als hal,toren en centrum.Het gebouw bezit een fysieke driedeling: om-loop, kerkzaal en bijkomende ruimten. Deomloop bestaat uit geprefabriceerde balkenen kolommen. Bij de kerkzaal is de omloopverhoogd en overdekt. Buiten is de omloopals open constructie uitgevoerd. De kerkzaalis een zelfstandig element in het geheel, opte vatten als `tafel' met een dubbele kolom-stelling als zonering van open en gesloten.Deze zonering is doorgezet in het dak watmet de vierkantvorm heeft geleid tot een cas-sette-structuur. Het dak bestaat dan ook uitgeprefabriceerde betonnen cassetten metkoepelvormige doorsnede en ter plaatse ge-storte verbindingsstukken in de vorm vaneen kruis. Voorspanning in twee richtingenmaken het dak tot ??n geheel. De bijkomen-de ruimten liggen tegen de kerkzaal aan, ver-deeld over twee kwadranten.Eervolle vermelding categorie Utiliteitsbouw:Moluks Evangelische Kerk, `s-HertogenboschDe diagonale ordening van het gebouw, ge-legen op een straathoek, verzacht de vier-kantvorm en symboliseert de route van pro-faan naar sakraal. Binnen ontstaat duidelijk-heid door de enkelvoudigheid van de ruim-ten, waarbij in het interieur is getracht bij tedragen aan een feestelijk en uitnodigend ka-rakter, dat past bij de kleurrijkheid en spon-taniteit van Molukkers.Jury: Aan dit kerkgebouw wordt een eervolle vermelding verleend vanwege de zichtbareliefde waarmee getracht is de spirituele bestemming van dit gebouw met betontot uitdrukking te brengen.Cement XXXV (1983) nr. 12 809Eervolle vermelding categorie Constructies in de Waterbouw;Hemspoortunnef onder het Noordzeekanaalarch.: De Vlaming, Salm en Fennis/Rijkswa-terstaat directie Sluizen en Stuwenconstr.: Rijkswaterstaat, directie Sluizen enStuwenaannemer: Combinatie Hemspoor (Van Hat-tum & Blankevoort BV en Dirk Verstoep BV)De Hemspoortunnel vormt het nieuwe deelin de treinverbinding tussen Amsterdam enZaandam, als vervanging van de oude Hem-spoorbrug die een groot knelpunt was voorzowel het trein- als scheepvaartverkeer.De tunnel is uitgevoerd volgens de ons wel-bekende zinkmethode, waarbij echter enkelenieuwe ontwikkelingen zijn toegepast. Hetafgezonken deel van detunnel is 1474 m langen aanvankelijk was het de bedoeling 11 ele-menten van 134 m te bouwen. Door echtertwee bestaande bouwdokken tot ??n dok tevergroten, zijn 8 elementen van 134 m terug-gebracht tot 4 elementen van 268 m. Dit gafveel voordelen: minder kopschotten nodig,een kortere bouwtijd, verkorting van de af-zinkprocedures en minder stremmingen vande scheepvaart.De opbouw van de afzonderlijke elementendie samen een tunnelelement vormen is hieruitgevoerd met koppelstaven aan de binnen-dakzijde van de tunnel. Na het afzinken, on-derstromen en plaatsen van een tunnelele-ment op de ondergrond, zijn de koppelsta-ven doorgebrand waarmee weer de `gelede'tunnel ontstond.Voor het dichten van de dilatatievoegen iseveneens een nieuwe methode gevonden,namelijk het injecteren van de ruimte rondde rubber-metaal voegstrook. Het gevaarvan `achterloopsheid' is niet meer opgetre-den.Ook voor het met zand onderstromen van detunnelelementen is een verbetering gevon-den, namelijk door de spoelopeningen aande buitenzijde van de tunnel te plaatsen inplaats van aan de bovenkant van de tunnel-vloer.Jury: De eervolle vermelding is met name verleend vanwege de 268 m lange tunnelele-menten die naar hun plaats zijn gevaren en afgezonken.Cement XXXV (1983) r. 12 810