32 De gespannen relatie tussen constructie- en installatietechniek Er zijn veel verbetermogelijkheden en die vereisen een gezamenlijk initiatief Is de wapeningstekening net gereed, blijkt er alsnog een sparing in de balk te moeten. Het zal veel constructeurs bekend voorkomen. De constructeur slaakt in zo'n geval een zucht en begint gelaten aan de benodigde wijziging. Is dit iets van alle tijden, maar maakten we ons daar in het verleden minder druk om? Of valt dit juist in de tegen­ woordige tijd extra op nu we ontwerpen aan de hand van 3D ­modellen en onze projectteams bol staan van begrippen als multidisciplinair en integraal? 1 ir. Huib Tieleman BAM Advies & Engineering altijd nét een andere installatie dan in het ontwerp is gedefinieerd. Bij het tegen het licht houden van de gang van zaken binnen een aantal projectteams, is de indruk dat er nog veel te verbeteren valt (eufemisme?) en veel projectteams nog ver afstaan van het ideale, integrale, gestroom- lijnde proces. Tevens blijkt dat er verbetermogelijkheden zijn die ? verrassend genoeg ? een gezamen- lijk initiatief vereisen. Deze verbeter - Buitenbeentje De installatiediscipline wordt binnen projectteams in de ontwerp- en engineeringsfase nogal eens als een 'buitenbeentje' gezien. Daar waar de architect en de constructeur met zichtbaar gemak als een twee-een- heid te werk gaan, wordt de samen- werking met de installatiediscipline regelmatig als 'gedoe' gekwantifi- ceerd: 'ze' starten te laat, lopen een fase achter en maken uiteindelijk opinie De gespannen relatie tussen constructie- en installatietechniek 4 2017 33 Bestaand proces optimaliserengeneratie 1 generatie 2 generatie 3 waarde tijd Bestaand proces optimaliseren door introductie van nieuwe technieken Nieuw proces vormgeven op basis van nieuwe technieken mogelijkheden moeten daarom zeker niet alleen vanuit de installatie - discipline worden geïnitieerd. Belangrijke ontwikkelingen De constructie- en de installatie- discipline zijn twee vakgebieden met twee achtergronden en twee culturen. Ze liggen elkaar vanouds niet echt na aan het hart. Al in het onderwijs worden ze separaat van elkaar gedoceerd en onderlinge relaties komen maar beperkt aan bod. Maar ook in de praktijk zien we specialisatie in de vakgebieden en slechts in beperkte mate enige inte - gratie. Kortom, het zijn twee vakdis- ciplines die zich elk vanuit een eigen achtergrond, op een eigen manier, in een eigen tempo en binnen het eigen vakgebied ontwikkelen. Met name binnen de installatiedisci- pline hebben zich in de afgelopen decennia enorme ontwikkelingen voorgedaan. Gedreven door steeds grotere duurzaamheidsambities hebben de installatieconcepten zich ontwikkeld van eenvoudige basis- voorzieningen tot complexe high- techconcepten die in toenemende mate bepalend zijn voor de 'presta- tie' van een gebouw. Het aandeel van het installatieconcept binnen een gebouw heeft zich daarmee ver - groot van 'ondergeschikt' naar meer en meer 'dominant'. Soms zelf tot een zodanig niveau dat een gebouw kan worden verbeeld als een gebou- winstallatie met daaromheen een bouwkundige schil. Het mag op zijn minst als 'merk - waardig' worden gekwalificeerd dat de status van de installatiediscipline zich niet in gelijke mate heeft mee - ontwikkeld. In veel ontwerp- en engineeringsteams nemen de archi- tect en constructeur het voortouw, bepalen zij gezamenlijk de eerste concepten en wordt pas daarna het installatieconcept ingepast. Vaak is dit niet eens een bewust gekozen aanpak. Bij navraag onder architec - ten en constructeurs blijkt dat zij dat nu eenmaal gewend zijn zo te doen. Ook bij de installatiediscipline is de reactie overeenkomstig. Kort - om, het is een in onze ontwerp-, engineerings- en bouwcultuur diep ingesleten manier van acteren, zowel van de afzonderlijke vakdisci- plines als van het gehele project - team. Faseverschil In veel projectteams loopt de instal- latiediscipline één gehele project - fase achter op de architect en de constructiediscipline. Dit zoge - noemde faseverschil is vooral ont - staan vanuit de behoefte van de installatiediscipline aan een vastge - steld kader, waarbinnen het eigen concept gestalte kan worden gege - ven. In de tijd dat het installatiecon- cept beperkt van omvang was, werd deze faseverschuiving als 'logisch' en 'werkbaar' gekwalificeerd. Maar de tijden zijn veranderd. De dominantie van het installatieconcept is toege - nomen en het faseverschil wringt. 1 Een ringsleuvenleiding in de Leidingvloer biedt maximale vrijheid voor installaties in de vloerplaat bron: VBI2 Drie generaties van vernieuwing "De installatiediscipline wordt binnen projectteams in de ontwerp- en engineeringsfase nogal eens als een 'buitenbeentje' gezien" Het wringt ten aanzien van gewo - gen en integrale ontwerpbeslissin- gen, het wringt in het streven naar een efficiënt doelgericht proces en het wringt in het streven om tijdig juiste informatie voor de bouw - plaats te genereren. Om het faseverschil op te lossen, is niet alleen de installatiediscipline aan zet. Zeker niet, en misschien wel: juist niet. In feite moeten de drie hoofddisciplines alle drie in actie komen door met elkaar heel nadruk - kelijk het gesprek aan te gaan, op projectniveau of, nog beter, op het niveau van de verschillende bran- cheverenigingen. Elke discipline moet samen met de twee nevendis- ciplines achterhalen waar ieder zich mee bezighoudt: wat houdt het vak in, wat betekent dit voor projecten, wat zijn de onderlinge afhankelijk- heden, waar liggen de kansen bij een gezamenlijke aanpak en waar zitten de triggers en de potentiële pijnpunten (de enablers en de bloc - kers). Kortom, elkaar echt leren kennen, elkaars discipline in beeld brengen en op waarde schatten, en, misschien wel het belangrijkste, van elkaar te weten komen wat ieders rol en bijdrage kan zijn in de opmaat naar een optimaal ontwerp- en engineeringsproces. BIM Binnen de bouw wordt BIM weleens de belangrijkste ontwikkeling van de 21e eeuw genoemd. Er worden prachtige 3D-CAD-modellen gemaakt (fig. 4), clash detections uit - gevoerd, tekeningen geproduceerd en hoeveelheden bepaald. Plannen van aanpak staan bol van termen als 'integraal', 'afgestemd', 'foutloos', 'optimaal' en 'samenwerken in de keten'. Zonder de vele BIM-initiatie - ven tekort te doen, is het effect van de meeste BIM-toepassingen echter eigenlijk niet zo heel erg schokkend. Er wordt nog steeds voornamelijk vanaf tekeningen gebouwd, er zijn nog steeds veel faalkosten en we ontdekken nog te vaak dat de sparing niet past bij de locatie of de dimensies van het luchtkanaal. Aan de andere kant leveren 3D-modellen veel inzicht, is het handig data te koppelen aan CAD-objecten, is het gemakkelijk om clashes te detecte - ren, heeft het meerwaarde om hoe - veelheden af te leiden en brengt het disciplines dichter tot elkaar. Maar toch: halen we wel voldoende uit BIM? Wanneer we door de oogharen heen kijken, zien we dat de meeste BIM- toepassingen plaatsvinden binnen traditioneel vormgegeven proces- 3 De gespannen relatie tussen constructie- en installatietechniek 4 2017 34De gespannen relatie tussen constructie- en installatietechniek 4 2017 opinie PARTIJ, bedrijfsnaam OPDRACHTGEVEROpdrachtgever Omgev\fngB\fW \fT\f \b W elstand ARCHITECTArchitect CONSTR\bCTE\bRC\fnstructeur BO\bWFYSISCH ADVISE\bRB\fuwfysisch adviseur ONTWERPMANAGERBAM B\fuw en Techniek + V \bG-plan \fnt w erpfase+ Uitv\feringsplanning VO W-INSTALLATE\bR + Risic \fanalyse W -installateur + evt. adviseur + Haalbaarheidsanalyse E-INSTALLATE\bRE-installateur + evt. adviseur + Principe details (plaf\fnd) Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx STAP 8 S TAP 1 Vraag- s pec\ff\fcat\fe 1 / 2 + Annexen STAP 5 S TAP 4 Opzetten globale hoofddraag- construct\fe* Leveren \fnput akoest\fek, comfort, dagl\fcht Vastst. schacht- afmet\fngen & vloer- en vr\fje plafondhoogte* Bepalen ru\fmte- l\fjke reserver\fng draag- construct\fe* E\fsenanalyse E\fsenanalyse STAP 14 Globale caps. bepal\fng, schachtpos\ft\fes, hoofdtracés, ru\fmtereserv. Verstrekken vermogens WTB- \fnstallat\fe Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Opzetten construct\fef model* Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Verstrekken vermogens WTB- \fnstallat\fe Globale caps. bepal\fng, schachtpos\ft\fes, hoofdtracés, ru\fmtereserv. Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Ind\fenen ontw erpnota Toets\fng door opdrachtgever Verw erken opmerk\fngen STAP 11 Verw erken o pmerk\fngen Verw erken opmerk\fngen Gl\fbale t ec hnisc he \fmschrijving Vooroverleg B oWoTo - arch\ftect E\fsenanalyse Bepalen (pos\ft\fes) grote componenten Fasedocument VO Overleg met OG - e\fsen du\fdel\fjk? Anders overleggen Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Verw erken opmerk\fngen Verw erken opmerk\fngen E\fsenanalyse E\fsenanalyse Bepalen u\ftgangspunten W-\fnstallat\fes Bepalen u\ftgangspunten E-\fnstallat\fes Bepalen (pos\ft\fes) grote componenten E\fsenanalyse STAP 7 Leveren \fnput brandcom- part\fmenter\fng Leveren \fnput dagl\fcht, gevelkw al\fte\ft, or\fentat\fe Eisen SMART g ef\frm uleerd? STAP 2 STAP 6 Verw erken o pmerk\fngen (Tussent\fjds) Overleg Welstand Controle ver\ff\fcat\fematr\fx + kostenram\fng \b\ftw erken bouw kund\fg model* STAP 3 Funct\fonele en ru\fmtel\fjke \fndel\fng STAP 10 S TAP 9 STAP 13 STAP 12 sen, op basis van traditionele con- tracten en traditionele samenwer - kingsvormen. Het contracteren van partijen op basis van in de DNR-STB gedefinieerde eindproducten (veelal tekeningen) geeft een bepaalde mate van zekerheid. Maar waarom contracteren wij partijen niet op basis van de mate waarin een bij- drage kan worden geleverd aan het genereren van de vereiste BIM-infor - matie voor productie, assemblage en eventueel beheer en onderhoud? Waarom hechten we zoveel waarde aan de clash detection achteraf (wat in de LEAN-gedachte pure verspil- ling is) en sturen we onze teams onvoldoende op het voorkómen van die clashes? De echte meerwaarde van BIM wordt naar mijn mening dus bereikt wanneer we de stap kunnen zetten van een 'traditioneel proces met BIM-toepassingen' naar een nieuw 'op BIM gebaseerd proces' (fig. 2). In een dergelijk nieuw proces is BIM niet het synoniem van 3D-CAD- modelleren, maar staat het echt voor informatie (zelfstandig naam- woord) en informatie genereren (werkwoord). Informatie die maar voor één doel wordt gegenereerd, namelijk om de initiële klantwens te kunnen vertalen naar materialen, producten en uiteindelijk een goed presterend gebouw. Waar we in de traditionele processen vooral inzet - ten op het genereren van vooraf gedefinieerde eindproducten (vooral tekeningen) per procesfase, verleggen we in het nieuwe proces de focus naar de benodigde infor - matie voor een opvolgende activi- teit in het proces. Informatie in verschillende verschijningsvormen en doelgericht (lees: activiteitge - richt). Vooruit kijken in de keten en daarop anticiperen is hierbij het devies. Het verschil met de traditionele aan- pak lijkt op het eerste oog minimaal. Maar wie tot de kern doordringt, ontdekt dat de impact op ons denken en handelen van een geheel nieuwe orde is. Het vereist een complete nieuwe mindset van alle spelers in het proces en vanzelf- sprekend nieuwe regelingen, nieu- we werkmethodieken en nieuwe samenwerkingsvormen. Maar het is zeker de moeite waard, want een dergelijk op BIM gebaseerd proces leidt tot hogere klantwaarde, betere productkwaliteit, lagere kosten, kor - tere doorloop-tijden, minder faal- kosten en beheersbare risico's. 3 Detail processchema voorontwerp 35 PARTIJ, bedrijfsnaam OPDRACHTGEVEROpdrachtgever Omgev\fngB\fW \fT\f \b W elstand ARCHITECTArchitect CONSTR\bCTE\bRC\fnstructeur BO\bWFYSISCH ADVISE\bRB\fuwfysisch adviseur ONTWERPMANAGERBAM B\fuw en Techniek + V \bG-plan \fnt w erpfase+ Uitv\feringsplanning VO W-INSTALLATE\bR + Risic \fanalyse W -installateur + evt. adviseur + Haalbaarheidsanalyse E-INSTALLATE\bRE-installateur + evt. adviseur + Principe details (plaf\fnd) Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx STAP 8 S TAP 1 Vraag- s pec\ff\fcat\fe 1 / 2 + Annexen STAP 5 S TAP 4 Opzetten globale hoofddraag- construct\fe* Leveren \fnput akoest\fek, comfort, dagl\fcht Vastst. schacht- afmet\fngen & vloer- en vr\fje plafondhoogte* Bepalen ru\fmte- l\fjke reserver\fng draag- construct\fe* E\fsenanalyse E\fsenanalyse STAP 14 Globale caps. bepal\fng, schachtpos\ft\fes, hoofdtracés, ru\fmtereserv. Verstrekken vermogens WTB- \fnstallat\fe Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Opzetten construct\fef model* Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Verstrekken vermogens WTB- \fnstallat\fe Globale caps. bepal\fng, schachtpos\ft\fes, hoofdtracés, ru\fmtereserv. Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Ind\fenen ontw erpnota Toets\fng door opdrachtgever Verw erken opmerk\fngen STAP 11 Verw erken o pmerk\fngen Verw erken opmerk\fngen Gl\fbale t ec hnisc he \fmschrijving Vooroverleg B oWoTo - arch\ftect E\fsenanalyse Bepalen (pos\ft\fes) grote componenten Fasedocument VO Overleg met OG - e\fsen du\fdel\fjk? Anders overleggen Invullen ver\ff\fcat\fematr\fx Verw erken opmerk\fngen Verw erken opmerk\fngen E\fsenanalyse E\fsenanalyse Bepalen u\ftgangspunten W-\fnstallat\fes Bepalen u\ftgangspunten E-\fnstallat\fes Bepalen (pos\ft\fes) grote componenten E\fsenanalyse STAP 7 Leveren \fnput brandcom- part\fmenter\fng Leveren \fnput dagl\fcht, gevelkw al\fte\ft, or\fentat\fe Eisen SMART g ef\frm uleerd? STAP 2 STAP 6 Verw erken o pmerk\fngen (Tussent\fjds) Overleg Welstand Controle ver\ff\fcat\fematr\fx + kostenram\fng \b\ftw erken bouw kund\fg model* STAP 3 Funct\fonele en ru\fmtel\fjke \fndel\fng STAP 10 S TAP 9 STAP 13 STAP 12 Proces Wanneer deze aanpak in relatie wordt gebracht met het onderwerp van dit artikel, zien we direct moge - lijkheden de installatiediscipline gelijk op te laten trekken met de overige disciplines. Om dit toe te lichten, volgt een voorbeeld van hoe dit er in de ontwerpfase zal uitzien. De installatieadviseur wacht niet tot de volledige afronding van de eerste ontwerpfase, maar start vroeg in het proces op basis van (alleen) de func - tionele en ruimtelijke indeling van de architect en het gelijktijdig tot stand gekomen eerste advies over daglichttoetreding en gevelkwaliteit van de bouwfysisch adviseur. De installatieadviseur maakt vanuit deze informatie de globale capaciteits- berekening, de schachtposities, en de benodigde ruimtereservering. Aan de hand van de informatie van de architect en de installatieadviseur zet de constructeur vervolgens het globale concept van de draagcon- structie op. De architect zet parallel aan deze activiteiten zijn volgende ontwerpstap. Op deze manier wor - den procesfasen gestructureerd en stapsgewijs doorlopen. Hierbij is voor elke processtap en per partij vooraf bekend welke informatie moet worden gegenereerd, met welk abstractieniveau, in welke vorm, om welke reden en welke informatie daaraan ten grondslag moet liggen (fig. 3). Het succes van een dergelijke aan- pak wordt vooral bepaald door de vaardigheden van de ontwerpmana- ger, eventueel ondersteund door een informatiemanager. Het is cruci-aal dat de ontwerpmanager een strakke procesaansturing hanteert. Hierbij heeft 'strak' niet alleen betrekking op het tijdsaspect, maar vooral ook op de inhoud, de kwali- teit, de volledigheid en de status van de informatie per processtap, vooral output gestuurd. De ont - werpmanager (later in het proces opgevolgd door de engineerings- manager) is de spin in het web en heeft een belangrijker rol dan ooit. Hij voert de regie en moet betrok - ken partijen laten excelleren door een intensieve samenwerking. "Het effect van de meeste BIM-toepassingen is eigenlijk niet zo heel erg schokkend" *zie Richtlijn Kwaliteit Tekenwerk 2010 De gespannen relatie tussen constructie- en installatietechniek 4 2017 36De gespannen relatie tussen constructie- en installatietechniek 4 2017 opinie Ondanks het strakke proces moet er in de ontwerpfase ook ruimte zijn voor een cyclisch karakter. De meest ideale oplossing moet tot stand kun- nen worden gebracht door de bewuste (geregisseerde) afweging van meerdere alternatieven, zowel discipline-gebonden als integraal. Een gedegen afweging op basis van trade-off-matrices (met waardering van 'oplossing' versus 'eis') is hierbij essentieel. Tevens moet het proces zodanig zijn ingericht dat onvoorziene gebeurte - nissen (zoals programmawijzigingen vanuit de opdrachtgever) kunnen worden opgevangen. Kennis over de gevoeligheid van het ontwerp, zowel integraal als per discipline, is daarbij essentieel. Wanneer bijvoorbeeld in een laat stadium een ruimte moet worden gewijzigd qua volume of functie vergt dit van de architect en de constructeur in de meeste gevallen een beperkte inspanning. Voor de installatieadviseur kan dit daaren- tegen een wijziging betekenen met impact op de capaciteits- berekeningen en de bijbehorende dimensionering, resulterend in aanpassingen die zich uitstrekken vanaf de betreffende ruimte tot in de technische ruimte. Een ontwerp-/ engineeringsteam kan dit alleen op een volwassen manier opvangen indien er voldoende kennis over elkaars vakgebied aanwezig en geborgd is. Toekomst Ontwikkelen en vernieuwen gaat niet vanzelf. Er is actie en doorzettings- vermogen nodig om echte vernieu- wing, die tot echte meerwaarde leidt, te bereiken. Dit geldt zeker voor het ontwerp- en engineeringsproces, inclusief de bijbehorende organisatie, "Met name binnen de installatiediscipline hebben zich in de afgelopen decennia enorme ontwikkelingen voorgedaan" 4 werkmethodieken en inhoud. Vanuit de huidige relatie tussen de constructie- en de installatiediscipline zijn in dit artikel verbetermogelijk- heden belicht: een opstap om meer fundamentele thema's aan de orde te stellen. Thema's die een enorm verbeterpotentieel in zich bergen. Het is aan alle in het ontwerp- en engineeringsproces betrokken hoofddisciplines (individuen, organi- saties en hun brancheorganisaties) om deze handschoen op te pakken, op weg naar een geweldige toekomst en uiteindelijk resulterend in fantas- tische, goed presterende gebouwen. En, in deze toekomstige situatie komt het ook met de relatie tussen de constructie- en installatie discipline wel goed! 4 3D-CAD-model van een draagconstructie en installatieconcept