ing.J.A.M. van de PavertBredero Bouw, Utrecht Gebruik van de computer in hetbouwbedrijfInleidingHet computergebruik verkeert in een sta-dium van overgang: de exclusieve, centraalopgestelde en door specialisten omringdemachine is moeizaam bezig zich te ontwik-kelen tot een door Jan en alleman bediendkantoorapparaat.In het verleden waren de zaken duidelijk. Jebeschikte over een meer of minder grotecomputer?al dan niet in eigen huis?en datapparaat werd voornamelijk gebruikt voorhet 'batchgewijs' verwerken van grote hoe-veelheden gegevens tegelijk, liefst met eenzo groot mogelijke regelmaat.Het begin: batchverwerking pertelefoonlijnOok Bredero is op deze wijze begonnen. In1969 werd via een vaste telefoonlijn verbin-ding verkregen met een groot computercen-trum in Londen. Al spoedig bleek dit eenjuiste beslissing te zijn geweest. De gebrui-kers kregen immers onmiddellijk de be-schikking over een voor die tijd zeer grotemachine en ze behoefden zich weinig zor-gen te maken over het in 'hapklare brokken'verdelen van de diverse verwerkingscyclus-sen. Anderzijds werden zij niet opgezadeldmet de toen nog hoge kosten voor de aan-schaf van een dergelijke machine, omdat erbetaald moest worden naar de mate van ge-bruik. Doordat de machine en de exploitatieervan minder aandacht vroegen, kon aan deprogrammatuur veel aandacht worden be-steed.Binnen het concern ? de Verenigde Bedrij-ven Bredero NV ? kreeg een aparte dochter-maatschappij, Nordined BV, de zorg voordeapparatuur, voor de verwerkingsarbeid envoor het schrijven van alle programma's.Gelijktijdig werd binnen het Bouwbedrijfeen aparte functionaris, een bouwkundigedie goed thuis was in het aannemersvak endie binnen het bedrijf zijn sporen had ver-diend in buiten- en binnendienst, belast metde informatie-analyse. Dit omvat het opstel-len van specificaties voor de te vervaardigensystemen, op grond van eigen ervaring envan kennis verkregen uit contacten met wer-ken en bed rijfsafdel i ngen. Het maken van desystemen werd toevertrouwd aan Nordined.Deze opzet: deskundigheid betreffendecomputer, computerverwerking en pro-grammatuur ondergebracht bij een apartecomputermaatschappij, en de informatie-deskundigheid binnen het bedrijf, bleekeenschot in de roos. Het bevordert in aanzienlij-ke mate het vervaardigen van systemen dieenerzijds effici?nt door de computer ver-werkt kunnen worden, anderzijds krijgt hetbedrijf hetgeen wordt verwacht. Het bevor-dert ook de acceptatie van de gemaakte sy-stemen door de medewerkers van het be-drijf.Omdat de afdeling Informatie als een 'zeef'blijft fungeren voor wat betreft wensen voorverbetering, aanpassing en uitbreiding vanal in gebruik zijnde systemen, wordt het ple-gen van onderhoud aan deze systemen be-ter gekanaliseerd.Deze wijze van systeembeheer is dan ook totop de dag van vandaag gehandhaafd, on-geacht de veranderingen in de computer-verwerking die intussen hebben plaatsge-had en nog steeds plaatsvinden.Computer in eigen huisDe grootste verandering in het computerge-beuren bestond uit het 'in eigen huis' halenvan de computer in 1980. In eerste instantiehad deze verandering slechts een geringeinvloed op systemen en verwerking ervan.Sedertdien bestaat de beschikbare configu-ratie uit:? Univac 1100/62 (1048 K36-bits woorden);? de benodigde schijvenpakketten (2900 Mbytes on-line);? een datacommunicatiesysteem met een40-tal aangesloten terminals (waarvan 10 bijhet Bouwbedrijf);? tape-eenheden, kaartlezer, printers endergelijke.Het geheel werkt onder een multiprocessoroperating system OS 1100.Zoals reeds vermeld, vormen de batch-systemen nog steeds de hoofdmoot van deverwerking. Enkele voor het bouwbedrijf ty-perende toepassingen zijn de volgende:? Loon- en salarisverwerking van week- enmaandloonpersoneel, met de bekende aan-wassen en uitgroeisels vereist in verbandmet eisen van CAO en bedrijfsverenigingen,vakantiebonnen, vorstverlet, aanmelding bijziekenfondsen, ziekte- en herstelmeldingenenz., alsmede met een periodieke rapporta-ge aan de hoofdbedrijfsleiders inzake aan-tallen medewerkers en gemiddelde loon-kosten op hun werken in de afgelopen pe-riode.? Loonbegroting en de wekelijkse bewa-king ervan, gekoppeld aan de loonverwer-king.? Tijdverantwoording van maandpersoneelmet een doorbelasting van de bestede tijdnaar werken en overige kostenplaatsen, te-vens berekening en boeking van de dek-kingsbedragen.? Boekhouding met op het bedrijf gerichteaspecten zoals een goede bewaking van aanwerken ter controle gezonden inkoopfactu-ren en - sinds kort - de toevoeging van dedoor de Wet Ketenaansprakelijkheid vereis-te registratie- en betalingsfaciliteiten.? Netwerkplanning.? Verwerking van multi-momentopnamen.? Materieeladministratie - doorbelastingnaar de werken van huurmaterieel, verkoop-materieel, bedieningspersoneel, ordersenz., verstrekking van alle nodige gegevensaan de boekhouding en opbouwen van eenbestand van materieelgegevens, magazijn-administratie enz.BeeldschermterminalsEen ori?ntatie op het gebied van gedistribu-eerde gegevensverwerking bleek wenselijkvoor een zo gedecentraliseerde werkge-meenschap als het aannemingsbedrijf. Metzorg werd bedacht dat introductie van dezenieuwe wijze van gegevensverwerking eenaanzienlijk beslag zou leggen op de tijd vaneen aantal van de beste medewerkers voorhet aanpassen van de bestaande systemen.Het ontwikkelen van nieuwe systemen zoudaardoor worden afgeremd.Bovendien werd meer en meer een tegen-stelling voelbaar tussen enerzijds de vereis-te flexibiliteit, het zich snel moeten kunnenaanpassen aan veranderde omstandighe-den dat van een zich voortdurend ver-nieuwend bedrijf wordt gevraagd, en ander-zijds de betrekkelijke moeizaamheid entraagheid waarmee - gegeven de stand vande programmeertechniek - programmasy-stemen worden gerealiseerd.Toen de computerleverancier eind 1980 hetzgn. 'Mapper-systeem' aankondigde, is tottoepassing daarvan besloten. Al snel werdduidelijk dat hier voor de gebruiker sprakewas van een werkelijke omwenteling op hetgebied van de gegevensverwerking. MapperCement XXXV (1983) nr. 10 646is een beeldscherm-geori?nteerd program-matuur-systeem dat de eindgebruiker instaat stelt met een aanzienlijk geringere in-breng van tijd en geld dan waaraan hij bij degebruikelijke batch-systemen gewend is,een aantal aantrekkelijke toepassingen totstand te brengen, zoals:? zelf ontwerpen, invoeren en zonodig wij-zigen van overzichten, lijsten, staten, be-standen enz.;? aanbrengen van de nodige mutaties op elkgewenst ogenblik;? binnen deze overzichten uitvoeren van al-le gewenste bewerkingen: horizontaal enverticaal rekenen, sorteren, opzoeken enselecteren van gegevens enz.;? alle aanwezige overzichten op elke ge-wenste wijze met elkaar vergelijken, totnieuwe overzichten combineren e.d.Dit alles met gebruikmaking van alle capaci-teiten van de aanwezige centrale computer-installatie met zijn perifere apparatuur.Soortgelijke ontwikkelingen op program-matuurgebied vinden thans overal plaats,1Enkele voorbeelden van eenvoudig lijstwerkten behoeve van in uitvoering zijnde werkenzowel bij grote, mini- en microcomputers. Inveel gevallen echter laat de gebruikersvrien-delijkheid, het gemak waarmee men achterhet scherm gezeten kan beginnen met hettoepassen van de aanwezige programma-tuur, nog te wensen over.Bij het aanschaffen van een computer is hetdan ook raadzaam de meeste aandacht terichten op de toepassingsprogrammatuurdie meegeleverd kan worden. De gebrui-kersvriendelijkheid speelt hier een voorna-me rol: de medewerkers van een bedrijfmoeten hun aandacht en energie in kunnenzetten voor het oplossen van bedrijfsproble-men, niet voor het oplossen van computer-problemen.Verder moet worden bedacht dat in tech-nisch gerichte bedrijven de bedrijfsproble-men niet tot uitdrukking komen in de boek-houding, maar in de technische entechnisch-administratieve systemen zodatjuist daar de schijnwerper op gericht moetworden.Als we de computer een werkelijk belangrij-ke plaats in de kantooromgeving willen toe-kennen, moet hij zonder veel omslag ge-bruikt kunnen worden voor allerlei eenvou-dige en dikwijls projectgebonden overzich-ten. Een groot deel van het kantoorwerk inde aannemerij - met inbegrip van dat op debouwwerken - bestaat immers juist uit hetmaken en bijhouden van dit soort staten enlijsten die onderhevig zijn aan velerlei muta-ties. Bijvoorbeeld zijn dat inschrijf- en werk-begrotingen, ruimtestaten, materiaalstaten,buigstaten, staten van kozijnen, deuren,hang- en sluitwerk, tekeningenadministra-tie, termijnadministratie, registratie vanmeer- en minderwerk en van gegevens inverband met de Wet Ketenaansprakelijk-heid. Een kenmerk van dit soort toepassin-gen bij het Mapper-systeem in vergelijkingtot een batch-systeem is, dat de hoeveelheidte verwerken gegevens per verwerking wel-iswaar klein is, maar dat een tot op het laat-ste moment bijgewerkt, overzichtelijk enonmiddellijk beschikbaar resultaat vangroot belang is voor het functioneren vanwerk of afdeling.Bij Bredero is in 1981 met dit soort toepas-singen begonnen. Een aantal ervan is mo-menteel gerealiseerd en aan de stroom vanwensen lijkt nog geen einde te komen.In figuur 1 zijn enkele voorbeelden afge-beeld van het hiervoor bedoelde eenvoudi-ge lijstwerk. Het aardige van dit soort toe-passingen is dat bij het bijwerken van delijsten volstaan kan worden met het invullenvan de primaire gegevens. Na het aanroepenvan een 'run' (een klein op de betreffendelijst afgestemd programmaatje) zorgt decomputer voor het reken-, sorteer- en tel-werk, alsmede voor het invullen van de al-dus bepaalde afgeleide gegevens.Cement XXXV (1983) nr. 10 6472Concept-begroting op het scherm (de meteen pijltje aangegeven waarden zijningevuld door de calculator)3Eerste pagina van de resulterendebegrotingFiguur 2 en 3 tonen een voorbeeld van eensoortgelijk doch meer ingewikkeld systeem.Bi] het maken van een begroting - in ditgeval voor indirecte kosten - laat de calcula-tor deel voor deel een concept-begrotingvoor zich op het scherm verschijnen (fig. 2).Elke regel van dit concept is reeds voorzienvan normtijden en -kosten, afkomstig vaneen achterliggende mini-begroting, eenzgn. 'subelement' (niet afgebeeld).De calculator vult de gevraagde hoeveelhe-den in (hier 'hoeveelheid' en 'duur' in figuur2 met een pijltje aangegeven). Zonodig kanhij een aanpassing aanbrengen in de ver-melde normen en tenslotte verzoekt hij decomputer de begroting uit te rekenen. Dezewordt weer op het scherm vertoond en kanindien gewenst worden afgedrukt (fig. 3).Omdat het moeizame schrijf- en rekenwerkachterwege blijft, kan binnen de voor hetmaken van een begroting beschikbare tijdeen groot deel van de aandacht worden ge-richt op het ontwikkelen en met elkaar ver-gelijken van alternatieven.Andere voordelen van interactievesystemenTijdens het uitvoeren van deze ontwikke-lingsarbeid bleek nog een ander groot ver-schil tussen deze Mapper-toepassingen ende batch-systemen.Batch-systemen worden als ??n groot sa-Cement XXXV (1983) nr. 10 648Werkstation Mappersysteem, rechts eenregelprinter waarop verschillendewerkstations kunnen worden aangeslotenmengesteld geheel ontworpen, in goedoverleg met de gebruikers. Gezamenlijkwordt een model gemaakt van in- en uitvoer,opdat gebruikers zich een beeld kunnenvormen van de werking van het nieuwe sy-steem. Hoe compleet deze beeldvorming bijde gebruikers in werkelijkheid is, hangtechterat van hun vermogen tot abstraheren,om zich in te leven in nieuwe, nog niet inwerkelijkheid bestaande procedures.Bovendien gaat er na hun ja-woord een jaarof zo voorbij waarin zij van al dat nieuwe nogmaar bijzonder weinig merken. De confron-tatie met het gereedgekomen systeem wordtdan dikwijls, ondanks alle voorbereidingen,als zeer ingrijpend ervaren. U ziet, de erva-ringen met systeem bouw zijn niet zoveel an-ders dan die met het ontwerpen en bouwenvan gebouwen.Hiertegenover vindt de ontwikkeling vaneen Mapper-systeem plaats in zeer kortetijd, vari?rend van enkele dagen tot enkelemaanden, in voortdurend overleg met de ge-bruiker. Bij uitgebreidere systemen zoalshet genoemde calculatiesysteem, kanmeestal eerst een voorlopige, doch reedsgoed werkende editie van het onderhandenzijnde systeem worden gemaakt. Daaraankan de gebruiker in werkelijkheid ervarenhoe het nieuwe instrument hem in de handzal komen te liggen. Aanpassingen zijn snelte maken. Het gevolg is dat verwachtingspa-troon en gerealiseerde werkelijkheid bij degebruiker in eikaars verlengde komen te lig-gen en er geen sprake is van schokvorming.Het nieuwe systeem wordt veel meer als re-sultaat van eigen denken ervaren en niet alsiets vreemds.Vervolgens bleek Mapper een krachtig mid-del voor het meer toegankelijk maken vanonze batch-systemen: ook daar is een over-brugging tussen computer en gebruiker.Deze ontwikkeling vindt plaats op drie ter-reinen:? aan de invoerzijde: verrichten van de in-voer van daarvoor geschikte gegevens doorof vanwege de gebruiker via het beeld-scherm;? aan de uitvoerzijde: overzichten wordenniet meer afgedrukt, maar ingelezen opschijf. Deze overzichten kunnen door de ge-bruiker vervolgens met behulp van de termi-nal naar wens worden geraadpleegd of als-nog afgedrukt. Maar de gebruiker kan er metbehulp van Mapper ook verder mee werken:sorteren, selecteren, aanvullen en vervol-gens weer als invoer gebruiken enz.;? bij het opbouwen van samengestelde be-standen (werken, subelementen, eenheids-prijzen, normen, leveranciers, onderaanne-mers e.d.) die uit gegevens bestaan van envoor diverse, vroeger geheel afzonderlijkesystemen.Tenslotte is het scherm een doeltreffendegids gebleken om de gebruiker de weg telaten vinden in systemen - zowel reeds be-staande als nieuwe - die zijn samengestelduit meerdere programma's en bewerkingen.Deze kunnen al dan niet in verschillendevolgorde worden doorlopen: op kruispun-ten van wegen moet op het scherm een aan-tal vragen worden beantwoord, die de ge-bruiker helpen de juiste weg in te slaan endwaalwegen te vermijden.In figuur 4 is getracht van dit laatste eenbeeld te geven: een bestaand netwerkplan-ningsysteem is door middel van scherm-beelden op zodanige wijze van aanwijzin-gen voorzien, dat de gebruiker als het warebij de hand wordt genomen en door het sys-teem wordt heengeleid tot het door hem ge-wenste resultaat is bereikt.Door deze wijze van werken wordt een be-langrijke drempel voor het gebruiken vannetwerkplanning weggenomen: de plannerwordt al doende met het systeem vertrouwdgemaakt zonder dat hij van tevoren een uit-voerige geschreven handleiding moet be-studeren.Op de bouwwerken: beeldschermterminals of microcomputers?Uit het voorgaande blijkt dat de computerbezig is snel terrein te winnen, ook op hetgebied van die kantoorwerkzaamheden diegewoonlijk op de bouwwerken worden ver-richt. De afgelopen jaren is de arbeidspro-duktiviteit hier snel omhoog gegaan door dekomst van elektronische tel- en rekenma-chines, maar de vastlegging van de resulta-ten van al dit uittrek- en rekenwerk vond totdusver voor het grootste deel nog steeds oppapier plaats. Vaak gebeurde dat op terplaatse ontworpen planningen, lijsten enstaten, aangepast aan de behoeften van hetwerk en aan de wensen van de bouwdirectie.Cement XXXV (1983) nr. 10 6494Voorbeelden van schermbeelden zoals dieworden benut om de gebruiker door eensysteem heen te loodsenVooral het voortdurend aanbrengen van wij-zigingen hierin als gevolg van steeds optre-dend meer- en minderwerk, was en bleefeen bijzonder arbeidsintensieve en weinigproduktieve arbeid.Juist bij dergelijk administratief-technischwerk dat onmiddellijk raakt aan het eigenlij-ke bouwproces en waarvan de Produktenondanks een voortdurende stroom van wij-zigingen steeds 'up-to-date gehouden moe-ten worden, kan de computer uitstekendediensten bewijzen.Het beeldscherm brengt daarbij een omme-keer teweeg door de manier waarop met in-formatie kan worden omgegaan. De compu-ter doet snel en feilloos het uit te voerenwerk, precies zoals de gebruiker zich datheeft voorgesteld. De gevraagde gegevenszijn onmiddellijk onder handbereik. Saai enlangdradig werk wordt vermeden, d? ge-bruiker kan zich steeds bezighouden met deessentie van het werk. Het werken achtereen beeldscherm is dan ook niet geestdo-dend, maar verhoogt het plezier in het werken de kwaliteit ervan.Dan moet wel aan enkele voorwaarden zijnvoldaan:? de apparatuur (terminal of computer)moet ter plaatse, dus op het werk aanwezigzijn;? er moet programmatuur aanwezig zijnwaarmee naar wens kan woren gewerkt metgegevensbestanden. De gebruikerzelf moetdaarbij op eenvoudige wijze - zoals hij datook op papier doet - vorm kunnen gevenaan de overzichten die hij nodig heeft;? veel aandacht moet worden besteed aaninstructie: alle in aanmerking komende me-dewerkers moeten terdege worden getraindin het bedienen van het toetsenbord envooral in het toepassen van de programma-pakketten.Op enkele grote werken zijn de eerste termi-nals nu in gebruik, en niet zonder succes.Deze ontwikkeling zal zich ongetwijfeldvoortzetten. Dat onze keuze hierbij is geval-len op eenvoudige beeldschermterminals,houdt verband met de geschetste mogelijk-heden van de centrale computer met zijnMapper-systeem. Elders kan de keuze val-len op bijvoorbeeld micro-computers.Of de nu gemaakte keuze in ons bedrijf ookin de toekomst zal worden gehandhaafd,hangt af van een aantal ontwikkelingen dienu nog niet in kaart te brengen zijn, zoals:? de gebruikersvriendelijkheid en prijs vanmicro-computers, die als terminal en ookals zelfstandige verwerkingseenheid kun-nen worden gbruikt;? de kostenontwikkeling van telefoonver-bindingen (permanente en kieslijnen) of vanandere geschikte communicatiekanalen.Centrale computerruimte metgeheugen-units.foto's: Cement/Bob de RuiterCement XXXV (1983) nr. 10 650