Het uitvoeren vanbetonwerken in Amerikadoor Ir. J. G. BuitinkIn September en October 1549 maakte de schrijver een, door de EconomieCooperation Administration georganiseerde reis door Oostelijk Amerika. Als gastvan de Ameiikaanse Waterstaat (het zgn. Corps of Engineers) en van verschillendeaannemers werden verscheidene overheids- en particuliere bouwwerken bezocht.In hoofdzaak werd daarbij de aandacht besteed aan de uitvoermethoden toege-past bij deze werken. In het hieronder volgende artikel zal getracht worden dedoor de schrijver op zijn reis geconstateerde verschillen met de In Nederlandgebruikelijke methoden naar voren te brengen.Achtereenvolgens worden behandeld:1. algemene opmerkingen;2. de bekistingen;3. het maken en het verwerken van het beton;4. het transport van het cement;5. ,,air entrained", ,,vacuum finished" en ,,prepacked" beton.1. Algemene opmerkingenDe 48 Verenigde Staten van Noord-Amerika vormen voor de Amerikaanseproducent een voor ons ongekend grootafzetgebied. Een kruiwagenfabriek inAlblasser-dam zou, in Amerikaanseverhoudingen gedacht, zijn artikelen kwijtkunnen in Moskou, Konstantinopel, Romeen Londen. Daardoor zijn in Amerika zeerveel bouwmachines een massaproductgeworden van uitstekende kwaliteit enlage prijs; betonmolens, pompen, lieren,draglines, betonpompen, weegsilo's,vrachtauto's, eindhouten, enz. worden inserie vervaardigd. Toch zijn de lonen zeerhoog; een vakman in Amerika verdientcirca tien maal zoveel in guldens als zijnHollandse collega. Nu zijn er wel zeerveel dingen, vooral betrekking hebbend opde dagelijkse levensbehoeften, die indollars evenveel kosten alsin Nederland in guldens. Maar ook indollars gerekend verdient de vakman inAmerika altijd nog 2? maal zoveel als eenzelfde soort arbeider in ons land inguldens. Gezien nu het feit, dat demachines voor de Amerikaanse aannemerzoveel goedkoper zijn dan voor zijnHollandse collega en tevens gelet op hetverschil in lonen, zou men wel zeerrevolutionnaire verschillen in debouwmethoden van de beide landenverwachten.Op zijn reis langs vele beton- enwaterbouwwerken heeft de schrijverechter deze grote verschillen nietgeconstateerd.Bij de zeer grote werken (dammen ensluizen) is een ver doorgevoerdemechanisatie bij de uitvoering regel enzijn er prachtige ingenieuze installaties tebewonderen, maar bij de vergelijking metHolland beperk-te hij zich tot de ,,normale" werken, d.w.z.tot werken, die niet groot genoeg zijn omer speciale uitvoeringsinstallaties voor tekopen. Al zijn er dan geen revolutionnaireverschillen bij deze werken te constateren,toch zijn er afwijkingen die van belangzijn, omdat zij een bepaalde ontwikkelingin de uitvoeringsmethoden in Amerikanaar voren brengen.Het bouwvak schijnt zich niet te lenen totplotselinge veranderingen, maar blijktslechts een moeizame evolutie toe telaten, waarbij in Amerika bovendien devakverenigingen (,,Unions") bepalingengemaakt en rechten verkregen hebben, diehoewel zij de aannemer prikkelen om nogmeer op arbeidskrachten te besparen,anderzijds geen snelle mechanisatie vanhet bouwvak bevorderen.2. De bekistingDe bekistingen voor betonwerkenvereisen hout en arbeidsuren vantimmerlieden. Hout is duur en werkelijkgoede vaklieden worden schaarser; nietalleen in Nederland hoort men dit, maarook in Amerika. Bovendien stellen ookhier de ,,Unions" hun eisen, o.a. bijv. magop veel plaatsen alleen door timmerliedenworden ontkist.Men kan nu op twee wijzen trachten hetbekistingswerk te vereenvoudigen:a. door het betonontwern te norma-liseren en te vereenvoudigen.In grote lijnen gezien wordt deze wegdoor de Amerikaanse ingenieurs enarchitecten niet aanvaard. Zelfs mislukteal jaren terug een poging, de toch zoeenvoudige stalen randbekistingen vanbetonwegen in de verschillende staten tenormaliseren. Wel wordt, voornamelijk inde utiliteitsbouw, hier en daar door eenarchitect rekening gehouden met in dehandel zijnde308genormaliseerde bekistingen en be-vestigingsmiddelen, maar dit is geenregel.Hoewel men soms wensen zou, dat menzich bij het ontwerpen vanbetonconstructies wat meer realiseerde,dat -- wat men tekent -- ook moetworden bekist, toch mag men niet te veelverlangen naar deze methode voor hetvereenvoudigen der bekistingen, want ookzonder dit is er al genoeg architectuur vande lopende band.b. door de bekistingen vele malen tegebruiken en deze met sremakke-liikte monteren schotten uit te voeren.Van deze methoden waren in Amerikaenkele interessante voorbeelden te zien.Voorop zij gesteld, dat veel bekistingenop de normale wijze worden uitgevoerdmet planken, stijlen, gordingen entrekstangen. Voor grote objecten, zoalsstuwdammen, boogbruggen, tunnels e.d.maken sommige grote fabrieken(bijv. Blaw-Knox) speciale bekistingen:cantilever schotten (stalen schotten metgeconstrueerde stijlen), rijdbare tunnel- ensluisbekistingen, schotten voorwegenbouw, enz. Wat echter het meestinteresseert, zijn de pogingen om voor denormale betonwerken een algemeen tegebruiken bekisting te ontwerpen.Drie firma's, die zich op het vervaardigen,verhuren en verkopen vangenormaliseerde bekistingen hebbentoegelegd, werden hiertoe bezocht. Het ismerkwaardig te zien, hoe elk dezerfirma's een zeer verschillende type schotheeft ontworpen.De eenvoudigste oplossing is wel die,waarbij men smalle stalen schottentoepast; foto 1 laat zulk een systeem zien.Een betere uitvoering, waarbij meer dekokervorm wordt benaderd, geven de tek.1--3; dit systeem van stalen panelenwordt toegepast door de Irvington Form &Tank Corp. te New-York,foto 1. genormaliseerde bekisting met smallestalen schottenfig. 1. gestandaardiseerde vormen voorstalen panelen in kokervormfig. 2. voorbeeld van een bekistingfig. 3. wanddoorsnede met juist passendebekisting van kopschot (a) en houtenrib bij niet-passende maat (b)Tek. 1 geeft de standaardvormen; lb en lczijn de normaalschotten. Deze worden inde breedten van 15 en 20 cm gemaakt. Delengten vari?ren van 1,20 tot en met 3,00m met 30 cm verschil. De kokervorm geeftzodanige stijfheid aan het schot, dat destijlen bij het bekisten kunnen vervallen.Men gebruikt een dubbele gording met,,snapty" *) ; deze laatste wordt door eengaatje in de hartlijn van het schot gevoerd.De onderlinge bevestiging geschiedt dooreen boutje met spiesleuf, waarin een spiewordt geslagen. Tek. la en ld geven resp.een in-en uitwendig hoekstuk, terwijl intek. 2 een voorbeeld van een bekistingwordt gegeven. Men gaat daarbij van hetprincipe uit, dat men passtukken e.d. vanhout maakt; zie bijv. tek. 3. Deze figuurgeeft eerst de doorsnede van een wand (a),waarbij de bekisting van het kopschot juistpast; tek. 3b laat zien, hoe men doortoepassing van een houten rib zich bij eenniet-passende maat behelpt. De kokers zijnaan de einden voorzien van kopvlakken,zodat ze ook op elkander kunnen wordengezet. Zijn grotere eenheden geenbezwaar, bijv. omdat men een kraan bij dehand heeft, dan stelt men van de panelenschottten samen.Een tweede geheel, andere oplossingwordt toegepast door de Universal ClampCo. te Chicago.Men gebruikt multiplex schotten metrondom een hoekstaal, terwijl de kopsekant beschermd wordt door een metalenrandje. De schotten zijn alle 60 cm breeden 30 tot 240 cm lang, ook weer met 30cm verschil oplopend. Bij de langereschotten zijn om de 30 cm dwars-hoeklijntjes aangebracht. Het kenmerk vandit systeem is, dat tussen inkassingen vande hoeklijnen door, de schotten gekoppeldworden met de tegenoverstaande schotten.Hiervoor worden platte trekstangetjesgebruikt, die van te voren op maat wordenbesteld. Deze bekisting heeft derhalvetheoretisch geen stijlen of gordingennodig. De foto's 2 en 3 laten de bekistingzien van een keerwand, die in New Yorkop het terrein van het Uno-gebouw werdgemaakt. Men ziet op foto 2 bij deschotten van de steun-*) Een snapty is een speciaal op maat ge-maakt trekstangetje, dat tevens als afstand-houder dienst doet.beren de genoemde trekstangetjes.De enkele stijlen en gordingen wor-den uitsluitend gebruikt om de kistte richten; ze worden dan ook methaken alleen aan de buitenkant derschotten bevestigd. De afstand dertrekstangen bedraagt 60 cm verti-caal en horizontaal.Een derde systeem, dat van deEconomy Forms Corp. te Des Moinesgaat wel het verst.Men is van het principe uitgegaan,dat men alle voorkomende bekis-tingsgevallen moet kunnen oplossenzonder de hulp van hout. De foto's 4 t/m 7geven een overzicht van dit systeem. Mengebruikt stalen schotten, die met specialeklemmen aan elkander worden bevestigd(foto 4). Men heeft deze schotten in tal vanbreedten en lengten. Ook bij dit systeemheeft men in principe geen gordingen enstijlen nodig, doordat hier eveneens detegenoverliggende schotten direct aanelkander worden gekoppeld. Het resultaatis verbluffend. Een ingewikkelde kist vooreen waterreinigingsgebouw wordt keurigals een meccano in elkander gepast. Foto 5geeft een overzicht van het gebouw. Opfoto 6 ziet men een detail bij een in tebetonneren Din-balk. Foto 7 tenslotte laatde bekisting van een wand met hoek-oplossing zien. Door het gebruik vanscherprandige hoeklijnen bij de fabricageder schotten kan men een zeer mooievlakke vloer maken.Tenslotte moge nog onder de aandachtworden gebracht, de in Amerika vooral bijutiliteitsbouw toegepaste ,,pans"; dezeworden gebruikt voor balkvloeren. De tek.4 en 5 geven resp. de zgn. naildown en deslip in pan. Deze laatste kan men ontkistenzonder de balk-bodem en stutten teverwijderen. Het type van deze figurenwordt in de handel gebracht door de Gate-way Erectors Inc.De ,,pans" worden geleverd in maten van25 tot 75 cm breed, 15 tot 35 cm hoog enin verschillende lengten tot ca 1,50 m.Het was verrassend te zien, hoe men inenkele dagen bij de bouw van eentorengarage in "Washington eenbalkenvloer met dergelijke ,,pans"bekistte. Men gebruikte daar ookuitsluitend uitschuifbare standvin-foto 2 en 3. bekisting ener keerwand ophet terrein van hetUnogebouwfig. 4. de zgn. nail-down panfig. 5. de zgn. slip in pan309foto 4. stalen schotten met specialeklemmenfoto 5. overzicht van het gebouwken, de zgn. ,,Roos-shores". De uitvoerderschatte de besparing aan arbeidsloon op ca75 %. De ,,pans" worden koud over elkaargezet; sommigen achten dit een nadeel,doordat nu het betonwerk minder gladwordt.Op het bezichtigde werk viel dit erg mee.Aan de kopeinden dicht men de kist metpasschotjes. De firma's, die zich op hetvervaardigen en verhuren vannormaalbekisting toelegden, hebben eentekenbureau, waar men voor deaannemers de bekisting ontwerpt en prijsopgeeft.Het is niet wel mogelijk een raming tekrijgen, welk percentage van debekistingen in Amerika aan dit soortfirma's ten deel valt. Men ziet echter detoekomst in deze zaken zeer rooskleurigin, omdat het hout duur is en goedevaklieden moeilijk zijn te krijgen.De aannemers, die eenmaal gewend zijnaan een of ander systeem, blijken er zeertevreden over te zijn; de meeste huurdersworden dan ook kopers. Het derdesysteem wordt niet verkocht, maar alleenverhuurd. Vermoedelijk zal het groteaantal maten der panelen hier wel een rolbij spelen. Men is het er over eens, dathuren van bekisting pas zin krijgt, indienmen eens per week kan ontkisten. Vandaarook dat de aannemers hun vloeren somszelf stellen met mul-tiplexplaten en datmen de ,,slip in pan" heeft geconstrueerd.De schotten van het eerste systeem kostenper m2ca 25 ? zo duur als een m2plankhout, waarbij men bedenken moet,dat voor de opbouw der schotten minderhout nodig is. Uit de genoemdevoorbeelden ziet men, dat allerleioplossingen mogelijk zijn.Van het eerste systeem, de smalle stalenkokers, beweert men dat zijzeer gemakkelijk hanteerbaar zijn,dat de smalle vorm zich goed leent omook ronde vlakken te bekisten en dat hetpaneel op zichzelf niet gauw beschadigdzal worden.Bij het tweede systeem wees men vooralop het voordeel van het gebruik vanmultiplex. Men kan er nu gemakkelijksparingen op spijkeren.Bij het oordeel over het derde systeem,dat op het eerste gezicht door de vele pas-en hulpstukken een ingewikkelde indrukmaakt, moet men toch voorzichtig zijn.Het was verwonderlijk te zien, hoe eenvan te voren getekende bekisting snel ennetjes in elkander werd gepast.Ook in Nederland gebruikt men hier endaar genormaliseerde schotten. Zo werdenbij het herstel van de Rotterdamse havenvan het zeer slechte hout van getrokkenpalen schotten gemaakt van 0,60 ? 2,40 mop regels van 0,06 ? 0,06 m; het resultaatt.o.v. de houtbesparing was zeer goed.De typische voordelen van de ge-normaliseerde schotten-bekisting sprekenniet alleen door een snellere opbouw,lagere arbeidskosten en besparing vanhout, maar ook bij het ontkisten werktmen veel gemakkelijker: geen bergen houtmeer spijkerschoon te maken en geenbreken van planken door onachtzaamoptreden van arbeiders; de schotten zijnnetjes te stapelen, makkelijk te vervoerenen de hoeveelheid kan steeds nauwkeurigworden gecontroleerd. Wie speciaalgemaakte schotten nog niet heefttoegepast, moet het eens proberen met eeneigen uitgedacht systeem. Het bestesysteem is dat, waaraan de uitvoerder, diehet werk moet maken, heeft meege-dokterd.3. Het maken en verwerken van betonmortelfoto 6. detail van de bekisting bij een in tebetonneren Din-balkJoto 7. bekisting van een wand methoekoplossingIn Amerika heeft vrijwel elke plaats vanenige betekenis een betonmortelfabriek envrijwel elke aannemer koopt voor normalewerken zo mogelijk kant en klaar zijnbetonmortel van deze fabrieken. Op degrote werken, waar veel beton wordtverwerkt, gebruikt men moderneinstallaties, die automatisch werken. Veelvan de betonmortel in Amerika komtderhalve uit centrale installaties, die --hoe ze ook zijn ingericht -- steeds ditgemeen hebben, dat alle toeslagstoffenworden gewogen. Men past bij dezeinstallaties 2 systemen toe:a. de betonmortel wordt in vast opgestelde molens centraal gemengden dan in auto's naar het werk vervoerd; dit is de zgn. central ofpremixed betonmortel.b. betonmolens, gemonteerd opauto's, laden centraal de ongemengde bedden, rijden er mede naar hetwerk en mengen of wel onderwegof wel op het werk; dit is de zgn.preproportioned betonmortel.In beide gevallen is het resultaatvoor de afnemer hetzelfde. Hij krijgtde mortel kant en klaar op het werk, zgn.ready mixed beton, maar voor deproducent volgt, uit de keuze van het eneof het andere systeem, een zeerverschillende opzet van de fabriek.In het eerste geval, waarbij men de molencentraal opstelt, moeten desamenstellende stoffen recht boven demolen in een weegsilo uitmonden. Ditleidt al gauw tot een omvangrijkeinstallatie.In het tweede geval kan men desamenstellende delen, omdat de molensnu verrijdbaar zijn, op verschillendeplaatsen laden. De fabriek kan menderhalve in afzonderlijke laadsilo'ssplitsen, die daardoor tevens lichter zijnen zo nodig gemakkelijker verplaatstkunnen worden.Legt men zich in het eerste geval vast opeen bepaalde plaats en besteedt men eengroot deel van zijn kapitaal om eencentrale fabriek te bouwen, dan bestaat inhet tweede geval de belangrijkste kapi-taalbelegging in de stoet van rijden-310foto 8. een ,,central-mixing" bedrijf met 2 stel silo'sboven 2 molensde molens en volstaat men dikwijls dezetruckmixers bij eenvoudige weegsilo's teladen. Foto 8 geeft een typisch beeld vaneen ,,central-mixing" bedrijf. Zand engrind worden met een rijdende kraan inopslag gelost. Hieronder loopt een tunnelmet transportband. De opgeslagenmaterialen kunnen via deze band naar deschuin opgaande band worden gebracht endeze lost in grote silo's om de beurt deverschillende toeslagstoffen. Deze fabriekheeft twee stel silo's boven 2 molens.Foto 9 geeft een typisch beeld van hettweede systeem. Op de achtergrond zietmen een gecombineerde zand- engrindweegsilo, die met behulp van eendrijvende kraan wordt gevuld. Op devoorgrond staat de cementsilo. Detruckmixers laden zand, grind en wateronder de eerstgenoemde silo en daarna ce-ment uit de tweede silo. Bij het ,,central-mixing" bedrijf kan men de betonmortel inopen auto's vervoeren, die soms speciaalals kiepauto s gebouwd zijn, waarbij delaadbak sterk geronde hoeken heeft, omeen hoog scharnier draait en vrijwel telood kan worden opgezet, zgn.dumpcretes. Overigens worden deze auto'sin Oost-Amerika vrijwel niet toegepast endan nog alleen voor ,,air-entrained" beton-mortel. Veel beter zijn de agitators; dit zijnop auto's gemonteerde trommels, dielangzaam onder het rijden kunnen draaien.Het merkwaardige is echter, dat alle be-zochte ,,central-mixing" bedrijven ,,truck-mixers" gebruiken, die toch veel duurderzijn. Wel heeft men bij het gebruik vandeze mixers het voordeel boven de,,prepro-portioning" bedrijven, dat men ca50 % meer betonmortel kan laden indezelfde mixer, omdat de gemengdemortel nu eenmaal een kleiner volumeinneemt en ookminder ruimte in de trommel onbenut laat.Dit voordeel spreekt alleen, indien menniet aan wegbelas-tingen is gebonden.Deze dus zo algemeen gebruiktetruckmixers worden in verscheidenevooraanstaande fabrieken in seriegebouwd. Foto 10 (overgenomen uit eencatalogus) laat zulk een truck-mixer zien.De op het chassis van de autogemonteerde molen van foto 10 ligthorizontaal. Men noemt dit een ,,low-charge mixer". Tegenwoordig bouwt mende molens veelal met de hartlijn naarachteren schuin omhoog lopend, waardoormen ca 50 cm aan loshoogte wint. Dit zijnde zgn. high-charge-molens. Deze grotereloshoogte speelt een rol in de onderlingeconcurrentiestrijd derbetonmortelfabrikanten, maar tevenswordt de machine duurder, moeilijkerlosbaar en de menging vereist meer krachten tijd. Het mengwater moet bovendieningepompt worden tegen de druk van hetmateriaal in.De truckmixers worden geleverd met eeninhoud van 1?--4? m3(foto 10 geeft een2,3 m3mixer weer) en kunnen voorzienzijn van een aparte motor ofwel met een,,power take off", d.w.z. men haalt dedrijfkracht van de drijfas der auto af.De machines zijn zeer solide gebouwd(??n bedrijf heeft dezelfde mixers al 15jaar lopen) en de fabrieken trachtenelkander te overtroeven door allerleidoelmatige en vernuftige vindingen toe tepassen. De molens worden door een snelte openen en te sluiten mangat in hetmidden van de trommel geladen. Delossing geschiedt aan de achterkant doorhet opendraaien van een deksel. Sommigeuitvoeringen hebben van achteren eenopen trechter, waardoor geladen wordt.Bij het lossen draait men deze trechter180? om.foto 9. een ,,preproportioned" of,,premixed" bedrijffoto 10. een ,,low-charge mixer" van 2,3 m3311foto 11drievoudige silo meteronder aangehangenverrijdbare weegsilofoto 12. De mortel wordt zeer stijf verwerkt(slump = 4 cm).Welk systeem verdient nu de voorkeur:het ,,premixed" of het ,,pre-proportioned" systeem?De voorstanders van het eerste systeemwijzen vooral op: de mogelijkheid debetonmortel centraal te keuren en degrotere laadmogelijk-heid van een zelfdetruekmixer. Anderen, die hun hart aan hettweede systeem hebben verpand, wijzen opde grote soepelheid van dit bedrijf; decapaciteit van een silo-opstelling .wordtniet belemmerd door een molen: men kanbij plotselinge vraag de capaciteit directopvoeren door meer truck-mixers in tezetten en zo nodig een zwaardere kraan, enmen kan steeds snel laadeenhedenverplaatsen naar d?e gedeelten van een stad,welke veel betonmortel vragen en hierdoorde rijafstand sterk beperken.Men kan dus wel zeggen: de Amerikaansepraktijk geeft, geen uitsluitsel. Welksysteem de voorkeur verdient, hangt af vande historie van het bedrijf, van het al of niethebben van een vaste klantenkring, van deplaatselijke omstandigheden, van wettelijkebepalingen en van persoonlijk inzicht.In Philadelphia bijvoorbeeld is hetmengen op de fabriek voorgeschreven(foto 8 werd hier genomen) en in NewYork schrijft men voor, dat het mengen ophet werk moet geschieden (foto 9).Men heeft in Amerika betonmortel-fabrieken met een jaarproductie van 8 000m3, maar ook van meer dan 800 000 m3,met 5 truckmixers en met meer dan 200van deze machines. Bij de gekozenvoorbeelden wordt het zand en grindgebaggerd en per schip aangevoerd.Wanneer deze materialen echter per treinworden aangevoerd, geschiedt dezeaanvoer gewoonlijk per onderlos-wagon,die boven een ontvangtrechter wordtgereden, waarin het zand en de grindworden gestort. Meestalzorgt een transportband dan voor hetverdere vervoer. Transportbanden wordenin Amerika zeer veel gebruikt. Ze eisenweinig bediening, zijn bedrij fszeker enhun vervoerscapaciteit is hoog; deze looptvan 30--600 t/h, afhankelijk van de ge-bruikte breedte van de band. Ook opkleinere werken, die niet binnen het bereikvan een beton-mortelfabriek liggen,worden de toeslagmaterialen veelalgewogen. Zo laat foto 11 een drievoudigsilo zien, waaronder een weegsilo? aanrails verrijdbaar is opgehangen. Deze railssteken buiten de silo uit, zodat men hetbed direct in de op-haalbak van de molenkan storten. Het laden van de silogeschiedt dan met een kraan. De foto werdergens in een bos bij de bouw van eenkleine brug genomen. Bij de uitvoeringvan zeer grote werken bouwen deaannemers grote betoninstallaties. Dematerialen komen meestal uit nabijgelegen steengroeven.Uitgebreide systemen van transportbandenbrengen de rotsstukken naar brekers,zandmachines, was-installaties enzeefinrichtingen en sorteren de materialenop grote hopen, die dan soms door tunnelsmet transportbanden naar de centraleinstallatie worden gevoerd. Deze centraleinstallaties zijn prachtige stukjes vantechnisch kunnen. De samenstellendematerialen voor de betonmortel, die somshet respectabele aantal van tien hebben,worden langs geheel automatische weggewogen en gemengd, waarbij elkeweging en menging op grafieken wordtvastgelegd.Men verwerkt de betonmortel in Amerika,vooral op rijkswerken, zeer stijf. Hetbeton op foto 12 bijv. werd gestort in eenbrugdek. Men eiste daar een slump van 4cm 15/8"). Het gevolg is, dat men bijvoorkeur kranen gebruikt om debetonmortel te plaatsen en dat het gebruikvan trilapparaten vanzelfsprekend is .Storttorens zijn er niet. Wel ziet men veelhijstorens, waarbij de betonmortel metduwwagentjes wordt uitgereden; somsgebruikt men kleine motorwagentjes vanca ? m3inhoud.De Amerikaanse Waterstaat (het zgn.Corps of Engineers) verbiedt in zijnalgemene voorschriften het gebruik vantransportbanden voor betonmortel.Hier en daar zijn er betonpompen ingebruik. Deze worden door een grotefabriek in serie gemaakt, waarbij men ookdubbele pompen vervaardigt. Men kan bijdeze machines naar eigen keuze ??n pompin- of uitschakelen. De capaciteitenvari?ren tussen 11 en 23 m3/h voor deenkelwerkende en tussen 22 en 50 m3/hvoor de dubbelwerkende pomp. De leidingwordt na afloop van een storting metbehulp van een zgn. go-devil en waterdrukschoongeperst. Bij ide pompen wordtsteeds een roerwerk geleverd, dat bovende ontvangtrechter is gemonteerd.Op ??n bezocht werk, waar een pompwerd gebruikt, voerden ,,truck-mixers" debetonmortel in snel tempo aan. De drukteen spanning, die toch veelal op een werkheerst gedurende het betonstorten, ontbrakgeheel; het werk maakte bepaald een,stille" indruk. Bij de bouw van een tunnelbrachten ,,truckmixers" de betonmorteldoor de tunnel in een zgn. pneumaticplacer. Men stortte ? m3(1 cub. yard) ineen stalen kast, de schuif werd metluchtdruk gesloten en de mortel, eveneensmet luchtdruk, uit de ,,placer" door eenleiding in de kist gespoten.De specie moet vrij slap zijn; demeningen, waren nogal verdeeld overdeze werkwijze.4. Het transport en de verwerking van cementWaar, zoals wij bij de behandeling van hetbetonstorten zagen, veel beton in Amerikacentraal samengesteld of gemengd wordt,is tevens de mogelijkheid geopend, aan dezo geconcentreerde cementbehoeften tevoldoen door het leveren van cement inbulklading.Het vervoer van cement in bulk komt zeerveel voor. Men spaart de zakken, en hetladen en lossen kangoedkoper zijn. Voor het lossen moet menmechanisch zijn ge?nstalleerd, en zulk eeninstallatie kan alleen rendabel zijn bijregelmatig en voldoend verbruik.a. het vervoerHet vervoer van los gestort cement kan invrijwel elk gesloten transportmiddel plaatsvinden (schepen, wagons en auto'safgedekt met een zeildoek). Waar hetverwerkenvan het cement echter soms goedkoperkan geschieden, indien het vervoermiddelde lading kan storten boven eenontvangtrechter, heeft men ook specialevervoermiddelen bedacht.Zo wordt het cement gewoonlijk per treinin onderloswagens, zgn. hopperwagens,vervoerd. Deze wagons bevattenverschillende taps-toelopendecompartimenten. Foto312fig. 7. schematische voorstelling van het ,,air-slide" principe De stippellijnstelt luchtporeus materiaal voor.fig. 6. een zelflossende tankauto13 laat zien, hoe men een dergelijkewagon boven een kuil rijdt; eenwerkman is doende een slurf vanzeildoek of ander materiaal onder deopening te hangen, waarna hij deschuif opent. Het cement valt dandoor de slurf in een, in de kuilopgestelde ontvangtrechter.Tek. 6 geeft een schets van een zelf-lossende tankauto. Men kan dezetankauto's in allerlei vormen bouwenen bijvoorbeeld met een ingebouwdeschroef lossen. Het nieuwste is wel,dat men (zoals in tek. 6) de tank tapslaat toelopen naar een over de gehelelengte doorlopende goot. Deze goothelt 1: 20. Zij is, zoals tek. 7 laat zien,voorzien van een dubbele bodem, diegemaakt is van luchtporeus materiaal.Met een kleine compressor (bijv. eenban-denpomp) blaast men lucht in deonderruimte. Deze lucht dringt doorde poreuze bodem in het cement; deonderlaag van de cementlading schietdan als water de monding uit. Dit ishet zgn. air-slide principe. Schepenkan men speciaal inrichten, door delading met een systeem van ,,air-slides", met schroeven of met een,,scraper" naar een in het schipingebouwde trechter te brengen.b. het verwerkenDe wijze van het verwerken derlading hangt af van de mogelijkheidvan het vervoermiddel om de ladingal of niet in een trechter te storten.Meestal ziet men, indien het ver-voermiddel de lading stort, de op-stelling van foto 14. Rechts op de fotolost een hopperwagon het cement ineen kuil. Een korte horizontaletransportschroef brengt het cement uitde kuil buiten het profiel van vrijeruimte van het vervoermiddel naareen Jacobsladder. Deze brengt hetcement omhoog en stort het in eensilo. De inrichting op de foto laaddekleine kieptankjes, dieop kiepauto's waren gemonteerd,Deze auto's vervoerden ongemengdebedden naar een wegenbouw-molen.Behalve met schroef en ladder kanmen ook het cement verder verwerkenuit de storttrechter met behulp vanlucht. Hierbij past men tweemethoden toe; men laat het cementlopen in een:a. stalen vat met ca 5 ton inhoud,sluit daarna het vat en laat druk-lucht toe. Door een pijpleidingstroomt het mengsel van lucht encement, soms over afstanden vanenige honderden meters, naar eensilo. Dit zijn de zgn. air-activitedconveyors.b. stationnaire Fuller-pomp. Dezevangt het cement op in een zeersnel draaiend transportschroefje.Het cement wordt met vaart doorhet schroefje weggeperst; bij de uit-tree-opening laat men drukluchttoe. Het cement kan men op dezewijze eveneens over grote afstandenverplaatsen.Deze pompen worden in verschillendematen geleverd met capaciteiten van6--200 t/h. Het conveyor-bedrijf, datintermitterend is, kan ca 50 t/hverwerken. Op de genoemde specialeschepen, waar het cement dus tot ineen trechter in het schip wordtgewerkt, plaatst men meestal ook eendergelijke stationnaire pomp. Indienhet vervoermiddel de lading niet zelfin een trechter kan storten, is er inAmerika maar ??n middel om delading te lossen, n.l. de verrijdbareFuller-pomp1). Dit is dusvoornamelijk het geval bij normaleschepen ofwel bij gewone wagons.Tek. 8 geeft een schets van het hartvan deze pomp. Een vertikale motorop de kpp van het toestel draait sneleen geperforeerde plaat in het1) Zie het artikel van J. A. Bakels inCement 13-14, blz. 276, foto 2.foto 13. onderloswagen,een zgn. hopperwagenfoto 14. De hopperwagen (rechts) lost het cementin de kuil. Een korte horizontaletransport-schroef brengt het buitenhet profiel van vrije ruimte naar eenJacobsladder (midden), die hetboven in de silo (links) stort.fig. 8. doorsnede over het hart van de verrijdbareFuller-pomp voor lossing van schepenen gewone wagons313rond en werkt zo het cement via een slurfnaar de schroef. Een zware motor, in hetverlengde van de schroefas, draait deschroef snel rond; op de schets is de plaatsaangegeven, waar de lucht intreedt. Dezepompen worden ook weer in allerleiafmetingen geleverd met motoren van30--200 pk; de gewichten lopen van ca1,8 ton tot ca 6,5 ton. De kleinste pompverzet 20--30 t/h over een afstand van150 m. Men kan deze verrijdbare pompenop afstand bedienen, maar het doel, dearbeiders uit de cementlading weg tehouden, is nog niet bereikt; de lading blijftsoms te lood staan en om het instortenboven op de pomp te voorkomen, moeteen man met een schuifstok het taludbijhalen.Behalve de genoemde electromoto-renheeft men dus ook nog een krachtbronnodig voor een veelal zwareluchtcompressor.Tot nu toe werd in dit hoofdstuk nietsgeschreven over ,,containers." Dit zijnkleine of grotere stalen vaten of bakken,die aan de fabriek worden geladen en doorde afnemer worden gelost. Eigenlijk valtdit vervoer al niet meer onder het transportvan los gestort cement; een container iseerder een soort terugkomendeverpakking. In New York, waar hetcement moest worden overgeslagen vaneen wagon op een schip, gebruikte men,,airactivated containers". Deze zijnhet eigendom van de spoorwegen. Zijkunnen met luchtdruk in 15 minutenworden leeggeblazen. De inhoud is ca 10ton. Men laadt 25 stuks op een ponton.Het cement uit deze ,,containers" diendeom de silo van foto 9 te laden. De luchtwordt aangevoerd in een 2"-leiding; delucht en het cement vloeien uit door een5"-leiding. In Nederland zijn, voor zoverschrijver bekend, momenteeel twee Ful-ler-pompen in gebruik. In IJmuiden werdhet cement voor de bouw van een sluis pertankauto verreden. In Rotterdam bij hetherstel der havens werd ruim 7 000 toncement met een gewone eendraadsgrijpergelost, die tevens zand en grind oversloeg.6. ,,Air entrained", ,,vacuum finished" en ,,preoacked" betonBij het eerste gedeelte der reis, dat inhoofdzaak onder leiding van het ,,Corps ofEngineers" werd gemaakt, stond ook eenbezoek aan het modernebetonlaboratorium in Vicks-burg op hetprogram. Men heeft hier uitgebreideonderzoekingen gedaan op het gebiedvan,,air-entrai-ned", ,,vacuum-finished"en ,,prepacked" beton.Het vervaardigen van de twee laat-stengeschiedt volgens geoctrooieerdemethoden. De Rijksingenieurs zien echterzoveel mogelijkheden voor dezebetonsoorten, dat zij voor eigen rekeninguitgebreide proeven hebben genomen,waarbij het recht werd bedongen, op derijkswerken als zelfstandigelicensiehouders te mogen optreden.Het ,,air-entrained" beton daarentegen isgemeengoed bij vrijwel alle Amerikaanseingenieurs. Tal van laboratoria hebbenonderzoekingen gedaan, en eenuitgebreide litteratuur is over ditonderwerp verschenen.Omdat ook in Nederland deze be-tonsoorten hier en daar worden toegepasten over deze onderwerpen enige artikelenin de Nederlandse litteratuur zijnverschenen, zal slechts terloops over hetprincipe van de methode wordengeschreven en de nadruk worden gelegdop de toepassing in Amerika, zoals dezegezien en ervaren werd.a. ,,air-entrained" betonMen voegt bij de betonmortel een middel(een zgn. ad-mixture), waardoor zeerkleine luchtbelletjes in de mortel ontstaan;vandaar de naam ,,air-entrained" beton.Zaagt men zulk een behandeld stukje be-ton door, dan ziet men door de mi-kroskoop op het zaagvlak talloze kleineholletjes, die vrij gelijkmatig over hetoppervlak ziin verdeeld. Dezeluchtbelletjes nu wijzigen in belangrijkemate de eigenschappen van het verhardeen onverharde beton, zowel ten voor- alsten nadele. Men kan als toevoegmiddelparaffine, olie of gewone zeep in hetbetonmengsel gebruiken. Onderzoekingenhebben echter aangetoond, dat het aantalontwikkelde luchtbelletjes van zeer groteinvloed is op de mate van verandering dereigenschappen. Enkele fabrikantenleggen zich er nu op toe, een gesta-biliseerd product te vervaardigen,waardoor men de luchtontwikkeling beterin de hand kan krijgen. Tot heden zijn inAmerika twee middelen offici?el als goederkend: Darex A.E.A. en Vinsol Resin;men verwacht echter meer producten opde markt.Het gaat hier dus zeer beslist niet om eengeoctrooieerde methode. Iedereen mag,,air-entrained" beton maken, maar het isgemakkelijk en veilig, een erkend middelte gebruiken als ,,ad-mixture".In Amerika nam het ,,air-entrained" betoneen grote vlucht, toen men eenmaal hadontdekt, dat men niet alleen dehoeveelheid ontwikkelde lucht stevig inde hand moest en ook kon houden, maardat men ook de betonsamenstelling moestwijzigen.Evenals men de hoeveelheden cement enwater voorschrijft en men wenst dat dezehoeveelheden voor elk mengsel gewogenof gemeten worden, zo is men ook hetpercentage lucht in de bestekken gaanvoorschrijven; men bedacht apparaten omde luchthoeveelheid te meten. De lucht isdaar het vijfde bestanddeel van debetonmortel. De grote toepassing ervan inAmerika (het ,,Corps of Engineers" bijv.schrijft het gebruik ervan dwingend voor)vindt zijn oorzaak in de voordelen van,,air-entrained" beton, die men ver bovende nadelen ervan uit zag steken. Dezevoordelen zijn:1. de verwerkbaarheid van het beton verbetert aanzienlijk.De luchtbellet] es werken als ko-gellagertjes. Bij een mengsel met 220kg cement per m3beton zal 3 % luchteen oorspronkelijke slump van bijv. 10cm kunnen doen veranderen in 5 cm;bij gelijke verwerkbaarheid betekentdit dus minder watergebruik. Hierdoorweer kan met minder zand wordenvolstaan. Ter gedachte-bepaling: vooriedere % lucht kan 1,3 % zand en 3 %water minder worden genomen;2. de weerstand tegen nadelige invloeden van weersomstandigheden en agressieve omgevingstijgt met honderden procenten;3. de samenstelling van het beton blijftgedurende het transport en deverwerking veel gelijkmatiger;4. na het storten verliest het beton veelvan de eigenschap om water aan hetoppervlak af te scheiden (zgn.bleeding).Het afbladeren van het beton aan hetoppervlak (zgn. scaling) vermindert ofvervalt en men schijnt vlugger tekunnen afwerken, waardoor hogeoveruren geheel of gedeeltelijkvervallen.Ook voor beschermd beton in gebouwene.d. past men reeds veel ,,air-entrainment"toe, omdat men hoge waarde hecht aan hetgelijkmatig blijven van het mengsel. In debestekken schrijft men doorgaans 3--6 %lucht voor. Bij grotere luchtpercentagesgaan de nadelen sterker spreken, n.l. hetverlies aan vastheid van het beton en hetverminderen van de aanhechting aan hetwapeningsstaal. Bij mager beton kan menaan vastheid winnen, bij vetter betonrekent men op een vastheidsverlies van ca3 % per 1 % lucht. Men kan langsverschillende wegen het luchtpercentagein het mengsel controleren. Het specialeapparaat, dat hiervoor ontworpen is, maaktdeze controle al zeer eenvoudig2). Bij hetnieuwste apparaat varieert men de druk inde cylinder niet meer met water maar metlucht. Dit vereenvoudigt de proef nogmeer.In 1938 begon ,,air-entrained" beton inAmerika bekend te worden. Gedurende deoorlog nam de toepassing, dank zij ook deonderzoekingen van het ,,Corps ofEngineers", een grote vlucht. Dit Corps isuiteindelijk een militaire organisatie; hetpaste ,,air-entrainment" op grote schaaltoe bij militaire werken. Thans, nu menmet de methode om goed ,,air-entrained"beton te maken vertrouwd is, beschouwtmen de ontdekking van de invloed vanlucht in het beton als de belangrijkste ge-beurtenis in de beton-historie sedert deerkenning van de invloed van de water-cement-factor. Een gezag-2) Zie het artikel van J. Lern in ,,Cement"13--14, blz. 262.314foto 15. ,,vacuurw-finished" betonEr zijn 2 serles zuigmatten.,,Truck-mixers" leveren de benodigde betonmortel.foto 16. ,,vacuum-finished" betonEr wordt 10--20 minuten per mat gezogen.Op de voorgrond wordt het oppervlak metde machine afgewerkt.hebbend deskundige verklaarde: Erzal geen geldig excuus zijn, indienniet binnen 5 jaar alle ,,exposed" (d.i.aan de natuur blootgesteld) beton ,,air-entrai-ned" beton is.b. ,,vacuum-finished" betonOm de verwerking van betonmortelmogelijk te maken, gebruikt men meerwater dan nodig is voor de bindingmet alle nadelige invloeden daarvan.Men is nu op de gedachte gekomen,na het storten van de betonmortel, hetovertollige water er weer zoveelmogelijk uit te halen. The VacuumConcrete Inc. te Philadelphia heefthier een eenvoudige methode opbedacht. In een plaat multiplex vanbijv. 0,90x 1,20 m zaagt men een 2"gat en sluit er een slang op aan. Aande andere zijde bespijkert men deplaat achtereenvolgens met grof dikgaas, fijn gaas en linnen. Deze plaat,een zgn. zuigmat, wordt met hetlinnen op de verse betonmortel gelegden de slang op een vacuumpompjeaangesloten. In de holle ruimte tussende plaat en het linnen ontstaat eenvacuum en het water van de beton-mortel dringt door het linnen, metachterlating van fijn zand en cement,heen.Het linnen wordt vlak gehouden doorhet fijne gaas. Het water stroomt doorhet grove gaas naar het zuiggat envervolgens door de slang en wordtopgevangen in een separatortank.Op het laboratorium der Vacuum-Corp. demonstreerde men het procesdoor een glazen zuigplaatje op een natspeciebed te leggen. Men zag dewaterdruppels zich driftig een wegbanen door het gaas naar het zuiggaten de specie werd zienderogen droog,ook buiten het zuigplaatje, zodat menal na enkele minuten de duim er nietmeer kon indrukken.Men stelde de volgende voordelenvast:1. de vastheid van het behandeldebeton loopt 50 % op;2. het sterkste beton ligt aan hetoppervlak;3. direct na het storten kan men af-werken;4. bij vriezend weer behoeft men hetbetonoppervlak slechts kort tebeschermen;5. men kan zeer snel ontkisten.Het ,,Corps of Engineers", dat uit-gebreide proeven met dit systeemheeft genomen, maakt vooral gebruikvan het tweede voordeel. Debenedenstroomse stuwoppervlak-ken,die zeer veel te lijden hebben van hetoverstortende water, wil men metdeze geoctrooieerde methodebehandelen.Voor betonwarenfabrieken is vooralhet vijfde punt van belang, omdatmen de mallen voor buizen e.d. reedsmet een kwartier kan ontkisten;bovendien kan het beton nat wordenverwerkt, terwijl het toch sterkerwordt.Een zeer practisch voorbeeld werd inNew York aangetroffen. Een aan-nemer bouwde een onderdoorgangnaar de Battery-tunnel. Twee door-gangen van ieder 9 m overspanning enmet een 75 cm dik dek werden meteen rijdende bekisting gemaakt. Perdoorgang was er dus maar ??n kist tegebruiken. Hij wilde nu de dekken desVrijdags storten en 's Maandagsontkisten, om de volgende Vrijdagweer stortklaar te staan. Nadat voor dedirectie een proefstuk was gemaakt,werd goed-foto 17. ,,prepacked" betonhet aanbrengen van een kist met wapening na hetslopen van de beschadigde muren van een oude sluisfoto 20. het volpompen met de spuit van het opper-vlak van de steenslagfoto 18. de spuitinstallatie voor ,,prepacked" betonfoto 19. het verplaatsen van een spuitlans naar een gat ?n de kistDe uit de spuit lekkende specie blijft als een gesloten massa in het waterhangen.gekeurd dat hij op eigen kosten het dekmet de vacuummethode liet behandelen.Hij mocht dan de op Vrijdag gestortevloer van 75 cm dik en 9 m overspanning's Maandags reeds ontkisten.Foto 15 geeft een overzicht van zulk eenstorting op Vrijdag. Truck-mixers leverensnel de benodigde betonmortel. Dearbeiders staan tot hun kuiten in het stort.Men ziet twee series zuigmatten liggen;daarachter is het beton al hard en droog.Op foto 16 ziet men duidelijker nog destijve beton achter de zuigmatten; hetoppervlak wordt met een machineafgewerkt. Men zuigt ca 20 minuten permat. Is de vloer dunner, dan is 10 minutenvoldoende. Het uitgezogen water is helder;een teken dat er geen cement wordtmeegezogen. Aan de hoeveelheid af tezuigen water is een grens; men beweert uitbeton met 200 1 water per m3beton ca 501 water te kunnen onttrekken.De zuigmatten worden ook toegepast opbetonfabrieken om beton-stukken op tetillen. Door handig van deze zgn.,,vacuumlifters" gebruik te maken, kanmen in de wapening, die anders voor hettransport extra moet worden aangebracht,sterk bezuinigen.e ,,prepacked" betonWanneer men een kist met een inhoud van1 m3volstort met betonmortel, zou erzegge 750 1 grind zijn verbruikt. Vult menechter de kist van te voren met grind enperst men tussen de grindkorrels eencement-zand-water mengsel, dan ontstaater een betonmortel met 1 000 i grind perm3beton. Met deze methode kan cementworden bespaard, vervallen de zettings-verschijnselen en, doordat de grindkorrelselkander raken, zal er vrijwel geen krimpoptreden. Dit principe is practischverwezenlijkt door een bepaalde firma.Deze had bovendien een speciale speciesamengesteld door 2 toeslagen bij tevoegen: Alfesil en Intrusion Aid. Deze ?dienen voor grotere waterdichtheid,verlangzaming van het verhardingsproces,het vloeibaar maken van de specie zonderal te veel water bij te voegen en om despecie gedurende het verharden iets telaten uitzetten. De specie wordt ookenigszins gomachtig. Zeer belangrijk isverder, dat men zonder gevaar voorontmenging de specie ook onder water kaninspuiten.Het ,,Corps of Engineers" heeft ook dezegeoctrooieerde methode uitge-breid onderzocht. Men loopt zelfs metplannen rond, een stuw op deze wijze tebouwen. Een aardige toepassing van ditsysteem is weergegeven in de foto's 17t/m 20.De muren van een oude sluis waren sterkbeschadigd. Men sloopte 50 cm van dewand, gedeeltelijk met lange beitels in desloophamers (ook onder water).Foto 17 laat zien, hoe men na het slopeneen kist met wapening aanbrengt. De kistwordt gevuld met steenslag; daarna wordtmet het pompje van foto 18 de specieingeperst.Op foto 19 ziet men de beide arbeidersbezig ??n van de spuitlansen teverplaatsen naar een gat in de kist, datcorrespondeert met een geperforeerdbuisje in de kist. Deze buisjes zijn om de90 cm in de kist gesteld. Zodra gedurendehet pompen de specie uit eenbovenliggend gat loopt, wordt de spuit eengat hoger gesteld. Op deze foto ziet menook, hoe de uit de spuit lekkende specie inhet water als een gesloten massa blijfthangen. Foto 20 toont ten slotte, hoe menmet de spuit de oppervlakte van desteenslag yolpompt. Het reeds gemaaktewerk zag er keurig uit.Wat betekent...?Verlijmen: het aaneenhechten van vaste deien doormiddel van een stof, welke zich aan beide oppervlakkenvasthecht, zonder in die vaste s'offen merkbaar door tedringen. Volgens deze opvatting bestaat beton dus uitzand en grind, dat met cement verlijmd is en triplex uitverlijmde fineerlagen. In zoverre men de mlkro-structuur,de eigenschappen van een hechtend laagje tussentwee vulstofdeeltjes, wenst te beschouwen, kan menbeton inderdaad wel verlijmd noemen.Contractiekraeht: de samentrekkende kracht, dus dekracht, die in een materiaal ontstaat, wanneer het wilkrimpen, doch in zijn vorm wordt vastgehouden.Capillaire stroming: de stroming van een vloeistof innauwe buisjes (capiilairen) of smalle spleten.In open wijde buizen stroomt het water altijd van eenhogere naar een lagere plaats; bij capillaire buizen is deoppervlaktespanning van de vloeistof naar verhoudingveel sterker dan de zwaartekracht, zodat water zeer welnaar boven kan stromen.Dispergeren: het zeer fijn verdelen van een vaste stof ineen vloeistof, waarin deze vaste stof niet kan oplossen.De gevormde dispersie moet, evenals een emulsie,stabiel zijn.Coaguleren: het samenklonteren van de deeltjes vaneen emulsie of dispersie. De oorzaak kan daarin liggen,dat de werkzame emulgatorstoffen chemisch worden ver-anderd en dan niet langer hun emulgator-eigenschappenhebben (stremmen van melk door het melkzuur, dat bijverzuren ontstaat of door toegevoegd zuur), of doordat deemulgatorstoffen door electrische of mechanischekrachten worden weggedrongen (centrifugeren, indragen,electrische emulsiescheiding). Men kan het coagulerendus ook met opzet doen plaats hebben.Oppervlakte-actieve stoffen: stoffen, waarvan demolekulen zich bij voorkeur in het grensvlak tussen eenvloeistof en een daaraan grenzende stof (vast, vloeibaarof gas) bevinden. Door zich in dit grensvlak op tezamelen be?nvloeden zij sterk de oppervlaktespanningvan de vloeistof.Schuimmiddelen (zeep) en emulgatorstoffen zijnoppervlakte-actieve stoffen.Emulgator-stoffen: oppervlakte-actieve stoffen, die ineen bepaald geval een emulsie stabiel kunnen doen zijn.Dissociatiegraad (= splitsingsgraad)Bij het oplossen van een stof verdelen de op-geloste molekulen zich, min of meer vrij van elkander, inde vloeistof: het oplosmiddel. Soms kunnen de opgelostemolekulen door een toevallige botsing vrij gemakkelijkgesplitst (gedissoci?erd) worden in stukken, die zich, bijhet ontmoeten van een nieuwe partner, weer gaarne totde oorspronkelijke of nieuwe molekulen verbinden.In den regel dragen deze brokstukken een electrischelading (electrolytische dissociatie) en worden dan ionengenoemd. De dissociatiegraad is de verhouding van hetaantal gesplitste tot het totale aantal molekulen van deopgeloste stof. Voor suikeroplossing is zij nul (geensplitsing), voor zoutzuur kan zij bijv. 0,8 zijn.pH is een maatstaf voor de zuurgraad of voor hettegenovergestelde, de basiciteit, van een oplossing,waarin ionen (zie dissociatiegraad) aanwezig zijn.Wanneer een stof in water is opgelost, be?nvloeden deeruit gevormde ionen het aantal van de in water steedsaanwezige waterstofionen (H-ionen): in een zure oplos-sing zijn er bijzonder veel, in een basische oplossing(loog) bizonder weinig. Het getal, de pH (de potentie vande H-ionenconcentratie), waarin men dit meet, is: bijna 0voor sterk zure oplossingen;7 voor schoon water of neutrale opl,;bijna 14 voor sterk basische oplossingen.in cementmelk is de pH = 10,5,dus zwak basisch. Dr. B.316
Reacties