De duurzaamheid van betontek. 1. het bekroonde project van arch. A. DoorewaardEen lichtvaardig oordeelOp 30 Maart 1948 brandde de spits van de toren vande Sint-Walburgskerk te Zutphen af. Voor de restau-ratie werd een prijsvraag uitgeschreven. Van de 49ontwerpen, welke op deze prijsvraag werden inge-diend, werden drie door de jury bekroond, terwijl zesontwerpen een eervolle vermelding kregen.In Elseviers Weekblad gaf architect A. I n g w e r s e neen beschouwing over het met de eerste prijs be-kroonde ontwerp van architect A. Doorewaard.Het is een zeer goed geslaagd ontwerp, dat de ver-dienste heeft, dat een spits, geconstrueerd volgens deinzichten van deze tijd, aan een onderbouw van vroe-gere eeuwen werd aangepast tot een harmonisch ge-heel (tek. 1).Dat in dit ontwerp wordt beoogd, enkele pijlers uitte voeren in gewapend beton, waardoor de spits eenrijzig, vlot en toch krachtig aanzien krijgt, kan echterniet de instemming hebben van architect ing-wersen. Voor hem staat vast, dat deze betonnen ele-menten spoedig ,,tot pulver zullen vergaan". Hij wijster op, dat bouwwerken, welke in het einde der vorigeeeuw werden hersteld, door de ,,domheid der toen-malige restaurateurs" spoedig weer ru?nes waren ge-worden, doordat ,,deze bouwmeesters zich haddenvergist in de aard en het karakter van ijzer (bedoeldzal wel zijn ,,staal"), dat ,,toen een nieuw en schieraangebeden materiaal was". Hij besluit zijn beschou-wingen aldus:,,Maar zouden wij, door zulk een les geleerd, dan nogzo dwaas zijn om in dezelfde fout te vallen, waar hetnu beton betreft met zijn specifieke eigenschappen?Het zou het meesterstuk onzer domheid zijn".De heer Ingwersen is een bekwaam architect, bij wieeen grote liefde voor zijn vak gepaard gaat met eengrondige vakkennis. Het is dan ook moeilijk te ver-klaren, hoe het mogelijk is, dat hij een dergelijk licht-vaardig oordeel over de betrouwbaarheid van gewa-pend beton aan zijn welversneden pen deed ontvloeien.522door P. W. Scharroo, Kol. der Genie b.d.Hoewel het eigenlijk overbodig mag worden geacht,de lezers van ,,Cement" te wijzen op de onjuistheidvan het betoog van architect Ingwersen, kan hetwellicht nut hebben naar aanleiding hiervan enkeleopmerkingen te maken. Dit betoog toch brengt in deeerste plaats de vraag naar voren:Is beton bestand tegen atmosferische invloeden?Uiteraard is geen enkel materiaal op de lange duurvolledig bestand tegen atmosferische invloeden. In depractijk is echter afdoend gebleken, dat beton behoorttot die materialen, welke het best de tand des tijdskunnen weerstaan.In de eerste plaats wordt dit reeds bewezen door detoestand, waarin tal van overblijfselen van betonwer-ken uit de oudste tijden en zeker niet het minst ookdie van de zeer vele bouwwerken, welke de Romeinenhebben tot stand gebracht met op betrekkelijk primi-tieve wijze vervaardigd kalkbeton, zieh nog steeds be-vinden1).In nog sterker mate wordt het bewijs, dat beton inhoge mate bestand is tegen atmosferische invloeden,op overtuigende wijze geleverd door de talloze bouw-werken, welke in de afgelopen honderd jaren in betonwerden opgetrokken.Natuurlijk mag in dit verband alleen worden gelet opbetonwerken, welke doelmatig werden samengestelden oordeelkundig werden vervaardigd. In dit opzichtmaakt architect Ingwersen in zijn betoog een grotefout. De waarde van een bouwmateriaal toch magslechts worden beoordeeld naar. de resultaten van eendeskundige toepassing. Wanneer in baksteenmetsel-werk ten gevolge van een verkeerde mortelsamenstel-ling, al of niet tezamen met in de stenen aanwezigezouten, muuruitslag (foto 2) of muurkanker (foto 3)optreedt, dan mag hieruit niet worden afgeleid, datalle metselwerk niet deugdelijk is. Hetzelfde geldtvoor betonwerken. Van doelmatig samengesteld envakkundig vervaardigd beton heeft de practijk over-tuigend bewezen, dat het niet ,,spoedig tot pulver zalvergaan", doch dat het integendeel een vrijwel onbe-perkte levensduur zal hebben. Het zou interessantzijn geweest, wanneer de heer Ingwersen ih zijnniet gefundeerde critiek naar voren had gebracht,welke materialen, beter dan beton, weerstand kunnenbieden aan atmosferische invloeden.De tweede vraag, welke kan worden gesteld, is:Bestaat de mogelijkheid, dat agressieve chemischeinwerkingen het beton van de ontworpen torenspitsvernielen?Evenmin als andere bouwmaterialen is beton bestandtegen alle agressieve chemische inwerkingen. Som-mige stoffen kunnen een schadelijke, andere zelfseen gevaarlijke invloed op beton hebben. Kortheids-halve zal hierop niet nader worden ingegaan en wor-den volstaan met te verwijzen naar de uitvoerigeuiteenzettingen hieromtrent in de literatuur2). Ookzal slechts kort worden opgemerkt, dat in gevallenwaarin met voor het beton gevaarlijke inwerkingrekening moet worden gehouden, het beton hiertegenop tal van wijzen voldoende kan worden beschermd.Voor deze beschouwingen is van belang, dat op de ont-worpen betonpijlers van de te restaureren torenspits teZutphen geen chemische inwerkingen kunnen wordenverwacht, of althans zeker niet in zodanige mate, dathierdoor het beton zou kunnen worden aangetast en,,tot pulver zou kunnen vergaan". De enige, doch in ditgeval weinig waarschijnlijke mogelijkheid zou kunnenzijn, dat bij het stoken door rookgassen en door che-----------------1) Zie voor voorbeelden en uitvoerige beschouwingen hierom-trent: P. W. Scharroo, Cement en beton, oud en nieuw.2) P. W. S c h a r r o o , Scheikunde der bouwmaterialen, enBetonkalender, 1950.Prof. Dr.-Ing. A. Kleinlogel, Einfl?sse auf Beton und Stahl-beton, 1950.foto 2. muuruitslag (foto CI.MO.)mische bedrijven zwavelverbindingen in de luchtworden gebracht. Het gevaarlijkste is zwaveligzuur(H2SO3), dat ontstaat uit zwaveligzuuranhydride(SO2) en dat aan de lucht oxydeert tot zwavelzuur(H2SO4). Dit laatste kan worden meegevoerd doorregenwater en dan met de vrije kalk van het betoncalciumsulfaat (CaSO4) vormen, dat gevaarlijk kanzijn voor beton. In het bijzonder zal dit het geval zijn,wanneer het beton nat is en dan calciumaluminium-sulfaat de cementbacil (3CaO.Al2O3.3CaSO4.30H2O),kan worden gevormd.Het mag echter wel als zeker worden aangenomen, datde nadelige werking van deze zwavelverbindingen bijde onderhavige torenspits niet behoeft te worden ver-wacht en zeker niet in een zodanige sterkte, dat hetbeton hierdoor zou kunnen worden aangetast. Enmocht dit al het geval zijn, dan zou door bestrijkenmet fluaten of op tal van andere wijzen het betonhiertegen kunnen worden beschermd. Ook voorandere materialen zou dit dan trouwens nodig zijn.Er blijft dan nog als derde vraag:Is ook gewapend beton bestandtegen atmosferische invloeden?Deze vraag kan uiteraard bevestigend worden be-antwoord, vooropgesteld, dat het materiaal oordeel-kundig is samengesteld en vervaardigd. Worden watdit laatste betreft, in de practijk fouten gemaakt, danmogen deze niet worden toegeschreven aan het ma-teriaal gewapend beton, doch alleen aan een ver-keerde toepassing hiervan. Op grond van constructie-of uitvoeringsfouten mag geen enkel bouwmateriaalworden beoordeeld en zeker niet lichtvaardig wor-den veroordeeld.Met deze opmerking zou kunnen worden volstaan,ware het niet, dat het betoog van architect Ingwersenaanleiding geeft er hier nogmaals op te wijzen, datbij de uitvoering van gewapend-betonwerken somsfouten worden gemaakt, welke niet toelaatbaar zijnen die ten nadele komen van een gezonde, verdereevolutie van de gewapend-betontechniek. Het schijntweleens te worden vergeten, dat beton een materiaalis, dat zijn eigenschappen, waaronder vooral dichtheiden sterkte, bij en door de vervaardiging moet ver-krijgen en dat deze vervaardiging, schijnbaar zo een-voudig, in wezen zoveel zorg en vakkennis vereist,dat zij alleen aan bevoegde krachten mag wordentoevertrouwd.Zo wordt b.v. niet altijd gelet op een juiste, niet dewerktekening overeenkomende ligging van de wape-ning, zodanig dat deze overal door een voldoendedicht beton wordt omgeven. Gedeelten wapening,welke na het onkisten bloot komt te liggen en danmet mortel wordt ,,weggewerkt", kunnen een gevaarvormen voor een gewapend-betonconstructie.In ,,Cement' 13-14 heeft Jr. J. P. Josephus Jittavoorbeelden gegeven van schade aan betonwerken,veroorzaakt door te geringe betondekking van hetwapeningsstaal. Toen ik dit artikel schreef (Juli1950), kwamen mij in handen de beschouwingen, wel-ke Ir. C- W. J. Groothoff hieromtrent geeft in ,,Ce-ment" 19-20. De uiteenzettingen van beide, zo bijuitstek deskundige schrijvers verdienen alle aandacht.Er valt weinig aan toe te voegen, zodat teneinde nietin herhalingen te vervallen, volstaan wordt met devolgende opmerkingen:1. Het is van het hoogste belang, dat bij de uitvoe-ring van een .betonwerk wordt gecontroleerd, dat dewapening nauwkeurig ligt op de plaatsen, welke hier-voor op de werktekeningen zijn aangegeven en voorts,dat tijdens het storten van de betonspecie wordt ge-zorgd, dat deze juiste ligging niet verloren gaat.2. De in de G.B.V. 1940 voorgeschreven-kleinste beton-dekking is te gering; vooral in gevallen waarin grofgrind in de toeslag wordt gebruikt. Terecht is dan ookin het ontwerp voor de G.B.V. 1950 de dikte van debetondekking vergroot en afhankelijk gesteld van destaafdikte.foto 3. muurkanker (foto C.I.M523Naar mijn mening is het nodig, dat de in de G.B.V.voorgeschreven dikte van de betondekking van dehoofdwapening wordt gerekend van de buitenkantvan de beugels.3. Het beton, dat de wapening omsluit, moet een grotedichtheid hebben, zodat aan de gradering van de toe-slagmaterialen en aan de te gebruiken watercement-factor alle aandacht moet worden geschonken.4. Het verkrijgen van goede, in alle opzichten be-trouwbare werken in gewapend beton kan in hogemate worden bevorderd door de opdrachtgevers, wan-neer deze de uitvoering alleen toevertrouwen aan terzake kundige betonaannemers. Het komt nog voor, datopdrachtgevers een aanvankelijke kleine besparing opde bouwkosten hopen te bereiken door de uitvoeringvan gewapend-betonwerken te gunnen aan aan-nemers, die hiervoor niet ten volle geschikt zijn. Zijvergeten dan, dat een kleine besparing, verkregendoor een minder deskundige uitvoering, zich latermeestal wreekt door hoge kosten van voorzieningenen onderhoud. Evenals het maken van een centraleverwarming, het maken van schilderwerk, enz., enz.vereist ook het uitvoeren van gewapend-betonwerkenspeciale vakkennis.5. Bekwame betonaannemers hebben personeel, datvoor het maken van gewapend beton speciaal ge-schoold is, dat het waarom van de te verrichten werk-zaamheden begrijpt en hierdoor fouten kan voor-komen, en dat verantwoordelijkheidsgevoel bezit voorfoto 4. Dit bpotje, gemaakt van gewapend beton -- ?n hetjaar 1887 -- door Gebr. Picha-Stevens te Sasvan Gent, ligt thans in een vijver van Artis te Am-sterdam en ziet er ... . nog volkomen gaaf uit,zoals de foto (?950) toont.de arbeid, welke het moet verrichten. Ongetwijfeld isdit een punt van het hoogste belang om het makenvan betrouwbare betonwerken te bevorderen.6. Hiermede gaat samen de noodzakelijkheid van eengoede vakopleiding van aanstaande .betonarbeiders.Op het belang hiervan werd reeds in 1939 gewezendoor de Betonvereniging3).Bij het in ons land overigens zo uitnemende vak-onderwijs aan ambachts- en nijverheidsscholen, avond-cursussen, e.d. neemt de vakopleiding van de aan-staande betonarbeider slechts een bescheiden plaatsin. Zij beperkt zich vrijwel tot het z.g. betontimmeren,terwijl voor de vlechters en voor de eigenlijke beton-arbeiders weinig of niets wordt gedaan. En toch isvoor de gewapend-betontechniek van groot belang,dat een betonarbeider ook werkelijk een betonvakar-beider is, die zijn materiaal kent en dit in zijn wor-ding en eigenschappen begrijpt, zodat hij het goed enmet vermijding van fouten, kan maken.Al deze kort vermelde punten zouden een afzonder-lijke bespreking wettigen, welke echter buiten hetkader van dit artikel zou vallen. Volstaan kan wor-den met vast te stellen, dat architect Ingwersen welzeer lichtvaardig de betekenis van gewapend beton alsbouwmateriaal heeft onderschat en veroordeeld. Voor-al omdat hij bij dit oordeel is uitgegaan van fouten,welke bij de toepassing van dit materiaal weleenswerden gemaakt en hij aldus vergeet, dat uitvoerings-fouten geen maatstaf zijn voor de waarde van eenbouwmateriaal. Wanneer bij de restauratie van detorenspits van de Sint-Walburgskerk te Zutphen hetbeton vakkundig wordt vervaardigd, behoeft geenvrees te bestaan, dat het beton ,,tot pulver zal ver-gaan". Integendeel moet worden toegejuicht, dat ar-chitect Doorewaard toont een juist inzicht te hebbenin de tegenwoordige bouwtechniek en dat hij het ge-wapend beton wil toepassen daar, waar het karaktervan het gewapend beton, -- kracht, eenvoud en vooralook duurzaamheid --, tot uiting kan komen.3) De vakopleiding van den betonarbeider (De Ingenieur, 1939,No. 5).foto 5. De fraaie boogbrug met 14 m overspanning, systeem M?lan, in gewapend beton, ontwerp Ir. A. W. C. Dwars 1905,op schoorpalen over de Maliesingel (oud bolwerk) te Utrecht is nog volkomen gaaf (foto 1950).
Reacties