Nederland gidsland voor duurzaam toegepast beton 1 Het eerste circulaire viaduct van Nederland, bij Kampen, kan volledig worden gedemonteerd, verplaatst en op een nieuwe locatie herbouwd, foto: Sem van der Wal / Rijkswaterstaat Duurzaamheid, we hebben er de mond vol van. Maar waarom willen we eigenlijk duurzaam, wat houdt het in en welke invloed heeft de constructeur erop? 1 6? CEMENT 3 2021 2 In 2015 werd het Rijksbrede programma 'Nederland Circulair in 2050' opgesteld CB'23 Platform CB'23 is een inititatief dat is opgezet door Rijkswaterstaat, het Rijksvastgoedbedrijf, de Bouwcampus en NEN. Het platform wil bouw- breed partijen met circulaire ambities met elkaar verbinden, zowel in de GWW-sector als in de woning- en utiliteitsbouw. Het streven is om vóór 2023 nationale, bouwsectorbrede afspraken op te stellen over circulair bouwen. In eerdere jaren ontstonden de leidraden 'Framework met een Lexicon', 'Paspoorten voor de bouw' en 'Meten van circulariteit'. Voor de zomer 2021 worden de leidraden 'Circulair ontwerpen' en 'Circulair inkopen' gepubliceerd. Waarom duurzaam? 'Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder de behoeften van toekom - stige generaties in gevaar te brengen, zowel hier als in andere delen van de wereld', schrijft de VN-commissie Brundtland [1] over de betekenis en het belang van duur- zaamheid. Een duurzame ontwikkeling houdt in dat we vervuiling tegengaan (afval en schadelijke uitstoot) en dat we de beschik - bare bronnen niet uitputten en verstandig inzetten. Daarnaast zien we erop toe dat de dingen die we doen geen andere schadelijke milieueffecten veroorzaken zoals erosie en vergiftiging. Er zijn diverse doelen gesteld in Euro- pa en ook nationaal, die uiteindelijk in wet- geving worden opgenomen. Zo ontstaat een stok achter de deur voor alle organisaties om mee te gaan in het behalen van die doel - stellingen. Dus of je nu naar een positief beeld toewerkt of 'moet' vanwege regelge- ving, duurzaamheid is een blijvend thema waar je rekening mee moet houden in je praktijk. Minder dan 2 ºC temperatuur- stijging De afspraak die Europese landen hebben gemaakt in het klimaatakkoord van Parijs in 2015 is dat de temperatuurstijging in ieder geval onder de 2 °C moet blijven, met een streven naar 1,5 °C. Landen zijn zelf verantwoordelijk voor het vertalen hiervan naar bijvoorbeeld CO?-doelstellingen. Neder- land heeft zich in het klimaatakkoord van 2019 ten doel gesteld om in 2030 een reduc- tie van 49% CO?-emissie ten opzichte van het peiljaar 1990 te realiseren. En zelfs 95% in 2050. (In feite gaat het om alle broeikasgas- sen, die worden omgerekend naar een CO?- equivalent). Overigens ligt er een rapport vanuit Europa dat aanbeveelt om deze getal - len op te hogen naar 55% en 100%. Of dat gaat gebeuren moet het nieuwe kabinet besluiten. Deze CO?-reductie wordt in het klimaatakkoord ingevuld met concrete doelstellingen. Voor de bouw bijvoorbeeld het verduurzamen van 100.000 woningen van woningcorporaties in 2021, 150.000 in 2022 en 200.000 per jaar in de jaren daarna. Circulaire bouweconomie Ook op het gebied van de circulaire econo- mie wordt er vanuit Europa aandacht gege- nereerd. Nederland loopt redelijk voorop in het formuleren van doelstellingen. In 2015 werd het Rijksbrede programma 'Nederland Circulair in 2050' opgesteld (foto 2) dat in het Grondstoffenakkoord van 2017 resulteerde. Hierin staat dat Nederland in 2050 100% circulair wil zijn en in 2030 50%. In 2018 startten in vijf sectoren transitieagenda's IR. CINDY VISSERING Lid actieteam CB'23 Circulair Ontwerpen / Lid uitvoeringsteam Circulair Ontwerpen BetonakkoordBetonhuisauteur 2 Nederland loopt redelijk voorop in het formuleren van doelstellingen CEMENT 3 2021 ?7 waarin men handen en voeten aan de circu- laire economie geeft. De bouw is één van die sectoren. De uitdaging is dat de circulaire eco- nomie minder concreet is dan de CO?-doel - stellingen. Onder andere binnen de actie- teams van CB'23 (zie kader) formuleren partijen uit de gehele bouwketen gezamen - lijk onder leiding van NEN hoe de invulling van 100% circulair eruit ziet en hoe dat be- oordeeld kan worden. Betonakkoord In de betonketen was men ook al langer be- zig met duurzaamheid. Vanuit het Netwerk Beton van MVO Nederland werd in 2011 een Greendeal gestart met als doel een 100% duurzame keten in 2050. Dit heeft uiteinde- lijk geresulteerd in het ondertekenen van een Betonakkoord in 2018, door overheid en bedrijfsleven (opdrachtgevers, aannemings- bedrijven, ingenieursbureaus, recycling - bedrijven, grondstoffenleveranciers, beton - leveranciers). Het Betonakkoord bevindt zich aan het einde van de opbouwfase, waarin diverse uitvoeringsteams de doelen concreet en toepasbaar maken. In 2021 start de opschalingsfase, zodat de gehele keten de ontwikkelde tools in gebruik kan nemen om de doelstellingen te realiseren. Dit gaat ge- paard met een innovatieprogramma waarbij in de praktijk ervaring wordt opgedaan met toekomstgerichte oplossingen. De doelstellingen die het Betonakkoord heeft geformuleerd, zijn in lijn met het grondstoffenakkoord en klimaatakkoord. Minimaal 30% CO?-reductie ten opzichte van 1990, waarbij wordt gestreefd naar een re- ductie van 49+% en 100% hergebruik van de reststromen die vrijkomen uit sloop voor toepassing in de bouw en circulair ontwer- pen als leidend principe. Daarnaast het creëren van een netto positieve waarde van natuurlijk kapitaal (een maat voor o.a. biodi - versiteit) bij zand- en grindwinning. Om dit te realiseren is het nodig dat er een consis- tente uitvraag van duurzaam beton is. Hier- bij zet het Betonakkoord het stimuleren van kennis en innovatie, inclusief kennisover- dracht in onderwijs in. Concrete handvatten? De resultaten uit het Betonakkoord zijn zo concreet mogelijk uitgewerkt in tools en handelingsperspec- tieven, zoals het Bouwwaardemodel, de BouwWaardeIndex (BWI), de Road Map CO? en de Road Map Betonreststromen (zie voor nadere toelichting de hierna volgende 3 Binnen het Betonakkoord hebben zeven uitvoeringsteams een focusonderwerp uitgewerkt UITVOERINGSTEAMS BETONAKKOORD Om een concrete aanpak te formuleren zijn er binnen het Betonakkoord op een aantal onderwerpen uitvoeringsteams opgesteld: circulair ontwerpen, CO?- reductie, natuurlijk kapitaal, her gebruik betonreststromen, innovatie, MKI en kennisoverdracht en onderwijs. 3 Het is nodig dat er een consistente uitvraag van duurzaam beton is 8? CEMENT 3 2021 4 4 Bepalingsmethode MKI/MPG, bron: Nationale Milieudatabase artikelen 'Road Map CO?' en 'Bouwwaarde- model', en kader 'Road Map Betonreststro- men'). Daarnaast zijn er afspraken gemaakt hoe duurzame alternatieven worden uitge- vraagd en gewaardeerd in aanbestedingen. Om bij te kunnen houden in hoeverre de doelen worden behaald, is een monitorings- programma ingesteld waarbij betonprodu - centen en grondstoffenleveranciers hun data aanleveren. Meten van duurzaamheid In Nederland is de geaccepteerde methode voor het berekenen van milieu-impact de levenscyclusanalyse (LCA). Deze wordt uit- gerekend voor een bouwwerk met instru - menten als GPR (gebouwen) en DuboCalc (infra). De uitkomst is de milieukostenindi -cator (MKI) die ook wel schaduwprijs wordt genoemd. In de infra wordt gewerkt met de MKI per object/project. Voor een gebouw wordt de MKI in de MPG (MilieuPrestatie Gebouwen) berekend per m² BVO en per levensduurjaar. Er wor- den eisen gesteld aan deze waarden in een uitvraag dan wel in het Bouwbesluit en de bedoeling is dat deze waarde de komende jaren gaat dalen. In de MKI-berekening is een hele serie milieueffecten meegenomen die worden op- geteld om te komen tot een getal. Om circu - lariteit in deze berekening in te brengen wordt een inschatting gemaakt in hoeverre het product/materiaal aan het einde van de levensduur weer kan worden ingezet in een volgende cyclus. ROAD MAP BETONRESTSTROMEN In de Road Map Betonreststromen wordt aangegeven dat wanneer 100% van de beton - reststromen weer in nieuw beton toegepast moet worden, de kwaliteit van het betongranu - laat voldoende moet zijn voor die toepassing. Daarnaast moet de sector er zorg voor dra - gen dat nieuw beton al dan niet met secundaire grondstoffen geen vervuiling in zich heeft die de kwaliteit voor hergebruik kan benadelen. Tijdens de conventionele opwerking van betonpuin voor de toepassing in beton verkrijgt men in de regel 60% grof materiaal (> 4 mm) en 40% fijn materiaal (< 4 mm). De grove fractie is goed toepasbaar in nieuw beton. In de Europese betonnorm is een vervanging van 30 vol-% sowieso mogelijk en in Nederland zijn er CUR-Aanbevelingen die zelfs een hogere vervanging mogelijk maken tot respectievelijk 50 en 100%. In het laatste geval is een constructieve herberekening nodig als er sprake is van een constructieve toepassing. De toepassing van de fijne fractie die ontstaat (< 4 mm) is in principe wel mogelijk in nieuw beton, maar leidt in de betonpraktijk tot handlingsproblemen (silo's verstoppen), waardoor de toepassingsgraad in beton beperkt is en veelal andere afzetkanalen worden ingezet. Een veel betere oplossing is de opwerking van betongranulaat in een fractie zand, een fractie grind en een fractie 'fines'. Bij een optimale opwerking kunnen de eerste twee fracties weer zonder meer worden toegepast in beton en kan de fractie fines worden toe- gepast als vulstof, partieel bindmiddel (k-waardeconcept) of als grondstof voor de cementproductie. BETONGAME Om het gesprek aan te gaan met projectpartners of collega's is een duurzame Betongame ontwikkeld (betongame.nl). Deze kun je individueel spelen, of je kunt zelf een team instellen en op die manier je kennis vergelijken met je collega's. Speel ook zeker de Fun&Facts module! CEMENT 3 2021 ?9 5 5 Appartementen Newport Nesselande in Rotterdam, deelplan Kopenhagen; duurzaam gebouwd met keurmerk CSC, met 22,9% circulaire grondstoffen GECERTIFICEERD DUURZAAM Grondstofleveranciers en betonproducerende bedrijven kunnen het duurzame productieproces certificeren met een CSC-certi ficaat. Het CSC-certificaat (Concrete Sustainability Council) garandeert de duurzame productie van beton. Keurmerkhouders mogen CSC alleen voeren, als zij voldoen aan strenge eisen ten aanzien van betrouwbaarheid, deskundigheid, duurzaamheid, biodi - versiteit en arbeidsveiligheid. Het keurmerk CSC geeft zekerheid voor de afne - mers van beton. Dit geeft een goede basis om samen te werken aan een duur - zaam project. De gegevens die nodig zijn om een MKI te be - rekenen, worden in de Nationale Milieudata - base (NMD) bewaard (fig. 4). Hierin zijn kaar - ten per product en toepassing opgenomen. Er zijn kaarten op verschillende niveaus: variërend van productniveau (categorie 1) tot branchegemiddeldes (categorie 3). De kaar - ten zijn deels openbaar en kunnen worden ingelezen door gecertificeerde instrumenten zoals GPR en DuboCalc. Betonhuis stelt de Ontwerptool Groen Beton beschikbaar waar - in met dezelfde milieudata heel specifieke mengsels kunnen worden berekend in ver - schillende toepassingen. Omdat er honder - den recepten zijn om beton samen te stellen, zijn deze niet allemaal apart op te nemen in de milieudatabase. Voor het meten van circulariteit heeft CB'23 de leidraad 'Meten van circulariteit' opgesteld die een aanzet bevat voor een meet- methode. Dit heeft nog niet geresulteerd in een rekeninstrument. Op dit moment wordt met de meetprincipes praktijkervaring op- gedaan binnen CB'23. Gidsland voor innovaties Nederland is uniek in het formeren van een Betonakkoord, terwijl in ons land de CO?- footprint van beton al veel lager is dan mon - diaal. De uitdaging is om de afspraken ook daadwerkelijk waar te maken. Dat kan niet alleen met duurzame koplopers of de onder - tekenaars van het Betonakkoord, het is no - dig dat iedereen ervan doordrongen is dat elke kleine handeling in de goede richting weer een stap is. Zodoende kan iedereen een steentje bijdragen. Vooral ook het gesprek daarover met elkaar is van belang. BRONNEN 1.?Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, https:// sustainabledevelopment.un.org/content/ documents/5987our-common-future.pdf. 2.?Klimaatakkoord, www.klimaatakkoord.nl. 3.? Nederland circulair in 2050, www. rijksoverheid.nl/onderwerpen/circulaire- economie/nederland-circulair-in-2050. 4.? Grondstoffenakkoord, www.rijksoverheid. nl/documenten/rapporten/2017/01/24/ grondstoffenakkoord-intentieovereenkomst- om-te-komen-tot-transitieagenda-s-voor- de-circulaire-economie. 5.? De transitieagenda circulaire bouw- economie, www.circulairebouweconomie.nl. 6.? Platform CB'23, www.platformcb23.nl. 7. ? Betonakkoord, www.betonakkoord.nl. 8.?Duurzame betonconstructies, www.betonakkoord.nl/resultaten/ duurzame-betonconstructies 9.? Betongame, www.betongame.nl. 10.?Ontwerptool Groen Beton, www.betonhuis.nl/betonhuis/ontwerptool- groen-beton. 11.?CSC-keurmerk, www.betonhuis.nl/ betonmortel/csc-certificering-voor-een- duurzame-productie-van-beton. 10? CEMENT 3 2021 De optelsom van alle handelings- perspectieven komt uit tussen 50 en 60% CO?-reductie in 2030 De focus van de Road Map CO? ligt vooral op de komende tien jaar en op wat er nu al kan wor- den gedaan om de doelstellingen van 2030 te halen. Per handelingsper- spectief is vastgesteld wat er kan worden gedaan, hoeveel milieuwinst het oplevert en wie het initiatief daarvoor zou moeten nemen. Voor vijf handelingsperspectieven, die weliswaar milieuwinst opleveren, maar waarvan nog niet bekend is hoeveel, is geen CO?-reductiepotentieel berekend. Deson - danks komt de optelsom van alle hande- lingsperspectieven uit tussen 50 en 60% CO?-reductie in 2030 ten opzichte van 1990. Om een helder beeld te krijgen, is al - lereerst vastgesteld waardoor de CO?-uit- stoot voornamelijk wordt veroorzaakt en welke alternatieven daarvoor beschikbaar zijn. Denk dan niet alleen aan 'minder klin - ker in cement' of 'minder cement in beton' maar ook aan alternatieven voor wapening of fossiele energie in bouw en transport. Bovendien kan een opdrachtgever beginnen met de vraag of nieuwbouw wel nodig is. Soms is het verlengen van de levensduur van bestaande constructies een beter alter- natief; of transformatie van een bouwwerk naar een andere functie. Inmiddels is duide- lijk dat CO?-vermindering en circulariteit vaak synergie-effecten opleveren. Slechts zelden zijn de twee met elkaar in tegen - spraak. Kansen en bedreigingen Om de Road Map zo goed mogelijk aan te la - ten sluiten bij de werkelijkheid, is niet alleen met kansen maar ook met bedreigingen re- kening gehouden. Zo is de beperkte beschik - baarheid van vliegas volledig ingecalculeerd en is zelfs met toekomstige schaarste van hoogovenslakken rekening gehouden. Daar- bij gaat de Road Map ervan uit dat niet alle handelingsperspectieven tegelijk en op alle betonsoorten van toepassing zijn. De manier waarop Behalve de vraag naar wat er kan worden gedaan om de door betonbouw veroorzaakte CO?-uitstoot te verminderen, is ook aan - dacht besteed aan de manier waarop die re- ductie kan worden gerealiseerd. Vaak moet eerst aan bepaalde voorwaarden worden voldaan. Soms lijkt dat simpel: CO?-arme alternatieven moeten gewoon worden uit- gevraagd. Soms is er behoefte aan experi - menteerruimte en soms is een CO?-arme oplossing duurder in de aanschaf, maar goedkoper in exploitatie. En soms lijken de huidige betonnormen een sta-in-de-weg te zijn. Er is door het Road Map-team echter niet alleen gekeken naar hindernissen, maar ook naar stimulansen; die zijn er Road Map CO? ING. PIETER VAN GENT Regisseur uitvoeringsteam Road Map CO? MPCC ING. NIKI LOONEN Lid uitvoeringsteam Road Map CO? ABT auteurs Handelingsperspectieven voor de constructeur Het uitvoeringsteam CO?-reductie van het Betonakkoord, een team van deskundige vertegenwoordigers uit de gehele betonsector, heeft een overzicht samengesteld waarin 28 handelingsperspectieven (mogelijke maatregelen) staan, die kunnen helpen de doelstellingen uit het Betonakkoord te behalen, de zogenoemde Road Map CO?. Een deel van de handelingsperspectieven is ook relevant voor de constructeur. CEMENT 3 2021 ?11 namelijk ook. Denk bijvoorbeeld aan de stij- gende kosten die aan CO?-emissierechten verbonden zijn of het meewegen van de MKI in de offerte of de aanbesteding. Tot slot is in de Road Map ook aange- geven wie het initiatief moet nemen om een handelingsperspectief te laten slagen. Uiter- aard is er veel te doen voor de cement- en de beton industrie zelf. Maar een analyse van de handelingsperspectieven maakt al snel duidelijk dat een cruciale rol is weggelegd voor de opdrachtgever en de constructeur. Wat doet de constructeur? Van de 28 handelingsperspectieven die in de Road Map zijn beschreven, zijn er een aantal waar de constructeur een belangrijke bijdrage aan kan leveren (volgorde conform de circulariteitsladder en in lijn met het Bouwwaardemodel). Herbestemmen & renoveren (transitie) (7)? Veel gebouwen van 50 jaar of ouder voldoen niet meer aan de huidige maatstaven van comfort en energiegebruik. De draagcon - structies verkeren echter vaak nog in een goede conditie. Die bestaande constructie als uitgangspunt hanteren voor een nieuwe ontwikkeling biedt goede kansen om het ge- bruik van beton, en de daarmee gepaard gaande CO?-uitstoot, te reduceren. Dit is de hoogste vorm van hergebruik; breken tot granulaat de laagste. Levensduurverlenging (11)? Om diverse re- denen kan beton worden beschadigd of aan - getast. Grootschalig herstel en/of versterken van betonconstructies zoals bruggen en via - ducten, kan kostbaar en complex zijn, maar is in veel gevallen wel duurzamer dan volle- dige vervanging. Hergebruik elementen (26)? Uit gebouwen die nu worden gesloopt, komen al elemen - ten vrij die kunnen worden hergebruikt in een nieuwe constructie. Deze elementen zijn, behoudens transport, emissievrij. Ontwerpen voor toekomstig hergebruik (6)? Door bij nieuwe constructies te ontwerpen op herbruikbaarheid van elementen, kun - nen deze in de toekomst hoogwaardig wor- den hergebruikt. Het beton hoeft dan niet tot granulaat vermalen te worden, waardoor de gebruikte bindmiddelen als het ware ver- loren gaan. Aan het losmaakbaar ontwerpen van voornamelijk prefab constructies kan een constructeur een grote bijdrage leveren. Ontwerpoptimalisatie (19)? Door meer ele- menten specifiek te ontwerpen en daarbij hoogwaardige rekentechniek toe te passen kan er slanker, met minder materiaal, wor- den ontworpen. Bijvoorbeeld meer variatie in kolomafmetingen en vloerdiktes, een studie naar het effect van betonsterkteklasse en constructieafmeting op de totale CO?- footprint en 3D-eindige-elementenbereke- ningen voor funderingsplaten van hoog - bouw. 3D-printen (20)? Bij 3D-printen kan heel exact materiaal worden aangebracht waar dat écht nodig is. Hiermee kan materiaal worden bespaard. Alternatieve wapening (21)? Met de produc- tie van staal wordt veel CO? uitgestoten. Door in plaats van wapeningsstaal koolstof-, glas- of aramide- wapeningsstaven toe te passen, kan CO? worden bespaard. Dit zeker in agressieve condities omdat deze wapening niet kan aantasten. Alternatief bindmiddel geopolymeer (5)? Bij geopolymeerbeton worden bindmiddelen alkalisch geactiveerd zonder gebruik van portlandcementklinker. Dit beton wordt nu al in betonwaren zoals klinkers en riool - buizen gebruikt en pilots in reguliere con - structies zijn uitgevoerd. Een open mindset van betrokken constructeurs is gewenst om verdere introductie mogelijk te maken, vooruitlopend op ontwikkeling van richt- lijnen. Gebruikmaken van oversterkte (23)? Beton dat uit oogpunt van levensduur een lage water-cementfactor (wcf ) heeft zal automa - tisch een hoge sterkte hebben. Bij een wcf van 0,50 is dit al snel C30/37 en bij een wcf van 0,45 loopt dit op naar C35/45. Nog lang niet altijd wordt die sterkte gebruikt, waar- door te veel beton wordt toegepast. 28 HANDELINGS-PERSPECTIEVEN 1 Korrelpakking 2 Belietcement 3 Solidia en andere alternatieven 4 Afvangen CO? bij cement productie 5 Alternatief bindmiddel geopolymeer 6 Ontwerpen voor toekomstig her- gebruik 7 Herbestemmen & renoveren (transitie) 8 Cementsteen recycling 9 Klinkervervanging 10 Slimmere bouwplanning 11 Levensduurverlenging bestaande gww-bouw 12 Reactieve vulstof uit bodemas 13 Beschikbaarheid vliegas 14 Versnellers 15 CO2-reductie in staalindustrie 16 Energiereductie in betonindustrie 17 Energiereductie in gebruiksfase (BKA) 18 Beschikbaarheid hoogovenslak 19 Ontwerpoptimalisatie 20 3D-printen (topologisch ontwerpen) 21 Alternatieve wapening 22 Hogere eindsterkte (slow concrete) 23 Gebruikmaken van oversterkte 24 Gecalcineerde klei 25 Carbstone 26 Hergebruik elementen 27 Transport leverketen 28 Zelfhelend beton 12? CEMENT 3 2021 Je moet voor de in te zetten grondstoffen in het ontwerp al sturen op de technische en functionele levensduur- verlening Hogere eindsterkte (slow concrete) (22)? Vooral het in Nederland veelgebruikte hoog - ovencement wordt na 28 dagen nog veel ster- ker. Door met de 91- of 180-daagse sterkte te rekenen kan cement worden bespaard. Bij- voorbeeld bij funderingsplaten van hoogbouw. Slimmere bouwplanning (10)? Een korte bouwtijd en 'snel stapelen' zijn de belang - rijkste redenen dat er meer portlandcement wordt toegepast dan voor de eindsterkte no- dig. Dit gaat gepaard met veel CO?-uitstoot. De constructeur kan nadenken over de bouwfasering en het bijvoorbeeld de aanne- mer mogelijk maken wanden en kolommen langer in de kist te laten staan en vloeren langer gestempeld te houden. Ook kan met het ontwerpteam een planning aan de op- drachtgever worden voorgelegd die rekening houdt met een duurzamere realisatie die dus wel wat meer tijd kost. Energiereductie in gebruiksfase (17)? De thermische massa van een betonconstructie absorbeert energie tijdens het gebruik van gebouwen. Bij een goede afstemming van deze betonkernactivering met de klimaatin - stallatie kan een betonconstructie zodoende in de gebruiksfase tot een lagere CO?-uitstoot leiden. 6 Bij 3D-printen kan heel exact materiaal worden aangebracht waar dat écht nodig is. Op de foto de eerste Nederlandse woning van 3D-geprint beton, onderdeel van Project Mileston, foto: Bart van Overbeeke 7 Betonnen casco Van Vollenhovenkwartier in Rotterdam; een transformatie van kantoor- naar woongebouw, bron: IMd 7 6 CEMENT 3 2021 ?13 Uitvoeringsteam circulair ontwerpen Vanuit het programma 'Nederland Circulair in 2050' was het voor het Betonakkoord duidelijk dat er ook een uitvoeringsteam circulair ontwerpen moest komen. Deze is ingevuld door een diverse groep gedreven vaklieden, die allen volledig achter de tran - sitie naar een circulaire bouweconomie staan. Zij zijn aan de slag gegaan met een ge- zamenlijke uitdaging om het belang van een cultuurverandering in de bouw onder de aandacht te brengen en dit te vertalen naar realistische ambities. Een eerste verkenning naar praktijk - voorbeelden van circulair bouwen leverde bijna niets tot een zeer beperkt aantal goede voorbeelden op. Verontrustend, als je dit af - zet tegen het totale bouwvolume in Neder- land. Het geeft ook aan dat er nog een zeer lange weg te gaan is naar daadwerkelijk circulair bouwen. In de zoektocht naar het onderbouwen van het belang van circulair ontwerpen is het uitvoeringsteam terecht- gekomen bij het Value Hill-model, een businessmodel van de circulaire economie opgesteld door het Groene Brein (een net- werk van circa 150 wetenschappers) (fig. 8). Een vertaling van deze strategie naar de bouwkolom heeft het Bouwwaardemodel opgeleverd. Bouwwaardemodel Het Bouwwaardemodel (fig. 9) is gebaseerd op de gedachte circulariteit in de bouw te bevorderen door het behouden van de hoog - ste waarde van het materiaal tijdens zijn le- vensduur. Als je het model bekijkt uit de ogen van materiaal, begint het met een ont- werp waarin de primaire grondstof voor het eerst wordt toegepast. Eenmaal in het ge- bouw of kunstwerk aangebracht, vertegen - woordigt de grondstof zijn hoogste waarde. Door het onderhouden van de grondstof kan deze na het beëindigen van zijn eerste func- tie voor andere doeleinden worden ingezet, waarbij de waarde hoger ligt als het nog - maals in een gebouw of kunstwerk wordt toegepast. In het uiterste geval zal dit leiden tot recycling. In hoofdlijnen moet je voor de in te zetten grondstoffen in het ontwerp dus al nadenken en vooral sturen op de technische en functionele levensduurverlening van het product (materiaal, element of bouwwerk). Ingezet in een bouwwerk, vertegenwoordigt het materiaal de hoogste toegepaste waarde, en daarmee ook de hoogste economische waarde. Hiervan zijn we ons in de bouwsector eigenlijk al lang bewust. Toch vreemd dat een voorinvestering in een adaptief gebouw - casco, waardoor de functionele levensduur 8 Value Hill-model Bouwwaardemodel IR. PIM PETERS RO Lid uitvoeringsteam circulair ontwerpenIMd Raadgevende Ingenieursauteur Hulpmiddel voor circulair ontwerpen Naast het reduceren van de CO?-uitstoot door de bouwproductie in Nederland, weten we inmiddels al te goed dat we ook veel bewuster om moeten gaan met het voorkomen van de uitputting van primaire grondstoffen. In de betonsector wordt hier al geruime tijd aan gewerkt door het toepassen van gerecycled beton. Maar dit alleen is lang niet genoeg en het roer moet dan ook radicaal om. 8 14? CEMENT 3 2021 aanzienlijk kan worden verlengd, nog steeds niet tot de dagelijkse praktijk behoort. Circulair ontwerpen Om circulariteit in de bouw te waarborgen is er een nieuwe stap in het ontwerpen nodig. Namelijk om tijdens het ontwerp ook al na te denken over de fase van het materiaal na de functionele levensduur in het bouwwerk. Als het mogelijk is om elementen uit het gebouw direct weer in te zetten voor hergebruik met minimale aanpassingen, ligt de economische restwaarde uiteraard veel hoger dan het te gaan recyclen als secundaire grondstof. Zo - dra we deze waarde vast kunnen leggen in (economische) rekenmethodieken en als economisch model onder het vastgoed leg - gen, zal hiervoor meteen meer draagvlak ontstaan. Dan kunnen we in het ontwerp echt gaan sturen op de juiste keuzes om daadwerkelijk circulair te gaan bouwen. Complexiteit van circulair ontwerpen ligt in het feit dat je over je eigen vakgebied of, wellicht belangrijker nog, je eigen belang moet stappen. Begrijpen wat de andere partijen in het bouwproces drijft en kijken welke rol je in het proces moet nemen, anders dan je gewend bent vanuit je eigen positie. Voor de constructeur komt dit erop neer dat je niet alleen moet nadenken over sterkte, stijfheid en bouwbaarheid. Om circulariteit in de toekomst te waarborgen moet je nu ook gaan nadenken over onder andere de consequenties van functieveran - dering, losmaakbaarheid na de functionele levensduur en hoe kan ik de elementen weer constructief verantwoord inzetten voor een tweede leven. Circulair ontwerpen is, in het proces, het regisseren van elemen - ten en het organiseren van vertrouwen, samenwerken en innoveren. BOUWWAARDEINDEX (BWI) Om de mate van circulariteit in een gebouw of kunstwerk te dui- den wordt gewerkt aan een Bouw- WaardeIndex (BWI), voortkomend uit het Bouwwaardemodel. Met de BWI moet in een oogopslag dui- delijk worden of er sprake is van een adaptief of demontabel gebouw, wat de verwachte levens- duur kan zijn, in welke mate sprake is van hergebruik en wat de invloed op de milieuprestatie door de materialen is. De complexiteit en diversiteit in dit onderscheid vraagt nog de nodige aandacht om de juiste indexering te kunnen formuleren. De BouwWaardeIndex moet als een van de acties voor de opschalingsfase van het Betonakkoord worden opgepakt. 10 9 9 Bouwwaardemodel met alle fases en circulaire strategie/ambities 10 Voorbeeld van circulair ontwerpen: tweede leven voor perrondelen als vloer in Hof van Cartesius CEMENT 3 2021 ?15