themaBetonarchitectuur of schoon beton?220114themaprachtige resultaten die elders in Nederland of in het buiten-land worden bereikt. Hoe is het daar wel gelukt en waarom ishet bij ons vaak moeizamer? In deze korte inleiding wordenenkele aanbevelingen gegeven om te komen tot een goed esthe-tische resultaat bij de betonoppervlakken. Stilgestaan wordt bijde ontwikkelingen rond CUR-Aanbeveling 100, Schoon beton.In enkele kaders worden succesvolle projecten genoemd.Samen met de beschreven projecten elders in deze uitgavetonen ze aan hoe indrukwekkend het samenspel is van betonen architectuur.Het zijn de oppervlakken waarmee constructies zich tonen aande beschouwer. Vaak is die beschouwer een leek. Hij of zij kijktmet bewondering naar de oppervlaktestructuur of kleur vanbouwwerken, zich niet realiserend dat het van beton isgemaakt. Het kan ook zijn dat de oppervlaktekwaliteit aanlei-ding is voor kritische opmerkingen over de (grijze) kleur ofover storende aftekeningen.Ontwerpers (architecten en constructeurs) en uitvoerders(aannemers en producenten) van betonconstructies waaraanesthetische eisen zijn gesteld, realiseren zich dat het eencomplexe materie kan zijn om tot optimale resultaten tekomen. Gelukkig echter zijn zij ook vaak geprikkeld door deSchoon beton ofSchoon beton gaat over de schoonheid of, zo u wilt, over defraaiheid van betonconstructies in gebouwen, aan gevels ofbij bruggen. In Duitsland spreekt men over Sichtbeton, inBelgi? over architectuurbeton. Eigenlijk gaat het dus overBetonarchitectuur. In deze uitgave van Cement gaat hetover de schoonheid van betonconstructies. Nu eens niet deinwendige, niet zichtbare `schoonheid' van de krachten enspanningen in constructies, maar de uitwendige schoon-heid van de betonoppervlakken.Ontwerpers en uitvoerders worden geprikkelddoor de prachtige resultaten van schoon beton1) J.H.M. Oude Kempers is na zijn loopbaan bijABT nog actief als adviseur. Hij is voorzitter vanCUR-commissie V93 die belast is met de herzie-ning van CUR-Aanbeveling 100 Schoon Beton.Betonarchitectuur of schoon beton? 22011 51Henk oude Kempers 1)betonarchitectuur1 In de Divina Misericordia kerk van Richard Meieris titaandioxide toegevoegd waardoor vervuilingkan worden beperkt foto: Riccardo FumagallithemaBetonarchitectuur of schoon beton?2201162 Langen Foundation inNeuss van Tadao Ando; dearchitect hanteert vaakeen plaatnadenpatroonvan 1,8 m x 0,9 m met 6centerpennen per paneel3 Villa Hoge Duinlaan inWaalre; dat de bekisting issamengesteld uit ruwehouten delen in goed tezien in het oppervlakfoto: Henk Oude Kempers4 Het ontwerp van hetPhaeno Center in Wolfsburg is zo indrukwekkenddat je de oppervlakteafwijkingen voor lief neemtfoto: Zaha Hadid Architects/Thomas MayerDefinitieAls definitie van schoon beton geldt vaak het volgende: betonwaaraan bewust esthetische eisen zijn gesteld. Daarbij geldt datoppervlakken blijvend zichtbaar zijn en dat ze na ontkisten(veelal) niet worden bewerkt. Ruwbouw is dus vaak afbouw.Bij de keuze voor schoon beton zijn de volgende bouwpartnersbepalend:? opdrachtgever/bouwheer (wens en geld);? architect (vorm en esthetiek);? constructeur (krachtenspel en afmetingen);? aannemer/fabrikant (uitvoering en vakmanschap);? betoncentrale (grondstoffen en technologie).CUR-Aanbeveling 100Om deze partijen te helpen bij het vaststellen van eisen enwensen en daar helder over te laten communiceren is in 2004CUR-Aanbeveling 100 Schoon beton verschenen, kortwegCUR 100. Deze richtlijn gaat over specificeren (ontwerper),uitvoeren (aannemer) en beoordelen (toetser) van schoonbeton, zowel in het werk gestort als geprefabriceerd. Immers,hoe duidelijker de opdrachtgever aangeeft wat hij wil, des tekleiner is de kans op misverstanden en mogelijke teleurstellin-gen achteraf.In presentaties en cursussen benadruk ik vaak de 'Tiengeboden van CUR 100':1 toets de specificatie/bestek op de inhoud CUR 100, bijlage B;2 toets de classificaties van onderdelen/oppervlakken (klasseB1 of B2);3 toets de genoemde referentieprojecten of proefplaten (grijs-tint);4 maak/toets het werkplan Schoon Beton (zie digitaal model);5 maak/toets het bekistingplan, centerpennen en stortnaden(prestatie-eis);6 maak/toets de betonsamenstelling (prestatie-eis, 180 literfijne delen);7 toets de betonsamenstelling op vlekkenindex (art. 7 enbijlage H);8 maak/toets de wapening/betondekking op 35 mm (bijlageE.3);9 maak/toets proefstorten (referentie project of proefplaten);10 toets het resultaat volgens tabel 1 (beoordeel esthetischherstel, art. 10).Architect Tadao AndoBij de projecten van architect Tadao Ando (projecten in o.a. Japan en Duitsland,foto 2) geldt vaak het uitgangspunt van een plaatnadenpatroon van 1,8 m x0,9m met 6 centerpennen per paneel. Daarbij worden de plywoodbekistingenvoorzien van een speciale coating en worden zij slechts een- of tweemaal vooreen stort ingezet. De betonmortel verkrijgt zijn plasticiteit en hoge vloeibaar-heid door een luchtbelvormer. Veelal wordt gebruikgemaakt van mechanischverdichten vanaf de buitenkant van de bekisting omdat trilnaalden de bekis-ting kunnen beschadigen en er lekkages kunnen ontstaan bij de centerpennen.Het aantal van zes centerpennen is groter dan strikt noodzakelijk. Maar daar-door ontstaat een minimale (bekisting)druk per pen. De betonmortel bevat veelcement en fijne delen en circa 4% lucht. Meestal wordt er pas na 72 uur ontkist.Na het ontkisten en verharden, wordt altijd een meerlaagse transparantecoating (acryl, silicon, fluor) aangebracht. Bij de meeste projecten wordt hetbetonstorten op de bouwplaats begeleid door het team van de architect.2Betonarchitectuur of schoon beton? 22011 7Villa in Waalre; wit beton, ruwe-delenbekisting,ter plaatse gestortVila Hoge Duinlaan in Waalre is ontworpen met het interieur en het exte-rieur geheel uitgevoerd in wit schoon beton (foto 3).De wandconstructies (interieur en gevels) zijn uitgevoerd in een bekistingsamengesteld uit ruwe houten delen (breed 150 mm). De realisatie is involle gang. De oplevering is gepland in de zomer van 2011.Niet alleen het ontwerp (vorm en afmeting) van de villa is spectaculair,maar vooral ook de uitvoering. Bij de projectspecificaties is uitgegaan vande principes van CUR 100, klasse B1. De betonmortel was een belangrijkaandachtspunt. De keuze voor wit cement, titaandioxide en de hoeveel-heid fijne delen (180 l/m3) in het mengsel zijn daarbij essentieel. Deuiteindelijke samenstelling is vastgesteld na enkele proefstorten. Debetonmortel is verwerkt met een maximale korrel van 16 mm. De beton-dekking op alle vlakken is 35 mm. Het mengsel was hoogvloeibaar (geenZVB) en is mechanisch verdicht. In een van de volgende uitgaven vanCement zal nader aandacht worden besteed aan het eindresultaat en deconstructieve uitgangspunten. projectgegevensontwerper/architect Russell Jones,Londenontwerper/constructeur Arup,Amsterdamprojectmanagement RoyalHaskoning, Nijmegenaannemer BurgtBouw, Deurneleverancier betonmortel Transportbeton, Eindhovenadviseur toepassing schoon beton(projectspecificaties en uitvoering)J.H.M. Oude Kempers34Betonarchitectuur of schoon beton?220118thema65 Music Theatre Graz: digitale technieken bij hetontwerpen en uitvoeren maken bijzondere vormen mogelijk. foto: UN Studio/Christian Richters6 Voor de flyover voor de N200 nabij Haarlem iseen complexe stalen bekisting toegepastfoto: Henk Oude KempersDaarbij moet worden opgemerkt dat de aannemer/producentvrij moet zijn in de keuze van de werkmethoden (bekisting,betonmengsel, opslag- en transport) om aan de prestatie-eisenvan de oppervlakteklasse te voldoen. Zo is het bijvoorbeeld nietraadzaam om zelfverdichtend beton voor te schrijven, omdatdit inbreekt in de keuzevrijheid van de aannemer.Herziening CUR 100Vanaf het beschikbaar komen van CUR 100 in 2004 zijn ertalrijke projecten in schoon beton gerealiseerd waarbij dezerichtlijn van toepassing is verklaard. Gesteld kan worden datvooral de preventieve sturing (goed specificeren) tot velesuccesvolle toepassingen heeft geleid. Kennis en vakmanschaprond schoon beton is gegroeid. Dit geldt voor ter plaatse gestortbeton maar ook voor prefab beton. Onlangs heeft CUR beslo-ten om na te gaan (na ruim 6 jaar ervaring) of een herzieningvan CUR 100 op zijn plaats is. Zo is het de moeite waard om dePijlerconstructies N200, fly-over te Haarlem;zelfverdichtend beton, ter plaatse gestortEen bijzonder toepassing van schoon beton wordt gerealiseerdbij de constructies van de fly-over voor de N200 nabij Haarlem(foto 6). Om het fraaie ontwerp van Royal Haskoning Architectente realiseren heeft de aannemer gekozen voor een (complexe)stalen bekisting en een uitvoering met zelfverdichtend beton.Het op de bouwplaats toepassen van zelfverdichtend betonheeft ten opzichte van mechanisch verdicht beton veel voorde-len (vorm) maar vraagt ook veel aandacht bij de uitvoering. projectgegevensopdrachtgevers ProvincieNoordHolland, GemeenteHaarlem en ProRail.aannemer Ballast Nedam Infrabetoncentrale CementbouwHaarlem5Betonarchitectuur of schoon beton? 22011 97 Voor een Kerk in Rijsenhout is een betonmengsel met 160 l fijne delen/kalksteenmeel en 3% gele kleurstof toegepastfoto: Henk Oude Kempersrichtlijn te toetsen met de richtlijnen in ons omringendelanden. In Duitsland bijvoorbeeld, is het `Merkblatt Sichtbeton'(ook uit 2004) in 2008 aangepast. Van belang is ook na te gaanof het toepassen van zelfverdichtend beton nog om bijzondereaandachtspunten vraagt.Succesvolle receptenDe (schoon)betonspecialist, ontwerper of uitvoerder zalgeprikkeld raken bij de fraaie projecten in deze uitgave. Daarbijzal ook nieuwsgierigheid ontstaan naar de (beton)receptenwaarmee de projecten zijn gerealiseerd. Welke projectspecifica-ties waren opgelegd, welke werkmethoden en betonmengselszijn gebruikt? Eenduidige antwoorden zijn moeilijk te geven.Wel valt steeds weer op hoe belangrijk de hoeveelheid fijnedelen in het mengsel zijn. Zo gaat het `Merkblatt Sichtbeton' uitvan grote hoeveelheden cement en fijne delen per m3. In CUR100 wordt uitgegaan van ten minste 180 l/m3fijne delen(cement en fijne vulstof, bijv. steenmeel).Wat verder opvalt, is dat met lichte cementen als hoogovence-ment of lichte portlandcementen betere oppervlakteresultatenworden bereikt. Bijzonder zijn de resultaten met wit cement,vooral als hierbij ook nog titaandioxide (TiO2) wordt toege-voegd zoals bij Villa Waalre (kader) of het kerkgebouw DivinaMisericordia te Rome (Richard Meier, foto 1). Door het toepas-sen van de zeer fijne witte delen kan aan het oppervlak eeneffect van fotokatalisatie ontstaan, waarbij ook de vervuilingkan worden beperkt.Gekromde vlakkenBij hedendaagse projecten in betonarchitectuur is meer en meersprake van gekromde betonconstructies. De digitale techniekenbij het ontwerpen en uitvoeren maken dit mogelijk. Een specta-culair voorbeeld is het Music Theatre in Graz (Oos) van UNStudio Amsterdam (foto 5). De gekromde vlakken worden gere-aliseerd door de toepassing van 3D-gefreesde EPS/Styropor alsbekisting. De EPS wordt voorzien van een 4 mm dikke polyu-rea-toplaag. Dit project is beschreven in Cement 2010/6. Eendergelijke techniek heeft UN Studio ook ontworpen voor de nogte realiseren OV Terminal te Arnhem. Dit project wordt uitge-breid besproken tijdens het CementEvent op 12 april 2011 enwordt later ook in Cement beschreven. De auteur heeft bij ditproject mogen meedenken over de projectspecificaties. Duide-lijk is dat bij gekromde vlakken geheel andere eisen en keurings-criteria aan de orde zijn dan de uitgangspunten in CUR 100.Kerk te Rijsenhout; gekleurd, gestraald beton,ter plaatse gestortIn Rijsenhout bij Schiphol is een kerkgebouw gerealiseerdwaarbij alle wanden en gevels zijn uitgevoerd in gekleurd engestraald beton, ter plaatse gestort (foto 7). Hiervoor is Color-crete met 160 l fijne delen/kalksteenmeel en 3% gele kleurstoftoegepast. Uitgangspunt en projectspecificaties zijn gehanteerdvolgens CUR 100, klasse B1. Bijzonder waren de eisen bij hetbeperken van stortnaden, het realiseren van de betondekkingzonder dekkingsblokjes en de eisen aan de proefstorten. projectgegevensopdrachtgever Schiphol RealEstatearchitect Claus en KaanArchitectenconstructeur ABT Delftaannemer Heijmans IBC Bouwleverancier betonmortelMebin7Betonarchitectuur of schoon beton?2201110thema8 In de grote betonvlakken inhet MercedesBenz Museumin Stuttgart tekenen zichgrijstintverschillen (niet storend) af en zijn stortaftekeningen zichtbaarfoto: UN Studio / Christian Richters9 In de gevel van het Datacenter van de TU Delft zijnverschillende oppervlaktestructuren toegepastfoto: BetonverenigingTot slotIs er verschil tussen betonarchitectuur en schoon beton? Bijbetonarchitectuur geniet je van de schoonheid van de vorm enneem je de oppervlaktefout voor lief. Bij schoon beton geniet jevan het geslaagde oppervlak (en neem je de vorm voor lief).Een goed voorbeeld van betonarchitectuur is het PhaenoCenter in Wolfsburg (D) van architect Zaha Hadid (foto 4). Hetontwerp van het gebouw is zo indrukwekkend dat je de weldegelijk aanwezige oppervlakteafwijkingen voor lief neemt. Ditgeldt bijvoorbeeld ook voor het Museum Mercedes-Benz inStuttgart (D) van architectenbureau UN Studio Amsterdam(foto 8). In de grote (gebogen) betonvlakken tekenen zich grijs-tintverschillen af en zijn stortaftekeningen zichtbaar. Eigenlijkzie je de ambachtelijke hand van de meester. Uiteindelijkhouden we ook van vlammen/nerven in hout. Schoon beton ofbetonarchitectuur? Altijd gaat het weer om vakmanschap vande bedenker/ontwerper en vakmanschap van de maker/aanne-mer. Maar vooral niet vergeten dat het uiteindelijk gaat omschoonheid en gevoel. Vooral dat laatste, gevoel maakt hetcomplex, maar oh zo boeiend. CUR-Aanbeveling 100CUR-Aanbeveling 100 - Schoonbeton, versie 2004, is te down-loaden op www.cementonline.nl.Datacenter TU Delft, gevels in prefabbetonWat het ontwerp voor het Datacenter in Delft van Joke Vos zo bijzonder maaktzijn de verschillende oppervlaktestructuren in een prefab gevelplaat. Na hetuitvoeren van proefstorten (foto 9) kon er worden gekozen voor een structuurvan (gebroken) glas, bamboe, donker granulaat, gestraald en glad grijs. Hetschuine lijnenspel van structuren en naden sluiten aan bij de groene omgeving.Geelen Beton wist met de keuze voor zelfverdichtend beton en een slimmeinbedding van de glasscherven een optimaal product te realiseren. De bijzon-dere oppervlaktestructuren passen in klasse B van CUR 100. Dat wil zeggen aanvooraf overeengekomen eisen (bijv. glas) dus niet aan klasse B1 of B2. Hetproject kreeg de Betonprijs in 2009. projectgegevensopdrachtgever TU Delft (FMV)architect Joke Vos Architectenconstructeur ABT Delftaannemer Bouwmij Goudaprefab beton Geelen Beton89