Duurzaamheid als puzzelstuk van constructie6 201572Duurzaamheidals puzzelstuk vande constructie1Rondetafeldiscussie over het verduurzamen van bouwen in betonDuurzaamheid als puzzelstuk van constructie 6 2015 73Duurzaam beton gaat veel verder dan de technischeduurzaamheid (de gebruikslevensduur). Het gaatvooral over het vergroenen van gebouwen doormilieueffecten te beperken in de ontwerpfase,bouwfase en gebruiksfase. Tevens speelt mee het inde keten houden van grondstoffen door aandachtvoor design for recycling en hergebruik. Watverduurzamen betekent voor het constructiefontwerp, is aan de hand van negen actuele onder-werpen besproken in een deskundig gezelschap.Al vier jaar werken ruim dertig bedrijven en enkele overhedensamen in de Green Deal Verduurzaming Betonketen, het zogenoemde MVO Netwerk Beton. Als belangrijke verduurzamingsthema's zijn inmiddels ontwikkeld: 1. CO2reductie van de gehelebetonketen, 2. sluiten van de betonkringloop, 3. met beton(toepassingen) bijdragen aan de biodiversiteit. Herkennen jullieje beroepsmatig in deze thema's?Dat zijn herkenbare thema's die de ontwerper handvatten geven.Maar verduurzamen is meer dan voorschrijven van betongranu-laat en verminderen van de CO2-footprint. De ontwerper kanbijvoorbeeld ook werken aan slanker bouwen met voorgespan-nen beton. Dat is een prima manier om de CO2-footprint teverminderen. De ontwerper moet steeds keuzen maken opverschillende niveaus: gebouw (architectuur, constructie, instal-latie, gebruik etc.), bouwdeel en materiaal. Bij bijvoorbeeld dehogeschool Saxion in Enschede is duurzaam geconstrueerd doorde betonmengsels te vergroenen op basis van hun milieuprofiel.En dat is gelukt zonder meerkosten (zie ook artikelenserie overde Stadscampus Enschede in Cement 2015/3, foto 2).1 De innovatieve bedrijfshal en drie nieuwe kantoor-gebouwen van Lely Industries N.V. te Maassluis ont-vingen een BREEAM-score Outstandingfoto: Samuel AshfieldDeelnemersHet rondetafelgesprek vond plaats op dinsdagochtend 30 juni2015 bij DGBC in Rotterdam. Hierbij waren aanwezig: RemkoWiltjer (IMd Raadgevende Ingenieurs), Jan van der Windt(Zonneveld Ingenieurs), M?rie van der Poel (VOBN), RonaldWenting (ABT), Edwin van Noort (DGBC, BREEAM-NL) enJeroen Frenay (ENCI, tevens gespreksleider).Duurzaamheid als puzzelstuk van constructie6 201574dat naar wellicht 70-80% bij energieneutrale nieuwbouw. Alsmaterialen naar verhouding belangrijker worden, komt deuitdaging bij de ontwerper/constructeur te liggen. Er komenweliswaar steeds meer en betere materiaalgegevens beschik-baar, maar je moet er nog (te) veel voor doen om betrouwbaregegevens te verzamelen en het effect ervan op gebouwniveau tebeoordelen. Zo kan hogesterktebeton leiden tot minder materi-aalvolume, en gebruik van staalvezels tot een lagere milieuscoredan gewapend beton. Maar soms ontbreekt het de constructeurdan nog aan ontwerpnormen voor zijn berekening.Hoe ervaren jullie private keurmerken zoals LEED, BREEAMNL enGPR Gebouw? Sommigen noemen ze een keurslijf.Dat wordt niet als zodanig ervaren, de kaders zijn op zichprima. Je brengt je expertise in als constructeur en krijgtachteraf de punten(waardering). Een mooi voorbeeld zijn degebouwen van de Lely Groep in Maassluis, met een BREEAM-score Outstanding (zie artikel `De kracht van integraal ontwer-pen', Cement 2013/3, foto 1). De keurmerken hanteren maareen deel van de mogelijke scores voor het materiaalgebruik. Zoverdient het onderhoudsarme karakter van beton in combinatiemet de lange gebruikslevensduur (technische duurzaamheid)meer honorering. Wel worden de milieuprestatie-eisen voormaterialen steeds strenger bij updates van keurmerkeisen.Het is van belang de herbruikbaarheid van bouwmaterialen bijkeurmerken voldoende te honoreren. Circulariteit en hergebruikSommige groene betonmengsels hebben een onvoldoende hogeaanvangssterkte voor een snelle bouwwijze. Zou toevoegen vaneen versnellende hulpstof hier kunnen helpen? Vaak leidttoepassing van prefab beton wel tot een snelle bouwwijze, maardat kan gepaard gaan met meer materiaalgebruik omdat deontwerper ook rekening moet houden met de transportfase enhandling van bouwdelen.Bij de ambitie van energieneutrale nieuwbouw van woningen enkantoren ligt de focus op 2020. De overheid zet in op strengereEPCeisen en verstrekt subsidies, zoals voor isoleren van bestaandebouw en lokaal opwekken van groene energie. De totale gebouwkringloop wordt daardoor groener, dus minder energieverbruik =verlaagde milieueffecten door minder uitstoot van CO2in degebruiksfase van gebouwen. Hoe gaan jullie deze uitdaging aan?Doordat het energieverbruik in gebouwen sterk afneemt,neemt het aandeel materiaalgebruik relatief toe. Dit legt eendruk op toeleveranciers, ontwerpers en aannemers om tewerken aan verminderde milieueffecten van bouwmaterialen.Was dat aandeel eerst misschien maar 15-20%, geleidelijk stijgtVerduurzamenBij verduurzamen gaat het om onder andere:- ambities van opdrachtgevers en bouwpartners;- private keurmerken;- milieuregelgeving in het Bouwbesluit;- aanbestedingscriteria, zoals het honoreren van betongranulaat;- eigen verantwoordelijkheid en creativiteit van ontwerper danwel constructeur.2Duurzaamheid als puzzelstuk van constructie 6 2015 7576,3100908070605040302010062,3 63,269,466,235,172,964,960,9POLLEWSTMATWATTRAENEHEAMAN3 BREEAM, gemiddelde scores [%] per categorie4 Warme gietbouw scoort volgens de ontwerptool Groen beton beter quaCO2-footprint en MKI, dan koude gietbouw en is daarmee een milieuvriendelijkerfoto: VOBNOntwerpoptimalisaties met behulp van LCA of MRPI zijn voorconstructeurs nog vaak een bridge too far. De meeste ontwer-pers zijn niet of nauwelijks bekend met de milieu-informatie(productkaarten) in de LCA Nationale Milieudatabase vanSBK. Deze database bevat weliswaar ruim 700 productkaarten,maar er zijn nog veel te weinig data opgenomen om bouwtech-nische alternatieven op basis van LCA te beoordelen. Boven-dien missen veel doelgroepen basisinformatie over hoe LCA'skunnen worden gebruikt. Introductie via een instapcursus eneen LCA-helpdesk zouden daarbij kunnen helpen. Vaak zijnontwerpers betrokken bij de formele verplichting om bij eenbouwvergunningsaanvraag ook een MKI-berekening opmogen geen doel op zich zijn, een beoordeling van de integralemilieubelasting moet het uitgangspunt zijn. Daarnaast is vanbelang de verantwoorde herkomst van bouwmaterialen, hierop zijnook scores mogelijk. Bij DGBC wordt eraan gewerkt BREAAM-scores voor gebouwflexibiliteit verder te ontwikkelen. Bepaaldeduurzame maatregelen kunnen contrair scoren binnen de keur-merken. Denk aan gebouwflexibiliteit die leidt tot grote overspan-ningen en meestal meer materiaalgebruik. Of aan groene energiemet zonnepanelen, die juist negatief scoren ten aanzien van materi-aalgebruik. Constructeurs zijn er vaak onvoldoende mee bekenddat keurmerken scores hebben voor uiteenlopende duurzameaspecten van de draagconstructie. In BREEAM-NL zijn die aspec-ten bijvoorbeeld hergebruik van materiaal, verantwoorde herkomstvan materialen, flexibiliteit, onderhoud en levenscycluskosten.Aanwezigen zijn het erover eens dat de constructeur meer geprik-keld en gestimuleerd zou mogen worden, bijvoorbeeld via eenbonus voor slank construeren (minder materiaalgebruik).Daarnaast is er al enkele jaren een keurmerk voor betonmorteldat recht doet aan de duurzame maatregelen die betonmortel-producenten (leden VOBN) uitvoeren, zoals een lage carbonfootprint voor productie en transport, voldoen aan (extra) arbo-eisen et cetera. Dit keurmerk Beton Bewust zal naar verwachtingbinnenkort in Nederland beton-breed worden ingezet en krijgtook internationaal al veel aandacht. Het zal dan ook gevolgenkrijgen voor de scores in BREEAM en andere gebouwlabels.Hoe moeten we omgaan met de kansen die betongranulaat heeftals bijdrage aan het circulaire bouwen?Betongranulaat is niet altijd een duurzamere optie voor beton.Een belemmering is de lokale beschikbaarheid, dus het trans-port. Een afstand van meer dan 40-50 km maakt de optie al eenstuk minder duurzaam en duurder.Besef van duurzaamheid is nog beperkt. Constructeurs zijn erte weinig mee bezig, de grondhouding van de constructeur kanbeter. Duurzaamheid is een onmisbare randvoorwaarde vooreen optimaal ontwerp, net zoals constructieve veiligheid eenaspect is waar de ontwerper rekening mee moet houden. Vande andere kant geldt: een kosteneffectief gebouw is veelal ookeen duurzame oplossing.Het recente StufibStutech rapport 24 (`Duurzaamheid alsontwerpcriterium voor beton toegespitst op CO2) biedt ontwerpers mogelijkheden om bouwvarianten te toetsen op duurzaamheid. Hoe gaan ontwerpers daarmee om?Rapport 24 biedt grosso modo twee mogelijkheden: betonnenbouwvarianten beoordelen op hun totale CO2-footprint of opde MKI (Milieu Kosten Indicator) met behulp van de ontwerp-tool Groen Beton van SBRCURnet. Het nagaan welke variantenfunctioneel en effici?nt zijn tijdens de gehele gebruiksperiode,wordt niet zichtbaar met alleen een berekening van de milieu-last van de bouwmaterialen.2 De stadscampus van Saxion College in Enschede kreeg een BREEAM-scoreExcellent, waarbij is gestreefd naar integratie van duurzaamheid, architectuuren (beton)constructiefoto: ABT bvMAN = managementHEA = gezondheidENE = energie43TRA = transportWAT = waterMAT = materialenWST = afvalLE = landgebruik en ecologiePOL = vervuilingDuurzaamheid als puzzelstuk van constructie6 201576en andere overheden zouden dergelijke toepassingen kunnenstimuleren.Ketensamenwerking wordt genoemd als een voorwaarde voorstructureel verduurzamen in de bouw en voor een transitie van hetbouwproces. Is dat herkenbaar, hebben jullie daar ervaring mee?Er is winst te halen uit ketensamenwerking, met name in dedriehoek architect/constructeur ? aannemer/ installateur ?betontechnoloog. Minder risico's betekent minder kosten enmeer kwaliteit. Het is een kwestie van kennis delen, vertrouwenen begrip voor het belang van de verschillende partijen. Heteerder genoemde Saxion Enschede is een project waar, welis-waar in een laat stadium, ketensamenwerking heeft geleid totbetere gebouwprestaties. Het gaat erom de spelregels voorafgoed af te spreken. Overigens wordt duurzaamheid eerderopgepakt door de jongere generatie en die staat ook meer onbe-vangen tegenover ketensamenwerking dan de nog werkende(oudere) generatie. Aansluiten bij het onderwijs is essentieel.De recente C&BC-uitgave `#duurzaambeton - trending topics'is prima bruikbaar voor het mbo- en hbo-onderwijs.Op komende bijeenkomsten van Duurzaam Gebouwd, Booos-ting (platform voor koplopers in bouwinnovatie) en VNcon-structeurs, zouden bouwpartijen hun succesvolle projecten metketensamenwerking moeten inbrengen om hun ervaringenmeer te gaan delen. Waarom was er succes? Wie was de regis-seur, de duurzaamheidsco?rdinator? Had die mandaat? En watwas de meerwaarde voor opdrachtgever en bouwpartners?Watverwachtenontwerpersvandetoeleverendebeton(mortel)industriealshetgaatomtechnischeinnovatiesvoorverduurzamen?Er is behoefte aan meer praktische opties met vulstoffen ofbindmiddelen die schadelijke bestanddelen in de lucht invangen;bijvoorbeeld CO2-opname door olivijn of NOx-reductie doorgebouwniveau te overleggen. Invoeren van een grenswaardevoor de MKI zou ontwerpers meer in beweging brengen.Kortom, Stufib-rapport 24 is een goed hulpmiddel, maarverduurzamen van een bouwwerk vraagt allereerst om debredere kennis en creativiteit van de ontwerper. Ontwerpersmaken hun afwegingen primair op basis van gebouwflexibili-teit en kosten, niet direct op duurzaamheid. Er is bij ontwerp-bureaus nog veel duurzaamheidswinst te behalen. Berekenenvan de milieu-impact is in opkomst, geeft de ontwerper meerhouvast en draagt ook bij aan zijn bewustwording. Maar alleenmateriaalgebruik is een te beperkte visie op duurzaambouwen.Hoe draagt beton bij aan een groene gebruiksfase?Conceptueel zijn er energiebesparende mogelijkheden via deintegratie van installatie en bouwdelen. Denk aan betonvloerenals drager van een koel-verwarmingssysteem in bouwwerken(thermische betonactivering). Hierbij ontbreekt het echter nogaan gevalideerde gebruiksdata zoals de kosten, energiebespa-ring en mate van comfort (binnenklimaat). Er zijn al goedeervaringen in kantoorgebouwen en scholen opgedaan, maareen succesvolle aanpak staat of valt met een ambitieus bouw-team, vertrouwen in het concept, samenwerking, een duidelijketaakverdeling en de bereidheid om in de gebruiksfase te moni-toren op de mate van welbevinden en het energieverbruik.Een gemiste kans is de integratie van flora en fauna op en ingebouwdelen, om zo de gebouwde omgeving meer biodivers temaken. Dat verlaagt de man made CO2-emissie, verbetert hetleefklimaat en verlaagt meetbaar de hittestress in stedelijkegebieden. Het Cement&BetonCentrum (C&BC) heeft enkele jarenachtereen de bouwmarkt uitgedaagd via een serie prijsvragen(casestudy's). De publicaties hierover (zie www.cementenbeton.nl)geven veel creatieve idee?n voor betontoepassingen. Gemeenten5 Cool63 te Rotterdam: de gebouwtransformatie van(a) Slavenburgs bankkantoor naar (b) een combinatievan kantoren, winkels en woningen verdiende eenBREEAM-score Excellentfoto: Zonneveld Ingenieurs5a 5bDuurzaamheid als puzzelstuk van constructie 6 2015 776 Voor de bouw van appartementencomplexAmadeus in Den Haag werd de oude kelder-constructie onder de te slopen hoogbouwgehandhaafdfoto: Ossip van Duivenbode7 WarmBeton ? een innovatief concept voorduurzame betonnen gevels, gebaseerd opultra-lichtbeton dat thermische isolatiecapaciteitcombineert met draagvermogen, bestandheiden duurzaamheidDe kelder wordt vervolgens geschikt gemaakt als binnenstede-lijke parkeergarage en fundering voor de nieuwbouw. Zo gaankostenbesparing en duurzaamheid hand in hand.Overheid (en ook marktpartijen) dienen zich te houden aan deeerder afgesproken duurzaamheidsambities. Er zijn al goedevoorbeelden. Het gaat erom principieel te blijven door niet tegaan voor enkel de laagste bouwkosten, maar voor een integralebenadering op basis van drie p's: people, planet, profit. Datdraagt bij aan gezond en comfortabel wonen en werken. Tot slotzijn er wat betreft constructeurs en ontwerpers twee hot issuesten aanzien van het versterken van duurzaam bouwen: meerverantwoordelijkheidsgevoel en een hoger kennisniveau. fotochemische inwerking aan het betonoppervlak.Ook is behoefte aan constructief lichtbeton. Juist dat kanbijdragen aan verduurzamen van een betonconstructie (geluid-en warmte-isolatie, gewichtsbesparing etc.). Ook het afwerkenvan schoonbeton moet beter; de toepassing wordt als duur-zaam ervaren maar de uitvoering laat vaak te wensen over. Hoedat te verbeteren? Valt er voor beton misschien wat te leren vande eigenschappen van Noors marmer voor gevels? Verder: zorgvoor betere akoestische eigenschappen van betonoppervlakken,zoals bij de plafonds in een gebouw van WUR in Wageningenop basis van breedplaatvloeren met een open beton(plafond)structuur.Streef ernaar beton na gebruik te ontleden in zijn samenstel-lende delen (defragmentatie); juist het terugwinnen van defijne fracties (zand, vulstof en ongehydrateerd cement) vraagtom toepassingsgericht onderzoek. Tot nu toe ligt de focus teveel op alleen de grove fractie van oud beton.Zijn er nog zaken die jullie de Cementlezer willen meegeven?Belemmeringen, kansen voor verduurzamen van en met beton?Wat is jullie droom of advies?Duurzaamheid is een van de puzzelstukjes van constructiefontwerpen. Het gaat om de totaaloplossing, het gebouw isbepalend, focus je daarop bij verduurzamen. Denk na overmateriaalkeuze, Design for Recycling. En over de mogelijkheidvan toekomstige herinrichting en herbestemming. Grotereoverspanningen zijn daarvoor gunstiger, maar vergen ook meermateriaal. Voor het energievraagstuk zijn er inmiddels slimmeoplossingen, terwijl er voor bouwmaterialen nog interessanteuitdagingen liggen. Met regelmaat zie je dat er sprake is vanherbestemming, bijvoorbeeld het handhaven van een oudekelderconstructie onder een te slopen hoogbouw (zie artikel`Nieuwbouw dankzij hergebruik kelder', Cement 2015/3, foto 6).76